Historia dogmatów: Słowo Zbawienia

IV tom Historii Dogmatów, omawiający doktrynę natchnienia, Słowa Bożego, objawienia, wiary, Pisma Świętego i Magisterium: wstęp i spis treści

Historia dogmatów: Słowo Zbawienia

Bernard Sesboüé SJ, Christoph Theobald SJ

HISTORIA DOGMATÓW pod redakcją Bernarda Sesboüé SJ

Tom IV
SŁOWO ZBAWIENIA

Doktryna Słowa Bożego
Usprawiedliwienie i dyskurs wiary
Objawienie i akt wiary
Tradycja, Pismo Święte i magisterium

Tłumaczenie: Piotr Rak
Redakcja naukowa: ks. dr hab. Tadeusz Dzidek

Wydawnictwo „M"
Kraków 2003

La parole du salut

ISBN 83-7221-490-5


SPIS TREŚCI
Prezentacja (B. Sesboüé SJ)9
FAZA PIERWSZA. OD POCZĄTKÓW DO SOBORU TRYDENCKIEGO. APOLOGIA WIARY I METODA DYSKURSU DOGMATYCZNEGO (B. Sesboüé SJ)13
Rozdział pierwszy. Apologia wiary i dyskurs chrześcijański w epoce patrystycznej 15
I. Apologia wiary17
1. Uzasadnienie wiary w II i III wieku 17
2. Uzasadnienie wiary w Kościele konstantyńskim 30
II. Normy i metodologia dowodu wiary35
1. Trzy pierwsze stulecia przed Soborem Nicejskim 36
2. Logika i metoda dyskursu wiary w IV wieku na Wschodzie 39
3. Augustyn i łacinnicy: od autorytetów do argumentów 50
III. Dogmatyczny autorytet soborów 53
1. Koncepcja dogmatu 53
2. Sobory powszechne 56
Rozdział drugi. Wykład wiary i apologia w średniowieczu 63
I. Okres scholastyki: kwestie i argumenty 65
1. Nowy kontekst kulturowy: od szkół do uniwersytetów 65
2. Nowe metody teologiczne 67
3. Dalszy ciąg nowego rozumienia wiary: ku teologii jako nauce 71
4. Regulacja wiary w średniowieczu 79
II. Opracowanie nowych treści doktrynalnych 91
1. Poznanie Boga 92
2. Objawienie 94
3. Teologia wiary 97
III. Apologia wiary i dyskurs przeciw heretykom i poganom 101
1. Pierwsze zarysy apologii wiary 102
2. Średniowiecze wobec heretyków 104
3. „Poganie" w średniowieczu 109
4. Żydzi i muzułmanie. Misje 110
FAZA DRUGA. OD SOBORU TRYDENCKIEGO DO II SOBORU WATYKAŃSKIEGO: NOWA EPOKA W TEOLOGII. OD APOLOGETYKI DO POJAWIENIA SIĘ "ŻYWEGO MAGISTERIUM" (B. Sesboüé SJ).113
Rozdział trzeci. Pisma, tradycje i dogmaty na Soborze Trydenckim 115
I. Recepcja Symbolu wiary 115
II. Recepcja ksiąg świętych i tradycji 117
1. Kontestacja reformacji: zasada biblijna 117
2. Dekret „Sacrosancta" (sesja 4) 119
3. Dekret dotyczący Wulgaty 129
III. Koncepcje dogmatyczne na Soborze Trydenckim 130
1. Wiara i herezja 130
2. Dogmaty, „definicje" i kanony z anatemą 135
3. „Wiara i obyczaje" 138
4. Autorytet dogmatyczny Soboru Trydenckiego 140
IV. Melchior Cano i miejsca teologiczne 141
1. Dziesięć „miejsc teologicznych" 142
2. Zwrot wprowadzony w teologii przez Melchiora Cano 147
Rozdział czwarty. Dogmat i teologia w czasach współczesnych 149
I. Trydentyzm doktrynalny w XVII i XVIII wieku 150
1. Ku pojawieniu się „Żywego Magisterium" 150
2. Interpretacja teologiczna Soboru Trydenckiego 157
II. Wiara w starciu z rozumem oświeceniowym 161
1. Nowy kontekst kulturowy 162
