Duch Święty

Artur Marek Wójtowicz

BÓG MORMONÓW

Copyright © Wydawnictwo WAM 2003

3. Duch Święty

Wreszcie na koniec tego rozdziału zajmiemy się Osobą Ducha Świętego w ujęciu Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich. Zaczniemy od przybliżenia natury trzeciej Osoby Boskiej, a zakończymy rozważaniem charyzmatów Ducha Świętego.

3.1. Osoba Ducha Świętego w teologii mormońskiej

Duch Boży jest swoistym „narzędziem”, przejawem działania Boga (por. Rdz 1,2; Ps 33,6). Pojawia się już w pierwszych wersetach zarówno Księgi Rodzaju (1,2), jak i Księgi Abrahama (4,2). Jak już wspomniano, dla wielu postaci biblijnych Duch Jahwe kojarzył się z mocą, poprzez którą Bóg Ojciec działał wśród swoich wiernych. On dał Samsonowi siłę tak potężną, że „lwa rozdarł, jak się koźlę rozdziera” (Sdz 14,6), innym zaś razem dzięki niej mógł walczyć z trzydziestoma mężami jednocześnie (Sdz 14,19). Dzięki pomocy Ducha Świętego Bóg chciał dać grzesznemu człowiekowi siłę do walki z przeciwnościami losu i złem tego świata. Autor Księgi Mądrości ukazywał Ducha Świętego jako „jedno z ramion”, którymi Bóg się posługuje (Mdr 9,17). Teologia mormońska uzupełnia te teorie, podkreślając wyraźnie, że Duch Święty wchodzi w skład „tzw. Trójcy” (1 J 5,7; NiP 20,28)⁸⁴, posiada On bowiem duchowe ciało, które wygląda jak ciało człowieka (zob. NiP 130,22), lecz „nie jest z mięsa”. Jedyne, co łączy Ducha jako świadka Ojca i Syna z pozostałymi dwiema Osobami Boskimi, to wspólny cel. Duch Święty, według mormonów, ma naturę od nich odmienną⁸⁵, jako zaś Osoba (przez wzgląd na posiadanie ciała) może przebywać tylko w jednym miejscu (gdyż jest przez to ciało ograniczany), lecz jednocześnie jest w stanie „wszędzie wywierać swój wpływ”⁸⁶.

Zadaniem Ducha Jahwe jest dawanie świadectwa o istnieniu Ojca, Syna i wszelkiej prawdy (por. J 14,26; 15,26; 16,13; Łk 12,12; 1 Ne 12,18; 3 Ne 28,11; Moro 10,5-7; NiP 8,2-3; 11,12-13; 20,26)⁸⁷. Bez pomocy Ducha Świętego nikt nie jest w stanie wyznać, że Jezus jest Chrystusem i Panem (por. 1 Kor 12,3). Smith podkreślał, że: „za pośrednictwem Ducha Świętego prawda przenika do głębi naszej duszy i nie jesteśmy w stanie tego zapomnieć”⁸⁸, On bowiem odnawia nie tylko nasze ciało (por. Lb 11,25; NiP 84,33), ale również i ducha (por. Ps 51,12-14)⁸⁹.

W 1835 r. Smith wydał Księgę Przykazań, zawierającą podstawowy wykład wiary, w której stwierdził, że Duch Święty jest wspólnym umysłem Boga Ojca i Jego Syna. Young natomiast wysuwał tezę, że Duch Święty w niczym nie przyczynił się do przyjścia na świat Syna Bożego⁹⁰. Jest to niewątpliwie dowód na dynamiczność teologii mormońskiej, prorok Alma bowiem wyraźnie podkreślał w swoich wypowiedziach, że Maryja pocznie pod wpływem Ducha Świętego (Al 7,10)⁹¹. Owe innowacje drugiego prezydenta Kościoła starał się tłumaczyć jeden z jego najbliższych doradców, Heber C. Kimball: „Duch Święty to człowiek, jeden z synów naszego Ojca i naszego Boga”⁹².

