Judasz w literaturze apokryficznej

ks. Marek Starowieyski

Marek Starowieyski, kapłan archidiecezji warszawskiej. Wybitny patrolog, historyk i biblista. Ur. 25 stycznia 1937 roku. Święcenia kapłańskie przyjął z rąk ks. kard. Stefana Wyszyńskiego 26.06.1960 roku. Profesor Uniwersytetu Warszawskiego (Instytut Filologii Klasycznej) oraz KUL w Lublinie (patrolog). Jest specjalistą z literatury Wczesnochrześcijańskiej. Jest także redaktorem serii "Źródła monastyczne" oraz "Warszawskie Studia Teologiczne." Niekwestionowany autorytet w dziedzinie historii (pierwszych czterech wieków).

Judasz w literaturze apokryficznej¹

1. Wydaniu Ewangelii Judasza na wiosnę 2006 r. towarzyszył zgiełk medialny, który nie pozwolił na jakąkolwiek obiektywną, sensowną i spokojną dyskusję naukową. Dziś przemijają stopniowo emocje i nadchodzi czas spokojnych badań naukowych i dyskusji². Przykładem takiego poszukiwania była sesja w Accademia dei Lincei w Rzymie 19 października 2006 r. poświęcona temu apokryfowi, w której wzięli udział najlepsi specjaliści włoscy, jak M. Simonetti, T. Orlandi, A. Camplani i G. Lettieri³, których zwięzłe i treściwe referaty, które jak się spodziewam, będą wydane drukiem, przybliżyły tematykę teologiczną tego apokryfu z różnych punktów widzenia i pozwoliły na lepsze poznanie środowiska, w którym on powstał.

Ten artykuł idzie w tym samym kierunku. Jego celem jest pokazanie, jak postać Judasza widzieli autorzy apokryfów Nowego Testamentu, jednego z działów literatury patrystycznej i wczesnośredniowiecznej.

Tu jednak należy powiedzieć kilka słów o literaturze apokryficznej, szczególnie dla tych, którzy nie są przyzwyczajeni do obcowania z tą nieco dziwną grupą pism, jaką stanowią apokryfy Nowego Testamentu.

Trudno jest podać dokładną definicję apokryfów Nowego Testamentu, a  być może nawet nie da się jej sformułować. Wydaje mi się, że można określić apokryf jako dzieło o charakterze biblijnym, a więc które porusza temat biblijny (Starego czy Nowego Testamentu), mówi o postaciach biblijnych (często autor podaje się sam za postać biblijną – czyli świadka naocznego wydarzeń opisywanych), o faktach biblijnych lub mniej czy bardziej połączonych z Biblią, jest napisany stylem biblijnym, wykorzystuje w nim gatunki literackie występujące w Biblii; utwór jednak nie jest zaliczony do kanonu pism natchnionych zawartych w Biblii.

Utwory zaliczane dziś do apokryfów zaczynają pojawiać się już w wieku drugim, a może nawet w drugiej połowie pierwszego i powstają przez cały okres starożytności, średniowiecza i czasów nowożytnych, a nawet współcześnie, jako że mamy liczne listy przypisywane postaciom biblijnym (np. Piłatowi), żywoty (np. szczególnie Piotrowi i Pawłowi, ale także Apostołom), apokalipsy (np. Piotrowi czy Pawłowi), a ponadto szereg apokryfów nowoczesnych, często bardzo dziwacznych, doskonale omówionych przez Goodspeeda czy Beskowa⁴. Późniejsze legendy hagiograficzne dotyczące Apostołów i postaci biblijnych opierały się na apokryfach, wykorzystując często zawarty w nich materiał, rozwijając go, stąd też w utworach średniowiecznych znajdujemy niejednokrotnie fragmenty czy ślady utworów bardzo starych.

Większa część apokryfów przez nas posiadanych to apokryfy typu narratywnego, to jest takie, które opowiadają wydarzenia z  życia Jezusa, Maryi, Apostołów, itd. Istnieją jednak i inne apokryfy, typu raczej teologicznego, które przekazują np. domniemane objawienia Jezusa po swoim zmartwychwstaniu (apokryfy przeważnie o charakterze gnostyckim). Apokryfy, o których będzie mowa w tym artykule są to przeważnie właśnie apokryfy narracyjne, choć będą też i apokryfy apokaliptyczne. Pozostawiamy na boku apokryfy typu gnostyckiego, z Ewangelią Judasza włącznie, zostawiając ich omawianie ludziom bardziej kompetentnym od autora w tej dziedzinie.

Są to utwory przeważnie proste, choć niektórzy z ich autorów mają pewne ambicje literackie i teologiczne. Autorzy tych utworów są ludźmi bardzo ciekawymi, by nie powiedzieć wścibskimi, i  starali się opisać wszystkie możliwe (a czasami i niemożliwe!) szczegóły dotyczące życia Jezusa, Maryi, Apostołów i innych postaci biblijnych, np. co robiła święta Rodzina w  Egipcie, mały Pan Jezus czy św. Paweł porwany do trzeciego nieba, itd. Nie ma pośród nich arcydzieł literatury a ich adresatem jest przeciętny człowiek antyczny, taki Kowalski starożytnej Antiochii, Aleksandrii lub Rzymu; w każdym razie nie są one skierowane do intelektualistów chrześcijańskich czy do teologów świata starożytnego. I na tym polega ich wartość: pokazują nam one mentalność przeciętnego chrześcijanina tamtych czasów, czasami nie bardzo ortodoksyjnego i nie zawsze wyrobionego teologicznie. Mamy prawo sądzić, że ich adresat jest ten sam, do którego zwracali się autorzy licznych romansów starożytnych, które powstawały czasie, i z którymi niektóre przynajmniej apokryfy mają sporo wspólnego (np. apokryficzne Dzieje Apostolskie).