2. Nauka teologiczna i apologetyka w czasach współczesnych 169
3. Teologia naturalna i objawienie nadprzyrodzone 174
4. Doktryna aktu wiary 176
III. Ewolucja pojęć dogmatycznych i narodziny nowoczesnego „Magisterium" w XIX wieku 183
1. Dogmat, encykliki i Magisterium 183
2. Ewolucja teologii 188
Faza trzecia. OD I SOBORU WATYKAŃSKIEGO DO LAT PIĘĆDZIESIĄTYCH: OBJAWIENIE, WIARA I ROZUM, NATCHNIENIE, DOGMAT I NIEOMYLNE MAGISTERIUM (CHR. THEOBALD)193
Rozdział piąty. Stopniowa dogmatyzacja fundamentów wiary 195
I. Od treści wiary do jej formy 196
1. Nie zaspokojone oświecenie 197
2. Zagrożone fundamenty społeczeństwa 200
3. Dogmatyzacja fundamentów wiary 201
II. Kontekst historyczny staje się „miejscem teologicznym" 203
1. Kontekst historyczny 203
2. Historia jako genealogia współczesnych błędów 206
3. Świadomość historyczna a historia dogmatu 208
III. I Sobór Watykański i jego konstytucje 210
1. Zwołanie, przygotowanie i przebieg 211
2. Dwie konstytucje I Soboru Watykańskiego 213
3. Dwa zakończenia niedokończonego soboru 215
4. Po soborze: seria kryzysów 217
Rozdział szósty. Konstytucja dogmatyczna Dei Filius I Soboru Watykańskiego 221
I. Prolog albo genealogia systemu 222
1. „Metoda opatrzności" 222
2. Ocena współczesności 223
3. Kościół, „Matka i nauczycielka ludów" 225
II. Rozdział pierwszy: Bóg, Stwórca wszystkiego 228
1. Istnienie i istota Boga 229
2. Nauka o stworzeniu 231
3. Nauka o opatrzności 232
III. Rozdział drugi: objawienie 234
1. Naturalne poznanie Boga 235
2. Objawienie nadprzyrodzone 237
3. Podwójna konieczność objawienia nadprzyrodzonego 238
4. Miejsce objawienia: Pisma i tradycje 241
5. Natchnienie ksiąg świętych 242
6. Od Pisma i tradycji do Magisterium eklezjalnego 243
IV. Rozdział trzeci: wiara 244
1. Struktura wiary 245
2. Rola Kościoła w akcie wiary 252
V. Rozdział czwarty: wiara i rozum 259
1. Dwa porządki poznania 259
2. Możliwości i ograniczenia teologii 260
3. Żadnej sprzeczności między rozumem a wiarą 262
4. Wzajemna pomoc wiary i rozumu 263
5. Prawda wiary i dogmaty Kościoła 264
VI. Recepcja i ocena dogmatyczna 265
Rozdział siódmy. Pierwsza Konstytucja dogmatyczna o Kościele Chrystusowym Pastor Aeternus I Soboru Watykańskiego267
I. Struktura Konstytucji 268
1. Stawka tekstu 268
2. Trzy pierwsze rozdziały 270
II. Rozdział czwarty: nieomylne nauczanie rzymskiego papieża 274
1. Cztery najważniejsze punkty debaty 274
2. Argument tradycji 276
3. Nieomylność papieska i konsensus w Kościele 278
4. „Skuteczność zbawcza" i „charyzmat prawdy" 282
5. Definicja w ścisłym pojęciu 283
III. Recepcja i ocena dogmatyczna 288
1. Okres posoborowy 288
2. Recepcja długoterminowa 289
Rozdział ósmy. „Kwestia biblijna" od doktryny Providentissimus Deus do recepcji egzegezy historyczno-krytycznej przez Divino afflante Spiritu293
I. Prehistoria kwestii biblijnej 293
1. Hermeneutyka ogólna i hermeneutyka szczegółowa 294
2. Metoda historyczna 295