Mówiąc o pochodzeniu Ducha Świętego, należy zauważyć, iż został On zrodzony przez swego Ojca i duchową matkę. Zdaniem mormonów, sam Duch ogłosił ludowi: „Jam jest Jednorodzony Ojca od samego początku teraz i na wieki” (M 5,9). Duch Święty, według tej „logiki”, został zrodzony przez Ducha, bo „Pan (...) jest Duchem” (2 Kor 3,17) — jak nadmieniał w swoim liście apostoł Paweł. Biblijny naród wybrany miał otrzymać Ducha (Iz 44,3-5; Jl 3,1nn.), który by nim kierował (Iz 59,21) i przypominał mu o przestrzeganiu przykazań Pana (Ez 36,25-27; 37,1-14). W XIX wieku ten sam Duch Święty (jak głosił Smith) został przelany na „ludzi innych narodów” (por. 1 Ne 10,11; 2 Ne 26,13; 3 Ne 20,27). Duch Święty świadczył im o Ojcu i Synu (3 Ne 28,11), ukazywał rzeczy przyszłe (J 16,13), przypominał o obowiązkach (J 14,26) i nauczał prawdy o wszystkich rzeczach (Moro 10,5)⁹³. Wszystkim przywódcom dawał moc, by mogli nauczać lud wybrany⁹⁴.

Podczas swojej ziemskiej misji Jezus stale był „wspomagany” przez Ducha Świętego, dzięki czemu mógł stanąć do walki z szatanem (por. Łk 4,1-13). Nefici doskonale zdawali sobie sprawę z tego, że Syn Boży działał dzięki Duchowi swego Ojca, gdyż sam Nefi w jednej ze swoich wizji ujrzał Ducha Bożego zstępującego na Chrystusa podczas chrztu w Jordanie (1 Ne 11,27). Teologia mormońska podkreśla, iż każdy, kto otrzymuje chrzest w imię Jezusa, może się cieszyć posiadaniem Ducha Świętego w sobie (2 Ne 31,12; 3 Ne 11,37). Co więcej, każdy człowiek w sposób znany tylko samemu Bogu zostaje powołany przez Niego i każdego dnia jest uświęcany Duchem Bożym, by nie upadł (Al 13,12), w rodzinie zatem, która zawierzyła swój los Bogu, żyje i działa Duch Jehowy, prowadząc ją ku prawdzie⁹⁵. Żaden chrześcijanin, według teologii mormońskiej, nie powinien popadać w niewolę grzechu, gdyż każdy z nich jest świątynią Ducha Świętego (por. 1 Kor 3,16-17)⁹⁷.

Syn Boży zapowiedział zesłanie swego Ducha, który miał być kontynuatorem Jego misji. Śmierć krzyżowa była konieczna, aby Duch został posłany. Miał On przypominać uczniom słowa ich Mistrza i nadać im głębszy sens (J 14,16.26; 16,7.13). To Duch miał „przekonać świat o grzechu, o sprawiedliwości i o [nadchodzącym] sądzie” (J 16,8-11). Zgodnie z nauczaniem mormonów, po swoim wniebowstąpieniu Jezus tworzył struktury Kościoła w Ameryce i przekazał tego samego Ducha amerykańskim apostołom. Oni też otrzymali przywilej przekazywania Ducha Świętego innym ludziom (3 Ne 19,13.20; 18,37).

Wieczernik jest symbolem zesłania Ducha Świętego. Tam też Piotr otrzymał Ducha Bożego, by dzięki Niemu wygłosić orędzie o zbawieniu pod Jego natchnieniem (Dz 2,2-4; 22-36). Widzimy więc, studiując proroctwa Nefiego, że ewangeliczny Wieczernik miał swoje „odbicie” na kontynencie amerykańskim (1 Ne 12,7). Ten sam Duch, czy to w Izraelu, czy też na kontynencie amerykańskim, dokonywał wyborów swych uczniów Pańskich (Dz 13,1-4).

Duch Święty, będący trzecią „osobistością” w mormońskim triumwiracie, często nazywany jest tchnieniem Boga. Jak twierdzi Stephen Robinson, nie posiada On fizycznego ciała⁹⁷. Natomiast James Talmage swoje rozważania na temat Ducha Jehowy rozpoczyna od Osoby Jana Chrzciciela, głoszącego nadejście KOGOŚ, kto „chrzcić będzie Duchem Świętym i ogniem” (Mt 3,11). Dalej przytacza on fragment nikodemowej rozmowy, w której jest mowa o ponownym narodzeniu się Ducha (J 3,5).