Te uwagi wstępne były konieczne by móc zrozumieć ten artykuł. Prof. Gaetano Lettieri w swojej bardzo interesującej pracy pokazał, jak przedstawiali postać Judasza Orygenes i św. Augustyn⁵, a więc dwaj najwybitniejsi teologowie epoki patrystycznej, grecki i łaciński. Dzięki tekstom, które przeanalizujmy poniżej otrzymamy obraz Judasza taki, jaki przeciętny chrześcijanin świata starożytnego i  wczesnośredniowiecznego tworzył sobie na podstawie ówczesnych legend, i jak niektóre problemy teologiczne tego okresu były pojmowane przez zwykłych chrześcijan.

Istnieje jedna cecha charakterystyczna utworów dotyczących Judasza. Posiadamy obfitą literaturę apokryficznych Dziejów Apostolskich dotyczącą niemalże wszystkich Apostołów, ale jest w nich opowiedziane nie tyle ich życie jako takie, ale ich działalność apostolska po śmierci Jezusa, po Zesłaniu Ducha Świętego na przydzielonych im polach apostolatu. Tego schematu oczywiście nie można było zastosować do Judasza, który zmarł w tym samym czasie co Jezus. Teksty więc dotyczące Judasza mówią przeważnie o jego roli w męce Chrystusa, a więc należą wedle umownej terminologii nie do apokryficznych Dziejów Apostolskich, ile do apokryficznych Ewangelii.

Teksty dotyczące Ostatniego Apostoła będą rozpatrywane według schematu jego życia, a więc poczynając od jego dzieciństwa aż do jego śmierci i losów po śmierci. Po tym przeglądzie tekstów postaramy się wyciągnąć wnioski z zebranego materiału⁶.

2. W przeciwieństwie do innych Apostołów nie posiadamy o Judaszu żadnych utworów całościowych, odpowiadających apokryficznym Dziejom Apostolskim poszczególnych Apostołów pochodzących z  starożytności chrześcijańskiej, ale nasze wiadomości dotyczące Judasza są zaczerpnięte z utworów dotyczących innych postaci biblijnych (np. Jezusa), w których Judasz odgrywał mniej lub bardziej ważną rolę lub jest tylko wspomniany mimochodem. Jedynym dłuższym tekstem kompletnym jest opowiadanie o życiu Judasza zawarte w Żywocie św. Macieja w Złotej Legendzie Jakuba de Voragine (XIII w.), ale – jak twierdzi autor – jego tekst opiera się na tajemniczej Historia apocrypha; prawdopodobnie chodzi tu o tekst pochodzący z późnej starożytności czy wczesnego średniowiecza, być może napisany w języku greckim⁷. Ten utwór jest przechowany w licznych wersjach.

Od tego życia Judasza zaczynamy nasze poszukiwania, aby następnie przejść do innych wiadomości o jego życiu, szczególnie zaś do roli w czasie męki a następnie zająć się jego losami po śmierci.

To, że Jakub z Voragine zawarł swoje opowiadanie o Judaszu w  Żywocie Macieja jest logiczne, ponieważ Maciej zajął miejsce Judasza w  kolegium apostolskim po jego tragicznej śmierci.

Wedle tego opowiadania Ciborea, żona Szymona-Rubena z  pokolenia Issachara miała straszny sen: śniło się jej bowiem, że wydała na świat syna-złoczyńcę. Obydwoje rodzice nie chcąc zabić swego syna, włożyli go do koszyczka i pozostawili na falach morskich, a  te zaniosły go na wyspę zwaną Skariot (stąd jego przydomek Iskariot). Dziecko znalazła bezpłodna królowa wyspy, która zaczęła udawać ciążę a po pewnym czasie zawiadomiła o narodzeniu się syna. Ale wkrótce i ona porodziła syna. Judasz dziecko dokuczał swojemu domniemanemu bratu. W końcu sprawa się wykryła i wtedy Judasz, zabiwszy syna królowej, zbiegł do Jerozolimy, gdzie został zarządcą Piłata. Pewnego dnia, gdy Piłat spoglądał na ogród Rubena, ujrzał piękne jabłka w jego ogrodzie i zapragnął ich. Judasz więc pobiegł do ogrodu Rubena, który widząc złodzieja chciał go przepędzić. Wybuchła bójka, w której Judasz zabił swego ojca, Rubena, wszyscy jednak sądzili, że był to tylko przypadek. Po jego śmierci Judasz otrzymał Ciboreę jako żonę, z jej majątkiem. Pewnego dnia Ciborea opowiedziała Judaszowi swoją historię, a  Judasz swoją, i tak przekonali się, że spełnił się jej sen: Judasz zabił swojego ojca i pojął za żonę swoją matkę. W tej sytuacji Ciborea poradziła, by Judasz udał się do Jezusa, aby Go prosić o  przebaczenie popełnionego grzechu. I  w tej sposób Judasz stał się uczniem Jezusa⁸.

Jak widać, powyższe opowiadanie składa się z elementów zaczerpniętych z Biblii i z literatury klasycznej greckiej (historia króla Edypa). Włożenie Judasza do koszyczka i spuszczenie na fale przypomina Mojżesza⁹, zabicie brata – tu wprawdzie domniemanego – historię Kaina i Abla¹⁰, opowiadanie o pożądanych jabłkach i śmierci właściciela sadu – opowieść o winnicy Nabota¹¹. Ponadto mamy tu powtórzenie historii króla Edypa: Judasz zabija ojca i poślubia matkę, a wszystko to jest przewidziane w proroczym śnie. W tekście tym są więc zebrane w postaci Judasza najgorsze obrazy wzięte z  Biblii i  literatury klasycznej. To opowiadanie zostanie następnie powtórzone wielokrotnie i w różnych wariantach w literaturze średniowiecznej i w foklorze, np. słowackim: Judasz jest synem piekarza, ale podobnie jak w tym opowiadaniu, matka wysyła go do Jerozolimy, do Pana Jezusa¹². Do tych wiadomości o młodości Judasza można dołączyć jeszcze inne, dość ubogie, zawarte w innych tekstach apokryficznych.

