Czytamy Stary Testament: Elementy mityczne w Rdz 1-11 i ich funkcja

Ks. Wojciech Pikor

Czytamy Stary Testament

ĆWICZENIA DO WYKŁADÓW Z BIBLISTYKI

Seria: Dzieło Biblijne. Biblia - katecheza - życie

JEDNOŚĆ 2007

3. Elementy mityczne w Rdz 1-11 i ich funkcja

Cel

· zdefiniowanie mitu

· określenie sposobu obecności elementów mitu w Rdz 1-11

· porównanie biblijnego fhóm z babilońską Tiamat

Lektura

Z. Pawłowski, Opowiadanie, Bóg i początek. Teologia narracyjna Rdz 1 -3 (RSB 13), Wydawnictwo Vocatio, Warszawa 2003, s. 265-270

Literatura dla zainteresowanych

J. Kudasiewicz, Problem mitów w Starym Testamencie, w: Biblia, historia, nauka. Rozważania i dyskusje biblijne, Wydawnictwo Znak, Kraków 1987, s. 203-223

Problematyka spotkania

Wiek XIX i początek XX wieku zaciążyły bardzo mocno na koncepcji mitu. Skrajny racjonalizm przez mit rozumiał to wszystko, co nie mieściło się w ramach rzeczywistości, pozostawało w opozycji do faktów historycznych i było subiektywnym produktem wyobraźni, wyrażającym ludzkie tęsknoty, uczucia i lęki. W języku potocznym to przestarzałe ujęcie mitu nie do końca zostało przezwyciężone. Problem rozumienia mitu jest istotny dla interpretacji wielu tekstów biblijnych, w których występują pewne formy lub motywy literackie mityczne. Dotyczy to również początkowych rozdziałów Księgi Rodzaju, dla których obecne spotkanie będzie poszukiwało właściwego klucza hermeneu-tycznego w perspektywie wykorzystanych tam elementów mitycznych.

Przebieg spotkania

1. Definicja mitu

W dawnej koncepcji mitu panowało przekonanie o jego charakterze po-liteistycznym, antyhistorycznym, uznawano go za wytwór ludzkiej fantazji. Odejście od tego negatywnego ujęcia następowało powoli⁸. Zdaniem R. Otto mit ukazuje się jako narzędzie poznania religijnego, podobnie jak wiedza jest środkiem poznania świata. W ujęciu K.G. Junga mit jest zewnętrznym, lecz posiadającym już formę świadomą i swoistą, wyrażeniem archetypów, które funkcjonują w nieświadomości zbiorowej. Tę koncepcję rozwinął M. Eliade, który mit umieścił w kategorii symbolu. Mity są czymś więcej niż tylko archetypem, gdyż odkrywają strukturę rzeczywistości niedostępną empirycz-no-racjonalnej zdolności pojmowania. Mit odkrywa dziedzinę ontologiczną i wyraża ją plastycznie i dramatycznie, podczas gdy metafizyka i teologia określają ją dialektycznie. Mit zatem dotyka rzeczywistości transcendentnej, przez co nie może być tylko, jak chciał Jung, symbolem procesów wewnętrznych. W społecznościach archaicznych opowiadał on o prawdzie absolutnej, która zdarzyła się na początku czasu i odtąd służy jako model ludzkiego postępowania. Walor symboliczny mitu podjął w swojej filozofii P. Tilich. W jego opinii mit jest symbolem posługującym się elementami rzeczywistości na oznaczenie absolutnej transcendencji. W swoisty sposób chwyta Absolut, ale na zewnątrz może go wyrazić tylko w symbolach, które mają charakter czaso-wo-przestrzenny. Ostatecznej „rehabilitacji" mitu dokonał P. Ricoeur, którego poglądy referuje w swojej książce Z. Pawłowski.

Polecenie

Jak definiuje się dzisiaj mit?

W jakim sensie mit jest związany z rzeczywistością symbolu?

Jaką funkcję poznawczą pełni mit?