Pełne objawienie Ducha Świętego Talmage widzi w epifanii Mocy Bożej, jaka nastąpiła w dniu Pięćdziesiątnicy (Dz 2,1-4). Należy przy tym pamiętać, że ów dzień został również zapowiedziany przez proroków z Księgi Mormona (por. 2 Ne 31,8). Duch Jehowy wraz z Ojcem i Synem tworzy Trójcę. Zdaniem Talmage'a, różni się jednak od pozostałych Osób Boskich swą „osobistością” i trochę „gorszą materią”. Jest On bowiem Mocą Bożą lub CZYMŚ pozbawionym natury Bożej i często bywa nazywany: Duchem Boga (Mt 3,16; 12,28), Duchem Pana, Pocieszycielem (J 14,16; 15,26) i Duchem Prawdy (J 15,26; 16,23).

Bez żadnych wątpliwości Duch Święty jest osobową Mocą i „czuciem” — twierdzi prof. Talmage. To On, jako świadek Ojca i Syna, gani grzechy, ale i poucza, zna bowiem wszystkie czyny ludzkie. Talmage stara się wyraźnie podkreślić, iż Duch Jehowy nie ma ciała ludzkiego, także nóg, jakie posiada tak Ojciec, jak i Syn, lecz jest Osobą Ducha. On był natchnieniem dla piszących pisma święte, ale także nauczycielem Boga Ojca, objawiającym Jego dzieła, i głosem Boga wśród proroków. Moc Ducha Świętego jest duchem proroctw i objawień.

Duch Boga może mieszkać tylko w czystym przybytku, jakim jest — zdaniem apostoła Pawła — człowiek bez grzechu (1 Kor 3,16). Wiara w Boga Ojca doprowadza człowieka do źródła chrztu, dzięki któremu każdy może otrzymać Ducha urealniającego się w naszej sile i mocy⁹⁸. Pełnię mocy Ducha Świętego otrzymują natomiast wszyscy posiadający kapłaństwo Aarona, jak i kapłaństwo Melchizedeka.

Z Osobą Ducha Bożego są związane również Jego dary⁹⁹. Zdaniem Talmage'a, przyczyniają się one do wywyższenia człowieka, aż do uzyskania przez niego Bożej natury¹⁰⁰.

Przez jedną grupę mormońskich teologów Duch Święty jest ukazywany jako człowiek, przez drugą zaś — jako umysł Boży. Niezależnie od tego, ile pojawiłoby się teorii na ten temat, warto zwrócić szczególną uwagę na słowa, będące odzwierciedleniem duchowego charakteru Trójcy: „Materia jest wieczna, zaś Duch jest tylko uszlachetnioną materią”¹⁰¹.

3.2. Dary Ducha Świętego

„Wierzymy w dar języków, proroctwa, objawienia, wizji, uzdrawiania, tłumaczenia języków itd.” — wyznają mormoni w 7 punkcie Zasad wiary¹⁰².

Apostoł Paweł zapewniał przedstawicieli gminy w Koryncie, że nad wszystkimi darami, jakie pochodzą od Boga, sprawuje pieczę Duch Święty, a dary te są dawane ku pożytkowi wspólnoty (1 Kor 12,4-7). Wszechmogący Bóg obdarzał swoimi darami Mojżesza i Jozuego (Lb 11,17; 27,18) oraz królów izraelskich (2 Sm 23,2). Jednakże, jak czytamy w Starym Testamencie, dary, jakie otrzymywali przywódcy narodu, były również dawane ku pożytkowi wspólnoty¹⁰³.

Talmage, opierając się na słowach apostoła Pawła (2 Tm 1,6), stara się udowodnić, że te właśnie dary otrzymał również Smith jako przywódca Nowego Kościoła. Zostały mu one przekazane poprzez nałożenie rąk przez Jana Chrzciciela¹⁰⁴ i pochodziły bezpośrednio od samego Chrystusa, który poprzez swego Ducha obdarował Josepha „mocą oświecenia i postępu”. Przyjmując tę prawdę jako „objawioną”, mormoni uznają Josepha za prawowicie namaszczonego proroka, który po śmierci całość swej władzy pozostawił swoim następcom.