Arabska Ewangelia dzieciństwa opowiada, że Judasz już jako dziecko był opętany przez szatana i gryzł wszystkich. Jego matka zaniosła go do Maryi, a on, nie mogąc ugryźć Jezusa, uderzył go w prawy bok, to jest w miejsce, z którego w czasie męki wypłynęła krew i  woda¹³. Jezus zaczął płakać i  tej chwili szatan opuścił Judasza przybierając kształt wściekłego psa¹⁴.

Wedle Historii Józefa z Arymatei Judasz był synem brata, albo, wedle niektórych rękopisów, siostry Kajfasza¹⁵.

Św. Ireneusz (idąc za Papiaszem)¹⁶ i Hipolit¹⁷ przekazują słowa przypisywane Judaszowi, a dotyczące apokryficznej mowy Jezusa na temat cudowności Jego królestwa, które ma przyjść.

Według fragmentów koptyjskich, podczas cudownego rozmnożenia chleba, Jezus nie pozwolił Judaszowi rozdzielać chleba jak to czynili inni Apostołowie, wyjaśniając, że nie jest on godzien Jego Ciała i nie interesował się rozdzielaniem biednym dóbr zawartym w swoim trzosie¹⁸.

Wedle już wspomnianej Historii Józefa z Arymatei, Judasz był agentem Żydów w celu szpiegowania Jezusa i za to otrzymywał jako nagrodę jedną dydrachmę złota dziennie¹⁹.

Z zebranego tu materiału wynika jasno, że istniało niewielkie zainteresowanie życiem Judasza. Ponadto wszystkie teksty tu zebrane, z wyjątkiem niewiele znaczących tekstów Papiasza, św. Ireneusza i Hipolita, są tekstami późnymi.

3. Liczniejsze i ważniejsze są zawarte w apokryfach wiadomości o Judaszu i jego zachowaniu się w czasie męki Chrystusa.

Judasz jest w jakiś sposób wiązany z postaci Józefa z Arymatei. Wedle koptyjskiej Księgi o  zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa napisanej przez Bartłomieja, żona Judasza była niańką Syna Józefa, który miał siedem miesięcy. Gdy Judasz i jego żona otrzymali trzydzieści srebrników, dziecko odmówiło ssać jej piersi, a gdy przyszedł Józef, zażądało, aby je wziąć z rąk tej okrutnej niewiasty ponieważ ona i jej małżonek otrzymali te pieniądze²⁰.

Dodajmy, że według etiopskiego Męczeństwa Piłata, żona Judasza była siostrą Barabasza i prosiła Jezusa, aby jej pomógł w uwolnieniu go z więzienia. Gdy Jezus nic nie uczynił w tej sprawie, chciała na nim wywrzeć zemstę²¹.

We wspomnianym już Opowiadaniu Józefa z Arymatei znajdujemy dość dziwną historię zdrady Judasza. Ze świątyni ukradziono zwoje Prawa i Proroków, bez których nie można było obchodzić święta Paschy. Na to Judasz udał się do Annasza i Kajfasza i obiecał im znaleźć dowody na to, że to Jezus ukradł księgi. Judasz obiecał ludowi, że odnajdzie złodzieja (nie wspominając jednak imienia Jezusa) za cenę trzydziestu srebrników. I tak Jezus został skazany na śmierć z powodu ukradzionych ksiąg²². Wedle tekstu Judasz oszukał lud, który w nieświadomości skazał na śmierć Jezusa. Jednak kradzież ksiąg Prawa Proroków może tu mieć znaczenie teologiczne – Jezus zabrał Żydom treść ich świętych ksiąg. W każdym razie tekst jest wyjątkowo chaotyczny, trudny do zrozumienia, a ponadto jest przeciwny wszystkim tradycjom dotyczącym męki Jezusa.

Typową opowieść apokryficzną stanowi historia o  trzydziestu srebrnikach otrzymanych przez Judasza, którą przekazuje Jan z Hildesheim (połowa XIV w.) w  swojej Historii o  Trzech Królach. Te monety wybił Tarach, ojciec Abrahama, który za nie kupił grób dla swojej żony. Za te same srebrniki został sprzedany Józef, i one także zostały ofiarowane prze królową Sabę Salomonowi jako ofiara na świątynię. Ze świątyni zrabowali je Babilończycy, a następnie ofiarował Maryi Melchior, jden z Trzech Króli; ona zaś zgubiła je w czasie ucieczki do Egiptu. Odnalazł je pewien Beduin, który ofiarował je Jezusowi, gdy udał się do niego z prośbą o uzdrowienie; Jezus ich jednak nie przyjął i nakazał mu złożyć je w ofierze w świątyni. Stamtąd wzięte zostały one ofiarowane Judaszowi²³. To opowiadanie stanowi typową teologiczną genealogię faktu biblijnego, podkreślając jednocześnie ścisły związek, jaki zachodzi pomiędzy Starym a Nowym Testamentem. Historia trzydziestu srebrników przeszła do polskiego folkloru i jest opowiadana w powiecie krośnieńskim²⁴.

W legendzie Judasza niemałą rolę odgrywa historia koguta, którą spotkamy w różnych językach: greckim – w niektórych rękopisach Ewangelii Nikodema, koptyjskim – w Księdze Zmartwychwastania Jezusa Chrystusa Bartłomieja; etiopskim – w Księdze Koguta i wielu wersjach średniowiecznych. Opowiadanie to więc pojawia się w licznych kręgach kulturowych²⁵.