3. Rozdzielenie egzegezy Starego i Nowego Testamentu 296
4. Teologiczno-polityczny aspekt egzegezy historyczno-krytycznej 297
5. Skomplikowana geografia stanowisk 298
II. Stanowiska zajmowane przez magisterium rzymskie w XIX wieku 299
1. Doktryna biblijna encykliki Providentissimus 299
2. Egzegeza pomiędzy hermeneutyką a krytyką 306
III. Magisterium rzymskie w pierwszej połowie XX wieku 314
1. Doktryna biblijna Spiritus paraclitus 314
2. Pojawienie się tekstu i jego interpretacja teologiczna 317
3. Doktryna biblijna w Divino Afflante Spiritu 320
Rozdział dziewiąty. „Czym jest dogmat?" Kryzys modernistyczny i jego reperkusje w systemie doktrynalnym katolicyzmu325
I. Historia dogmatów 327
1. Adolf von Harnack 328
2. Joseph Tixeront 331
3. Ernst Troeltsch 334
II. Kwestie teologii fundamentalnej 337
1. Problem epistemologiczny 337
2. Objawienie i dogmat 341
3. Teoria rozwoju 347
4. Co to jest dogmat? 349
III. Interwencje Magisterium rzymskiego 351
1. „Portret pamięciowy" modernisty 352
2. W kogo wymierzona jest encyklika? 355
3. Kultura katolicka i nowoczesne społeczeństwo 356
4. Konkluzja 357
Rozdział dziesiąty. Rozum i państwo. Od kanonizacji tomizmu do afirmacji boskiego fundamentu prawa359
I. Encyklika Aterni Patris 361
1. Zasada 362
2. Historia filozofii i Doktor Anielski 364
3. Ocena 365
II. Filozofia chrześcijańska i fundamenty społeczeństwa 368
1. Leonińska wizja porządku ogólnego 368
2. „Kwestia społeczna" i teologia fundamentalna 372
3. Trzecia faza kryzysu modernistycznego 374
III. Trudność doktrynalnego uznania świeckiego wymiaru historii 377
1. Obecność w historii 377
2. Chrystus Król 379
3. Prawo naturalne 380
Rozdział jedenasty. Encyklika Humani generis (1950) albo kres epoki dogmatyzacji fundamentalnej383
I. Odnowa teologiczna 383
1. Szkoły teologiczne 384
2. Powiązania z innymi nurtami odnowy 387
3. Środki dyscyplinarne 388
II. Encyklika Humani generis 389
1. Struktura systemu 390
2. Rola Magisterium 393
3. Kwestie szczegółowe 396
4. Ocena 397
5. Przejście: kres i początek 398
Faza czwarta. II Sobór Watykański i jego następstwa (B. Sesboüé i Chr. Theobald) 401
Rozdział dwunasty. Sobór i „duszpasterska forma" doktryny (Chr. Theobald) 403
I. Otwarcie 406
1. Nowy duch 406
2. Doktryna chrześcijańska 407
3. Jedność wszystkich chrześcijan i rodziny ludzkiej 410
II. Cztery okresy soboru 411
1. Pierwsza sesja (11 października - 8 grudnia 1962) 411
2. Prowadzenie soboru przez Pawła VI 413
3. Trzy ostatnie sesje soboru 415
III. Policentryczna struktura Korpusu soborowego 417
1. Stopniowe powstawanie struktury korpusu 418
2. Problemy interpretacyjne 420
IV. Fundamentalna oś 424
1. „Hierarchia prawd" i „odpowiednie głoszenie słowa objawionego" 424
2. Magisterium o charakterze nade wszystko duszpasterskim 428
3. Relacja Kościoła do innych i jego koncepcja człowieka 434
Rozdział trzynasty. Komunikacja Słowa Bożego: Dei Verbum 437