Podręcznik do prowadzenia trzeciej dyskusji podaje: „Aby przezwyciężyć wpływy odstępstwa, Bóg ogłosił nam swoją prawdę w naszych czasach. Ogłosił ją przez żyjących proroków, tak jak to robił w czasach biblijnych”¹⁰⁵. Tym prorokiem na miarę XX w. miał być Smith. Tak więc dar proroctwa, jaki otrzymał „człowiek godny przywrócenia Prawdziwego Kościoła”, jest tym darem, który gwarantuje poznanie jedynej i wiecznej Prawdy, jaką jest sam Jezus Chrystus (por. J 14,6). Tym właśnie darem zająć należy się w szczególny sposób, gdyż jest on niejako fundamentem dla innych darów udzielonych przez Boga Josephowi. Nie od rzeczy będzie w tym miejscu nadmienić, że po śmierci Smith niczym Eliasz (2 Krl 2,9.15) przekazał ten dar swemu następcy.

Proroka określa się czasami jako Widzącego lub Objawiciela. Żywy prorok jest pod każdym względem najważniejszą postacią w dzisiejszym mormonizmie. Trzynasty prezydent Kościoła Jezusa Chrystusa, Ezra Taft Benson¹⁰⁶, w przemówieniu wygłoszonym 26 lutego 1980 r. na Brigham Young University powiedział, że żywy prorok jest „ważniejszy (...) niż normatywne dzieła”.

W 1944 r. jedno z czasopism¹⁰⁷ mormońskich otwarcie wypowiedziało się na ten temat, wskazując jednocześnie, iż tezy głoszone przez proroka Kościoła są nieomylne¹⁰⁸. Tego typu sformułowanie było nie tylko potwierdzeniem, ale i jednocześnie uznaniem za prawdziwą tezy, jaką głosił czwarty prezydent Kościoła, Wilford Woodruff¹⁰⁹: „Pan Bóg nie pozwoli ani mnie, ani też komuś, kto jest prezydentem tego Kościoła, na sprowadzenie was na złą drogę”¹¹⁰.

Talmage przytacza starotestamentalną definicję proroka (por. Pwt 18,22), odnosząc ją bezpośrednio do osoby Smitha¹¹¹. Jego zdaniem, o tym, że proroctwa Josepha pochodziły od samego Boga, może świadczyć fakt ich „samowypełniania się”¹¹². Talmage stara się tym samym ukazać czytelnikom, że proroctwa Smitha rozpoczęły okres Dni Ostatnich, które zapowiadał Jan (por. Ap 14,6-7)¹¹³.

Zdaniem Josepha Fieldinga Smitha, dar proroctwa (NiP 46,22) może otrzymać każdy człowiek, tak więc nie jest on darem szczególnie zarezerwowanym dla prezydenta Kościoła. W swoich wypowiedziach podkreślał on wyraźnie, że nic nie może być sprzeczne z Pismem Świętym, jeżeli jest głoszone przez proroka¹¹⁴. Jest to więc dar, który winien być pieczołowicie strzeżony i pielęgnowany przez wspólnotę chrześcijańską (Dz 2,17; 1 Kor 14,1)¹¹⁵. Mormoni twierdzą, że z daru proroctwa można otrzymać dar wiary (Ga 2,20; 1 J 5,4; Moro 10,11), który jest fundamentem do uzyskania innych darów (Morm 9,20-21)¹¹⁶.

W młodym Kościele misyjnym na szczególną uwagę zasługiwał dar języków (NiP 46,24), o którym wspominał zarówno Marek w swojej Ewangelii, jak i apostoł Paweł (Mk 16,17; 1 Kor 14,5). Mormoni w ścisły sposób wiążą posiadanie tego daru z posługiwaniem kapłańskim, które ma na celu głoszenie Dobrej Nowiny „aż po krańce świata”¹¹⁷. To dzięki niemu założyciel Kościoła mormońskiego mógł prowadzić pracę ewangelizacyjną wśród Indian. Jednakże apostoł Paweł wyraźnie podkreśla w pierwszym Liście do Koryntian, że z darem języków łączy się ściśle dar tłumaczenia (1 Kor 14,27-28), o którym również nadmieniają mormoni (por. NiP 46,25). Prezydent McKay twierdził, że dar tłumaczenia niekoniecznie musi być dawany jednej osobie w zgromadzeniu, lecz może nim zostać obdarowana także cała wspólnota¹¹⁸. Dar tłumaczenia nie musi być odnoszony tylko do języków, o czym świadczy fakt tłumaczenia snów przez Josepha (Rdz 41,38nn.) — twierdzą mormoni. Podobnie też Smith za pomocą daru tłumaczenia odczytywał liczne objawienia, które przekazywał następnie ludowi¹¹⁹. Dar ten został wykorzystany przez pierwszego prezydenta do dokonania nowego przekładu Biblii, zwanego Inspired Version. Z tą opinią zgadza się też Talmage, wyraźnie akcentując, że Urim i Tummim były niezbędnymi rekwizytami w tłumaczeniu pism przez Smitha¹²⁰.