Wedle niektórych rękopisów Ewangelii Nikodema Judasz porzuciwszy srebrniki w świątyni, powrócił do domu i poprosił żonę, by mu dała powróz, na którym mógłby się powiesić, bo, jak mówił, zmartwychwstanie Zbawiciel przez niego zdradzony. Na to odpowiedziała mu żona, że Pan tak zmartwychwstanie jak ten kogut piekący się na rożnie; i w tejże chwili kogut zaczął bić skrzydłami i trzykrotnie zapiał. Gdy Judasz to ujrzał poszedł i powiesił się²⁶. Podobny motyw (tyle że bez uwzględnienia postaci Judasza) znajduje się w koptyjskiej Księdze o  zmartwychwstaniu Pana, kiedy to Maciej (Apostoł często wiązany z Judaszem) powoduje, że Jezus wskrzesza koguta leżącego na półmisku w czasie Ostatniej Wieczerzy²⁷. W innej jeszcze, tym razem łacińskiej wersji tego tekstu, matka Judasza wymyśla mu z powodu jego złych czynów²⁸. Ten motyw bywał w średniowieczu często wiązany również z tekstami o Judaszu budowanymi wedle wzoru Jakuba de Voragine.

Jeszcze inna wersja tego opowiadania znajduje się w  etiopskiej Księdze Koguta (XIV w.). Judasz wszedł jako ostatni na Ostatnią Wieczerzę, która miała mieć miejsce w Betanii. Wszyscy Apostołowie wnosili na nią lampy i kadzielnice, a tylko Judasz wszedł z walizką i dwoma pucharami: krwi i wody; na szyi jego natomiast znajdował się ogromny wąż, który go całował, aby uczynić twardym jego serce. Po Eucharystii Judasz wyszedł. Po jego wyjściu Jezus wskrzesił koguta leżącego na półmisku i nakazał mu, aby leciał za Judaszem i baczył, co on będzie czynił. Kogut więc poleciał za Judaszem. Ten zaś poszedł do swojego domu i  przespał się ze swą żoną (czego nigdy Apostołowie nie czynili!). Ona zaś mu poleciła, by udał się on jak najszybciej do Żydów, zdradził Jezusa, wziął pieniądze i powrócił do domu. Judasz więc poszedł do Żydów, a ci go poinformowali o wszystkim, co mieli zamiar uczynić z Jezusem, to jest o Jego męce i śmierci na krzyżu, a Szaweł go pouczył, że on nie będzie nawet w najmniejszym stopniu za to odpowiedzialny. W tym momencie kogut przerwał swoją działalność, powrócił do Jezusa i płacząc opowiedział Mu wszystko; z nim zapłakali Apostołowie i zapłakało całe stworzenie. Na to Jezus nakazał kogutowi wstąpić do nieba i tam oczekiwać tysiąc lat.

Po tym opowiadaniu Księga Koguta kontynuuje opowiadanie o męce Jezusa. Ten uciekł Żydom, ale miała wydać Go pewna kobieta, krewna Judasza; za karę zostaje zamieniona w kamień. Judasz zaś słysząc, że lud go oskarża o zdradę Mistrza i wydanie Go na śmierć, popełnił samobójstwo²⁹.

Złowieszcza rola żony Judasza jest podkreślona we fragmentach koptyjskich: Judasz kradnie pieniądze, by zrobić przyjemność żonie i na jej rozkaz; ona też go popycha do zdrady Jezusa³⁰.

Nie potrafimy wyjaśnić, dlaczego wedle Ewangelii Gruzińskiej, Judasz zdradza Jezusa całując Go w  kolano³¹, teksty ludowe mówią o  pocałowaniu Jezusa w rękę³².

Brutalny naturalistyczny opis śmierci Judasza znajduje się u Papiasza z Hierapolis, który, jak widzieliśmy, przechował słowa przypisywane Judaszowi³³.

Na temat miejsca śmierci Judasza istnieje tradycja Itinerariów wczesnochrześcijańskich (IV–VIII w.), które przynoszą opisy z tamtych czasów, często powiązane z apokryfami. Wiadomości na ten temat przynoszą Itinerarium Burdigalense z 333 roku, Anonim z  Placencji, Teodozjusz, Breviarius de Hierosolyma i  Bedy De locis sanctis. Według nich na Hakeldama miał róść stary i potężny figowiec, lub też istniał jego pień obmurowany kamieniami, na którym powiesił się Judasz. Autorzy powołują się tu zazwyczaj na wiersz poety Juwenkusa³⁴. Anonim z Placencji mówi o znajdującym się tam łańcuchu żelaznym, na którym powiesił się Judasz, natomiast Adomnan mówi o  sznurze. Według Itinerarium Burdigalense koło Góry Oliwnej jest kamień, na którym Judasz wydał Jezusa, natomiast według Teodozjusza Judasz wydał Pana w Dolinie Jozafata³⁵.

Interesujący fragment dotyczący roli Judasza w śmierci Jezusa podaje Ewangelia Barnaby. Jest ona utworem późnym, napisanym w środowisku Morysków w Hiszpanii w pierwszej połowie XIII w., choć zawiera elementy bardzo stare; przełożono ją następnie na język starowłoski, choć zachowały się również fragmenty po hiszpańsku. Apokryf ma charakter typowo muzułmański i aż do dziś służy jako dzieło propagandy islamu.