2. Element mitologiczny w Rdz 1-11

Zdaniem J. Kudasiewicza o micie w Starym Testamencie można mówić tylko w sensie literackim⁹. Elementy mityczne ościennych kultur (religii) zostały przejęte przez autorów biblijnych dla wyrażenia prawdy o Bogu. Zagadnienie relacji między Biblią a mitem podejmuje również w swojej monografii Z. Pawłowski.

Polecenie

W jaki sposób Stary Testament wykorzystuje materiał mityczny z kulturowego sąsiedztwa Izraela? Czy chodzi w tym wypadku o „zapożyczenia"? Na czym polegałaby historyzacja mitu i mityzacja historii w Rdz 1-11?

3. Biblia hebrajska a babilońska Tiamat

Według eposu Enuma Elisz, babilońskiej teogonii, jedynymi istotami po rozdzieleniu nieba i ziemi byli Apsu i Tiamat. Apsu uosabiał słodkie wody podziemne, a Tiamat - wody słone: jej imię wywodziło się z odmiany słowa tiamatum („morze"). Apsu i Tiamat wyobrażano sobie jako parę męsko-żeńską i mówiono, że „ich wody się zmieszały razem". Zrodzili oni szereg bogów, w tym Anu, syna Anu - Ea i inne bóstwa, których działalność tak przeszkadzała Apsu, że postanowił je wytępić, pomimo sprzeciwu Tiamat. Kiedy jednak Ea zabił Apsu, Tiamat postanowiła się zemścić i stworzyła jedenaście potworów na czele z bogiem Kingu, określanym jako jej „ukochany". Ostatecznie Marduk, orędownik młodszych bogów, po heroicznej walce pokonał potwory i Kingu. Unicestwił też Tiamat: rozbił jej czaszkę maczugą, rozłamał ją na dwie części, po czym jedną połówkę użył do przykrycia świata dachem niebios, a drugą - do położenia powierzchni ziemi. Jej piersi uformowały góry, Tygrys i Eufrat płynęły z jej oczu, a ślina posłużyła za chmury¹⁰.

W opinii wielu biblistów kapłański hymn o stworzeniu świata z Rdz 1 w dwóch swoich fragmentach nawiązywałby do Tiamat z Enuma Elisz. Pierwszym wydaje się być w. 2, gdzie w pierwotną sytuację stworzenia wpisana jest „ciemność unosząca się nad powierzchnią bezmiaru wód". Na określenie tych pierwotnych wód Biblia hebrajska używa terminu tehóm, co miałoby stanowić aluzję do babilońskiej Tiamat (jako pierwszy tezę tę wysunął H. Gunkel). Jakkolwiek dzisiaj wyklucza się bezpośrednią zależność tych dwóch terminów, panuje zgoda co do ich pochodzenia od wspólnego semickiego rdzenia oznaczającego „głębinę, otchłanie wód". Drugi fragment kapłańskiego hymnu, w którym daje się zauważyć punkt kontaktu z Tiamat, znajduje się w ww. 6-7, gdzie jest mowa o uczynieniu sklepienia pośrodku wód i oddzielenia w ten sposób jednych wód od drugich. Według Enuma Elisz ciało Tiamat posłużyło do rozdzielenia pierwotnych wód kosmicznych.

Polecenie

Jakie różnice zachodzą między babilońską Tiamat a biblijnym tehóm?.

W babilońskim eposie stworzenie świata jest teogonią: efektem walki Marduka z Tiamat jest świat stworzony. Niektórzy egzegeci twierdzą, że tekst Rdz 1 byłby polemiką z tym mitem. W jaki sposób tradycja kapłańska posługuje się w tej polemice motywem tehom? W czym różni się relacja między Mardukiem i Tiamat od tej między Jahwe i tehóm⁷.

W tradycji biblijnej motyw tehóm służy nie tylko do refleksji nad dziełem stworzenia. W jaki sposób ten mityczny" element jest wykorzystany np. w Wj 15,5.8; Hi 9,13-14; 26,12-13; Ps 74,12-17; 89,9-12; Iz 27,1; 51,9-10?

(...)

opr. mg/mg