Apostołowie Jakub i Paweł w swoich listach mówią o możliwości zdobycia daru mądrości, dzięki któremu możliwe jest dawanie świadectwa (por. 1 Kor 12,8; Jk 1,5-7; NiP 46,17; Moro 10,9-19). Dar ten w połączeniu z darem wiedzy (1 Kor 12,8; Hbr 2,14; NiP 46,18) stanowi ogromną pomoc w nauczaniu innych. Jehowa pragnie bowiem, byśmy pogłębiali nabytą wiedzę, poznając tym samym lepiej Jego stwórczą moc.

Kolejnym darem Ducha Świętego jest możliwość uzdrawiania (por. Mk 16,18; Łk 7,22; NiP 46,19-20), którą posiadają kapłani mormońscy. Dar ten ożywiany mocną wiarą — jak przekazuje doktryna mormońska — może w konsekwencji pomóc w wyleczeniu człowieka nawet z choroby terminalnej. Ostatnim zaś darem, o jakim wspominają mormoni, jest dar czynienia cudów (por. Mt 17,20; Jk 14,12; NiP 46,21), który ukazuje potęgę Boga wobec naszej bezsilności.

Doktryna mormońska podkreśla, że każdy człowiek otrzymuje jakieś dary, którymi może służyć bliźniemu (NiP 46,11-22). Należy jednak pamiętać, że tylko dzięki głębokiej modlitwie można rozeznać ich źródło. Sam szatan, podający się za anioła światłości (por. 2 Kor 11,14), zdolny jest bowiem do naśladowania tychże darów¹²¹.

PRZYPISY

⁸⁴ Por. Zasady Ewangelii, s. 32-33.

⁸⁵ Por. James E. Talmage, Die Glaubensartikel, s. 47, 50; Z. Renker, Unsere Brüder..., s. 30-31.

⁸⁶ Zob. Zasady Ewangelii, s. 33.

⁸⁷ Por. K. Algermissen, Das Sektenwesen, s. 43.

⁸⁸ Por. Doctrines of Salvation, 1, 48.

⁸⁹ Por. Obowiązki i błogosławieństwa kapłańskie, s. 3.

⁹⁰ Por. „Journal of Discourses”, 1, 51.

⁹¹ Jeżeli bowiem Duch Święty był zaangażowany w poczęcie Jezusa Chrystusa (por. Mt 1,18; Łk 1,35; 4,18n.), a w poprzednich paragrafach zostało już udowodnione, iż (zdaniem mormonów) Bóg Ojciec w sposób czysto fizyczny przyczynił się do zrodzenia swego Syna (który był nim samym), to należałoby w logicznym ciągu stwierdzić za mormonami, że: Bóg Ojciec = Syn Boży = Duch Święty.

⁹² Por. J. McDowell, D. Stewart, Oszukani, s. 66-67, za: „Journal of Discourses”, 5, 179.

⁹³ Por. Obowiązki i błogosławieństwa, s. 33.

⁹⁴ Zob. G.B. Hinckley, Karmcie Ducha, odżywiajcie duszę, „Liahona”, październik 1998 (nr 2).

⁹⁵ Zob. Obowiązki i błogosławieństwa, s. 111-113.

⁹⁶ Zob. przesłanie prezydenta Thomasa S. Monsona, Budowanie swojego wiecznego domu, „Liahona”, październik 1999 (nr 4).

⁹⁷ Por. G.R. Lewis, Krytyczna recenzja...

⁹⁸ Por. J.E. Talmage, Die Glaubensartikel, s. 162-168.

⁹⁹ Zob. 2 Ne 32,2; Moro 10,5. Szerzej na temat darów Ducha Świętego zob. Kobieta — Święta w Dniach Ostatnich, s. 19-25; (A) Obowiązki i błogosławieństwa..., s. 239-245; Kobieta w Kościele Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, b.m.w. 1983, s. 33-41; Kapłaństwo Aarona. Podręcznik 1, b.m.w. 1996, s. 18-21.

¹⁰⁰ J.E. Talmage, Die Glaubensartikel, s. 170-171.