Autor Ewangelii Barnaby opisując mękę Pańską interpretuje czternastą surę Koranu, w której jest powiedziane, że Jezus nie poniósł męki³⁶. Wedle Ewangelii Barnaby widząc, że jego sługa znajduje się w niebezpieczeństwie, posłał do niego Gabriela, Michała, Rafała i Uriela, aby oni go wynieśli z tego świata; w tejże chwili Judasz otrzymał rysy twarzy Jezusa, i wszyscy: Żydzi, Apostołowie i nawet Dziewica Maryja – uwierzyli, że to Jezus ponosi mękę, że On umarł i został pochowany, mimo że Judasz wielokrotnie i z uporem powtarzał, że jest Judaszem, a nie Jezusem³⁷. Historia męki staje się więc w  ten sposób dziejami wielkiego qui pro quo i przypomina raczej komedię Plauta Amfitrion, niż dramat męki Jezusa. Ten temat podejmie N. Kazantzakis w swojej powieści Ostatnie kuszenie Chrystusa.

Inny jeszcze opis śmierci Judasza znajdujemy w  fragmentarycznie zachowanych koptyjskich Dziejach Andrzeja, Pawła (VIII–IX w.). Paweł, w swojej wędrówce przez piekło, spotyka Judasza, który mu opowiada swoje dzieje. Po zdradzie i porzuceniu srebrników w świątyni Judasz powrócił do Jezusa i błagał Go o przebaczenie; ten nakazał mu udać się na pustynię, tam pokutować i  nie lękać się nikogo. Ale przybył szatan i przerażony Judasz oddał mu cześć, po czym pełen rozpaczy udał się znowu do Jezusa, ale nie zastał Go już pośród żywych. Judasz więc powiesił się, aby móc spotkać Jezusa w drugim świecie. Ale Jezus opuścił już piekło (Amente) i wyprowadził z niego dusze. Moce z Amente udały się do szatana, by się użalić z tego powodu, ale ten im odpowiedział, że i tak jest on potężniejszy od Jezusa, który zostawił w piekle jedną duszę. Usłyszawszy to Jezus posłał Michała, aby przyprowadził Judasza; zarzucił mu, że Go oszukał, i odesłał go do piekła, gdzie pozostają najwięksi zbrodniarze oczekując na sąd ostateczny³⁸. Z pewnym zdziwieniem ślady tej przekazanej przecież po koptyjsku legendy znajdujemy w folklorze litewskim i bułgarskim³⁹. Ten ostatni ślad prowadzi do twierdzenia, że tekst ten istniał w języku greckim, i został przełożony na koptyjski i bułgarski, a poprzez ten tekst słowiański dotarł na kresy Rzeczypospolitej.

4. Od tego opisu pobytu Judasza w piekle przechodzimy do ostatniej części niniejszego artykułu, a mianowicie opisu losów pośmiertnych Judasza.

Z pewnym zdziwieniem stwierdzamy, że nie znajdujemy opisów pobytu Judasza w piekle w najstarszych Apokalipsach, a więc najstarszej Piotra i późniejszej Pawła, spotykamy go natomiast w II Apokalipsie Jana z VIII w., wedle której Judasz znajduje się pogrążony w rzece ognistej⁴⁰.

Pobyt Judasza w piekle jest rozwinięty we wspomnianej już kilka razy Księdze zmartwychwstania Jezusa Chrystusa apostoła Bartłomieja. Jezus wyrzuca Judaszowi zło przez niego wyrządzone i wypowiada nad nim przekleństwa. Znajdujemy tam ponadto interesującą alegorię trzydziestu srebrników otrzymanych przez niego jako zapłatę za zdradę Jezusa. Wedle tego apokryfu Judasz pozostaje w piekle z Kainem i Herodem, tworząc z nimi byt trzygłowy⁴¹.

Kończymy nasze zestawienie fragmentów apokryficznych o  Judaszu interesującym utworem irlandzkim z  wieku IX, opisem podróży św. Brendana. W  czasie swoich podróży z towarzyszami św. Brendan spotyka na środku Oceanu człowieka siedzącego na skale i  chłostanego lodowatym wiatrem i  falami morskimi. Jest to Judasz, który opowiada świętemu swoje męczarnie. Ten pobyt na skale jest dla niego okresem wytchnienia od straszliwych tortur, którym jest poddawany w piekle. Judaszowi jednak we wszystkie niedziele, a ponadto w czasie od Bożego Narodzenia do Trzech Króli i od Wielkiejnocy do Zesłania Ducha Świętego, jest udzielone pozwolenie na opuszczenie piekła i spędzenie czasu na tej skale. Mamy tu do czynienia z tezą często spotykaną w apokaliptyce greckiej, a mianowicie z urlopem z piekła. Podczas tej rozmowy nadchodzi koniec spoczynku niedzielnego i przybywają szatani z wielkim hałasem, aby porwać Judasza do piekła, ale św. Brendan im na to nie pozwala i muszą oczekiwać na koniec ich rozmowy. I dopiero gdy statek zniknął za horyzontem porywają Judasza i prowadzą go z powrotem do piekła⁴².

5. To są podstawowe teksty narratywne zaczerpnięte z apokryfów z pierwszego tysiąclecia, a niektóre nawet nowsze, dotyczące Judasza. Ten zestaw może przyjąć się i zainteresować historyków sztuki i historyków literatury a także badaczy etnografii.

Ale wydaje się, że z  tego zestawienia możemy również wyciągnąć wnioski na temat recepcji postaci Judasza w tej epoce.

Ale najpierw musimy podać granice tego poszukiwania.

Czy zestawienie to jest kompletne? Wydaje mi się, że podałem tu wszystkie najważniejsze teksty, ale, biorąc pod uwagę ogrom materiału apokryficznego, który J.-C.Picard określa jako un continent apocryphe⁴³, nie jestem tego pewien⁴⁴. Z pewnością należy zrobić dokładną kwerendę pośród apokryfów słowiańskich i  koptyjskich, a  także prawdopodobnie, wśród apokryfów wschodnich, w  środowisku gnostyckim i manichejskim. Należy ponad to podkreślić, że spośród wielu najdawniejszych apokryfów, szczególnie ewangelii judeochrześcijańskich pozostały tylko nieliczne fragmenty, stąd też trudno jest stwierdzić z cała pewnością, czy Judasz odgrywał w nich jakąś rolę czy nie. W każdym razie pośród fragmentów zachowanych nie znajdujemy tekstów poświęconych Judaszowi z wyjątkiem gnostyckiej Ewangelii Judasza, która stanowi, jak się zdaje, wypadek zupełnie szczególny.

Z punktu widzenia chronologicznego stwierdzamy, że teksty tu zgromadzone – z  wyjątkiem nielicznych – są tekstami późnymi: pochodzą z  późnej starożytności i  wczesnego średniowiecza; w  tekstach najstarszych spotkamy tylko ogólne wspomnienia o  Judaszu⁴⁵. Ale i  tu pojawiają się wątpliwości: może w  tych tekstach późniejszych są zachowane starsze fragmenty? Dane archeologii potwierdzają naszą opinię: najstarsze przedstawienia Judasza i to bardzo rzadkie i niewychodzące poza Biblię, pojawiają się np. na sarkofagach stosunkowo późno⁴⁶. W najstarszych apokryfach, szczególnie apokalipsach, nie znajdujemy nawet tak popularnych w średniowieczu motywów, jak pobyt Judasza w piekle. Pozostaje więc stwierdzenie: autorzy apokryfów, którzy interesowali się wszystkimi możliwymi wiadomościami dotyczącymi postaci biblijnych, nie wydają się poświęcać Judaszowi uwagi. Wydaje się, że postać Judasza po prostu nie interesowała przeciętnego chrześcijanina, choć być może jest to milczenie znaczące: odpowiedź na chorobliwe zainteresowanie tą postacią w kręgach gnostyckich, jaką widzimy w Ewangelii Judasza. Teksty o Judaszu występują niezależnie od siebie, są różnorodne i niepowiązane między sobą, z czego wynika, że nie są to fragmenty jakiegoś jednego dzieła o Judaszu, z jakimi spotykamy się wśród apokryfach, jak teksty o dzieciństwie Jezusa, Maryi czy o Apostołach.

Pośród zgromadzonych tu fragmentów nie znajdujemy jakichkolwiek elementów, które pozwoliłyby stwierdzić znajomość Ewangelii Judasza u ich autorów, co potwierdzałoby tezę, że był to tekst bardzo mało znany lub wprost nieznany. Mimo że teksty tu przytoczone są fragmentami dzieł narratywnych, to jednak spotykamy w nich odblaski ówczesnych problemów teologicznych.

1. Judasz jest traktowany w różny sposób i różnorodnymi środkami artystycznymi, jako największy złoczyńca, zdrajca, opętany przez diabła i poddany jego władzy⁴⁷; ten temat stanie się jednym z  powszechnie rozwijanych w  średniowieczu. Swoje zło przekazał na rodzinę (z wyjątkiem jednego tekstu, który dobrze mówi o jego matce). Jest bardzo mocno podkreślana jego chciwość. Tu teksty, przynajmniej te zachodnie, idą śladem św. Augustyna, wedle którego Judasz od początku był człowiekiem zepsutym⁴⁸.

2. Postać Judasza jest powiązana z złowieszczymi postaciami Starego Testamentu i  wydarzeniami biblijnymi: symbol zdrady – trzydzieści srebrników jest również powiązany z niektórymi postaciami Starego Testamentu. Widać tu wyraźnie podkreślony związek dwóch Testamentów i znaczenie alegoryczne, typowe dla egzegezy patrystycznej.

3. W tekstach tu podanych nie znajdujemy śladów wrogości względem Żydów wynikającej ze zbrodni Judasza. Czy naprawdę problem antysemityzmu był powiązany z postacią Judasza, jak to podkreślają niektórzy współcześni autorzy?

4. Obok Judasza spotykamy jego żonę, która go pobudza do zła. Nie jest to, jak się zdaje, problem li tylko literacki (Piłat/ żona; Judasz/ żona), ale jest on raczej powiązany z grzechem pierwszych rodziców i rolą Ewy oraz powiązany z typowym mizogenizmem średniowiecznym.

5. A jednak niektóre z tych tekstów ogólnie mówiąc negatywnych należy traktować w sposób bardziej stonowany: w Dziejach Andrzeja, Pawła i Filemona autor próbuje wytłumaczyć samobójstwo Judasza w świetle nauki Orygenesa, który stara się w jakiś sposób złagodzić straszliwą i niegodziwą zbrodnię Judasza i dochodzi nawet do tego, że używa w  stosunku do niego greckiego słowa hagios – święty⁴⁹: Judasz bowiem wiesza się z motywów dobrych – chce spotkać Jezusa w świecie podziemnym. Jeśli w II Apokalipsie Jana Judasz znajduje się w  rzece ognia, to w Podróżach Brendana jego straszliwe męki piekielne są łagodzone przynajmniej w niektóre ważniejsze święta kościelne czy też okresy liturgiczne dzięki łasce Bożej. Można też dojrzeć inne elementy pozytywne: w Ewangelii Ebionitów z II w., w spisie Apostołów Judasz wprawdzie znajduje się jak zwykle na ostatnim miejscu, ale bez powszechnie przypisywanego mu epitetu: zdrajca⁵⁰.