¹⁰¹ I. Bennett, Redmir 1997-1999. Też: NiP 131,7-8.

¹⁰² J.E. Talmage, Die Glaubensartikel, s. 14. Por. M. Malherbe, Religie ludzkości, s. 173.

¹⁰³ Zob. Zasady Ewangelii, s. 129-141.

¹⁰⁴ Por. J.E. Talmage, Die Glaubensartikel, s. 489.

¹⁰⁵ Mówiąc o odstępstwie, jakie popełnił, zdaniem mormonów, Kościół katolicki, wyznawcy tego ruchu powołują się na: Iz 29,13; Am 8,11-12; Mt 24,9-11; Dz 20,29-31; Ef 4,14; 1 Tm 4,1-3; 2 Tm 3,1-7; 4,3-4; 2 P 2,1-2; 2 Ne 28,1nn.; Morm 8,28. Także Przywrócenie, Dyskusja 3, b.m.w. 1987, s. 8.

¹⁰⁶ Ezra Taf Benson urodził się 4. 08. 1899 r. w Whitney (stan Idaho). Podczas prezydentury Eisenhowera piastował urząd ministra gospodarki (1953-61). Prezydentem Kościoła został wybrany 10.11. 1985 r. i piastował tę funkcję aż do śmierci, tj. do 30.05. 1994 r. Por. Die Mormonen — neuzeitliche Propheten...

¹⁰⁷ Zob. „Improvement Era”, czerwiec 1944, s. 354.

¹⁰⁸ Por. J. McDowell, D. Stewart, Oszukani, s. 54-56.

¹⁰⁹ Wilford Woodruff urodził się 1. 03. 1807 r. w Framington (stan Connecticut). Urząd prezydenta objął 7.04. 1889 r. Zmarł 2.09. 1898 r.

¹¹⁰ Por. Zasady Ewangelii, s. 41, za: W. Woodruff, The Discourses of Wilford Woodruff, s. 212-213.

¹¹¹ Por. J.E. Talmage, Die Glaubensartikel, s. 33.

¹¹² W artykule McCormicka, Dlaczego Mormonizm nie jest chrześcijaństwem? zostały przytoczone jako ustosunkowanie się do tezy Talmage'a, następujące fakty: Young prorokował, że na Słońcu żyją ludzie (por. „Journal of Discourses”, 13, s. 271), H.C. Kimball zaś, że: „brat Brigham Young zostanie prezydentem Stanów Zjednoczonych” (por. tamże, 5, s. 214), co przecież nigdy nie nastąpiło. W 1863 r. Young zapowiedział, że: wojna domowa, nigdy nie przyczyni się do zniesienia niewolnictwa (por. tamże, 10, s. 250). Na pytanie: „Czy sądzi Pan, że kiedykolwiek zostaniemy dopuszczeni jako stan do Uni bez zniesienia zasady poligamii?” Young odpowiedział: „Jeżeli bez zniesienia poligamii nie zostaniemy dopuszczeni, to nigdy nie zostaniemy dopuszczeni” (por. tamże). Tymczasem w 1890 r. Woodruff wydał Manifest znoszący poligamię, aby uzyskać status stanu. Smith również prorokował, że w przyszłości zostanie prezydentem Stanów Zjednoczonych. Por. Przywrócona Prawda, s. 72.

¹¹³ Por. J.E. Talmage, Die Glaubensartikel, s. 27.

¹¹⁴ Por. Zasady Ewangelii, s. 137, za: J.F. Smith, Doctrines of Salvation, 3, s. 203-204.

¹¹⁵ Szerzej na ten temat zob. On the Morning of a Beautiful Clear Day, „Ensigne”, styczeń 1997.

¹¹⁶ Por. Zasady Ewangelii, s. 139.

¹¹⁷ Tamże, s. 133-134, za: J. F. Smith, Answers to Gospel Questions, 2, s. 32-33. Szerzej zob. By the Gift and Power of God, „Ensigne”, styczeń 1997; Obowiązki i błogosławieństwa..., s. 302.

¹¹⁸ Por. Zasady Ewangelii, s. 134, za: J. F. Smith, Answers..., s. 30-31.

¹¹⁹ Por. J. McDowell, D. Stewart, Oszukani, s. 50-51.

¹²⁰ Por. J.E. Talmage, Die Glaubensartikel, s. 24.

¹²¹ Por. Zasady Ewangelii, s. 135-140.

opr. ab/ab