Fragment pochodzi z książki:

ISBN: 978-83-7720-074-2
wyd.: Wydawnictwo PETRUS 2015

6. W dość dziwnym tekście Ewangelii Barnaby, który inspirację czerpie bezpośrednio z Koranu, znajdujemy prawdopodobnie echo nauki gnostyckiej, która wywarła swój wpływ na tę świętą księgę muzułmanów: to nie Jezus cierpiał na krzyżu, ale na jego miejscu Judasz.

Te rezultaty jednak powinny zostać włączone w badania bardziej ogólne na temat recepcji postaci Judasza w całej literaturze i kulturze patrystycznej i wczesnego średniowiecza. Jak dotąd jednak takiego studium, o ile wiem, nie napisano.

Na koniec chciałbym uczynić bardziej ogólną uwagę metodologiczną. Jak mogliśmy stwierdzić, postacią Judasza w okresie patrystycznym zajmowali się bardziej teologowie, podczas gdy interesowali się nim stanowczo mniej autorzy apokryfów, a więc prawdopodobnie również i ich czytelnicy. Z drugiej strony z II w. pochodzi apokryf Protoewangelia Jakuba z bogatą mariologią, podczas gdy z kolei teologowie tego okresu ogólnie mówiąc mniej się zajmowali postacią Maryi. Mogłoby więc być interesującym porównanie chronologiczne tematów teologicznych, którymi były zainteresowane apokryfy, stanowiące lekturę przeciętnego chrześcijanina, a  z drugiej strony dzieła teologiczne – lektura chrześcijańskich intelektualistów i teologów. Takie porównanie mogłoby być bardzo pożyteczne w poznaniu środowiska kulturalnego i teologicznego pierwszych chrześcijan a ponadto służyć do refleksji nad rozwojem Tradycji.

opr. ab/ab

¹ Wersja polska referatu wygłoszonego po włosku w Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Rzymie, 6 XI 2006.

² Polski przekład Ewangelii Judasza z  j. koptyjskiego wydał ks. W. Myszor, Katowice 2006, Studia Antiquitatis Christianae, Series Nova 3; przekład włoski: E. Giannetto, Vangelo di Giuda, Milano 2006. Są to jednak przekłady dokonanego na prowizorycznym wydaniu koptyjskim; oczekujemy bowiem na wydanie krytyczne tekstu.

³ Oto tytuły wygłoszonych referatów: M. Simonetti –Tra apocrifi e gnostici; T. Orlandi – Il manoscritto: vicissitudini e contenuti; A. Camplani – Il Vangelo di Giuda nel suo contesto ideologico; G. Lettieri – Giuda tra eresia e ordodossia.

⁴ E.J. Goodspeed, Modren Apocrypha, Boston 1956; P. Beskov, Strange Tales about Jesus. A Survey of Unfamiliar Gospels, Philadelphia 1983, przekład polski: Osobliwe opowieści o Jezusie, Kraków 2005.

⁵ Origene, Agostino e il mistero di Giuda. Due esegesi di Giovanni 13 in conflitto, in: Commento in Giovanni. Lettura orgieniana, red. M. Maritano, E. Dal Covolo, Roma 2006, 83–134.

⁶ Większość tekstów tu omówionych w polskim przekładzie znajduje się w książce: M. Starowieyski, Judasz, historia, legenda, mity, Poznań 2006. Por. ANT 2,2, 2007, 887–937.

⁷ Tekst ten istniał już w XI/XII w. Historia jest cytowana przez Jakuba pięć razy (rozdz. 45,53, 67, 68, 69). W 68 rozdziale autor wspomina o tekście greckim. Na temat Historia apocrypha, por. E. Steinmeyer, Münchner Museum für Philologie des Mittelalters und Renaissance 3(1926) 157–166; B. de Gaiffier, „L’Historia apocrypha” dans la Légende Dorée, AnBol 91(1973) 265–272; R. Gounelle, „Apocryphe” dans la Legende Dorée, Apocrypha 5(1994), 189–210.

⁸ Złota legenda 45. Tę wersję legendy znajdujemy wśród opowiadań huculskich, por. W. Szuchiewicz, Huculszczyzna, t. 4, Lwów 1903, 32–34 (wiadomości uzyskane od p. U. Klimut, studentki UW).

⁹ Cfr Es 2,1ss.

¹⁰ Cfr Gen 4.

¹¹ Cfr 1 Re 21,1ss.

¹² Por. M. Zowczak, Ludowe warianty opowieści biblijnych i apokryficznych, w: ANT 2/1, 2007, 122.

¹³ Por. Giov 19,34.

¹⁴ 35, w: M.E. Provera, Il vangelo Arabo dell’infanzia secondo il ms. Laurenzian orientale (n. 387), Gerusalemme 1973. Tekst powstał po VII w.

¹⁵ 1,3, w: K. v. Tischendorf, Evangelia apocrypha, Leipzig 1876 (Hildesheim 1966), 461. Tekst z V w. (?).

¹⁶ Aversus haereses 5,33,3, SCh 153, 414–416; Apocrifi del Nuovo Testamento, 1, red. L. Moraldi, Casale Monferrato 1994, 540.

¹⁷ Commentarius in Danielem 4,60, SCh 14,384; Apocrifi, dz. cyt. 538.

¹⁸ E. Revillout, PO 2,2, 1904 (1971), 135–139; Apocrifi, dz. cyt. 466.

¹⁹ 1,3, w: K. v. Tischendorf, dz. cyt. 461.

²⁰ J.-D. Kaestli, P. Cherix, L’évangile de Barthélemy d’apres deux écrits apocryphes, Turnhout 1993, Apocryphes 1, 172. Tekst z licznymi brakami. Pochodzi on z V/VI w., ale zawiera starsze fragmenty.

²¹ 4, w: R. Beylot, Le martyre de Pierre, PO 45,4, 1993, 625, tekst pochodzący ze średniowiecza.

²² 1,3-2,4, w: K. v. Tischendorf, dz. cyt. 460–463.

²³ M. Centini, Giuda Iscariota, Genova 2002, 103s.; Giovanni di Hildesheim, La storia dei re magi, red. A. Nola, Roma 1980.

²⁴ Por. M. Zowczak, dz. cyt. 124.

²⁵ Na temat koguta por. ważny artykuł R. Gounelle, A  propos des volailes qui ont chanté lors de la passion du Christ, „Recherches Augustiniennes” 33(2003) 14–63. Wybór koguta nie jest tu przypadkowy: wedle św. Ambrożego kogut wyjawia bluźnierstwa (Hexaëmeron 5,24), wedle Grzegorza Wielkiego jest on symbolem kaznodziei, który budzi dusze (Liber regulae pastoralis 3,40); inne przykłady por. R. Gounelle, dz. cyt. 48–50. Rożne wersje historii o kogucie w folklorze polskim, ruskim i łemkowskim podaje M. Zowczak, dz. cyt. 127–129.

²⁶ Według kodeksu C: K. v. Tischendorf, dz. cyt. 290 (in calce).

²⁷ J.-D. Kaestli, Livre de la résurrection de Jesus par l’apôtre Barthélemy, w: Ecrits apocryphes chrétiens, Paris 1997, 307n.

²⁸ R. Gounelle, dz. cyt. 36.

²⁹ Livre du cocq, tł. P. Piovaneli, w: Ecrits apocryphes chrétiens, 2, Paris 2005, 154–185.

³⁰ E. Revillout, Fragment 5, PO 2,2, 156.

³¹ Ewangelia gruzińska, której rękopis znajduje się w Bodleian Library w Oksfordzie, dotąd nie została opublikowana; jest dostępna tylko w polskim przekładzie G. Peradze, w: ANT 1,1, 2003, 204–229; nasz fragment s. 223.

³² Por. M. Zowczak, dz. cyt. 132.

³³ Wyd. E. Norelli, Milano 2005, 336–350. Nie jest rzeczą pewną, czy ten fragment pochodzi z pism Apolinarego z Hierapolis (II w.) czy Apolinarego z Laodycei (IV w.).

³⁴ Evangelica historia 4,332, PL 19, 331.

³⁵ Cytujemy tu teksty oryginału wg CCL 175 (pierwsze cyfry) i  polskiego tłumaczenia P. Iwaszkiewicza, Do Ziemi Świętej, Kraków 1996 (Ojcowie Żywi 13) – ostatnia, jeśli jej nie ma, tekst nie zawiera się w tym tomie; Itinerarium Burdigalense 594, 17; Breviarius de Hierosolyma 7,112; Anonim z Placencji, 27, 143, 257; Adomnan 1,17, 197, 250; Beda, De locis sanctis, 3,3, 259. Teksty podaje również D. Baldi, Enchiridion locorum sanctorum, Jerusalem 1935, nr 892nn.

³⁶ Temat zastępstwa Jezusa przez Judasza znajdujemy w Koranie (Sura 4,157n.): Zabiliśmy Mesjasza, Jezusa, syna Maryi, posłańca Boga – podczas gdy oni ani Go nie zabili, ani Go nie ukrzyżowali, tylko im się tak zdawało; i, zaprawdę, ci, którzy różnią się w tej sprawie, są z pewnością w zwątpieniu; oni nie mają o tym żadnej wiedzy; idą tylko za przypuszczeniem; oni Go nie zabili z pewnością. Przeciwnie! Wyniósł Go dobry Bóg do siebie!, tł. J. Bielawski, Warszawa 1986, 121.

³⁷ 115–128, Vangelo di Barnaba, red. E. Giustolisi, R. Rizzardi, Milano 1991.

³⁸ J.K. Elliott, The Apocryphal New Testament, Oxford 1993, 301n.

³⁹ M. Zowczak, dz. cyt. 132. Autorka cytuje tu dzieło J. Ivanov, Livres et legendes bogomiles. Aux sources du Catharisme, Paris 1976.

⁴⁰ 4, wyd. J. Nau, RBib 11(1914) 215.

⁴¹ J.-D. Kaestli, P. Cherix, L’évangile de Barthélemy d’apres deux écrits apocryphes, Turnhout 1993, Apocryphes 1, 190–192.

⁴² N. 25.

⁴³ Le continent apocryphe. Essai sur la littérature apocryphe, Steenbrugge 1999.

⁴⁴ W naszym omówieniu opuściliśmy teksty apokryficzne, które powtarzają teksty powszechnie znane i przyjmowane, a więc np. że Judasz się powiesił, że szatan wszedł do jego serca i im podobne.

⁴⁵ Np. w Dziejach Tomasza 32,3 – Judasz działał z pobudzenia diabła. Wąż mówi do Apostoła Tomasza: ....To ja sprawiłem, że Judasz wziął łapówkę, gdy dano mi go jako niewolnika, aby wydać Chrystusa na śmierć. ANT 2,1,2007, 609.

⁴⁶ Por. M. Perraymond, L’iconografia di Giuda Iscariota ed i suoi risvolti evangelici, Studi e Materiali di Storia delle Religioni 56, n.s. 14(1990) 67–93. W artykule znajduje się również ciekawy zestaw inskrypcji starożytnych dotyczących Judasza.

⁴⁷ Vangelo di Bartolomeo 4,2; 6,1, w: Apocrifi 1, dz. cyt. 842, 850.

⁴⁸ G. Lettieri, art. cyt. 115nn.

⁴⁹ Tamże 98,104.

⁵⁰ Wedle Epifaniusza, Haeresis 30,13,1-3, w: Apocrifi 1, dz. cyt. 445.