I. O samym objawieniu (rozdział pierwszy) 441
1. Preambuła (no 1) 441
2. Objawienie: Bóg obcuje ze swymi przyjaciółmi (no 2) 442
3. Objawienie i długa historia (no 3) 444
4. Objawienie spełnione w Chrystusie (no 4) 447
5. Wiara, odpowiedź człowieka na objawienie (no 5) 450
6. Powrót do I Soboru Watykańskiego (no 6) 452
7. Konkluzja 453
II. O przekazywaniu Objawienia Bożego (rozdział drugi) 454
1. Apostołowie i ich następcy zwiastunami Ewangelii (no7) 455
2. Tradycja święta (no 8) 457
3. Wzajemny stosunek tradycji i Pisma Świętego (no 9) 459
4. Relacja Pisma i tradycji do Kościoła i Magisterium (no 10) 461
III. Pismo Święte, świadectwo objawienia (rozdziały trzeci i czwarty) 463
1. Od natchnienie do interpretacji Pisma Świętego (rozdział trzeci) 463
2. Chrześcijańska doktryna Starego Testamentu (rozdział czwarty) 467
3. Doktryna Nowego Testamentu (rozdział piąty) 468
4. Pismo Święte w życiu Kościoła (rozdział szósty) 471
5. Proces recepcji 475
Rozdział czternasty. Kościół katolicki i „inni": Wolność religijna i religie niechrześcijańskie (B. Sesboüé)477
I. Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae 478
1. Etapy redakcji 479
2. Poszukiwanie decydującego argumentu 485
3. „Ogólna zasada wolności religijnej" 486
4. „Wolność religijna w świetle objawienia" 490
5. Konsekwencje Deklaracji 493
II. Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra Aetate 494
1. Geneza dokumentu 495
2. Najważniejsze twierdzenia Deklaracji 500
3. Skutki Deklaracji 508
Rozdział piętnasty. II Sobór Watykański w próbie „recepcji" (Chr. Theobald) 511
I. Czas recepcji 514
1. „Recepcja kerygmatyczna" i „recepcja praktyczna" 514
2. Próba definicji i periodyzacji 516
II. Kwestia teologii fundamentalnej 518
1. Deklaracja Mysterium ecclesiae (1973) 518
2. „Wyznanie wiary" (1989) i „Powołanie teologa w Kościele" (1990) 521
3. Konkluzja 526
Konkluzja ogólna (B. Sesboüé)529
Bibliografia ogólna 533
Indeks najważniejszych tematów537
Indeks autorów i dzieł539

WYKAZ SKRÓTÓW

AA Apostolicam actuositatem, Dekret o apostolstwie świeckich, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 379 - 405.

AAS Acta Apostolicae Sedis, Rome.

AG Ad gentes divinitus, Dekret o działalności misyjnej Kościoła, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst łacińsko-polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 436 - 474.

ALP M. Michalski, Antologia literatury patrystycznej, 2 tomy, PAX, Warszawa 1976 i 1982.

AP A. Bober, Światła ekumeny. Antologia patrystyczna, WAM, Kraków 1966.

APhC Annales de philosophie chrétienne, Paris.

ARSJ Acta Romana Societatis Jesu, Rome.

BA Bibliothèque augustinienne, DDB, Paris.

BF Breviarium Fidei, Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, oprac. S. Głowa, I. Bieda, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1988.

BLE Bulletin de Littérature ecclésiastique, Toulouse.

Budé Éditions „Les Belles Lettres", Association Guillaume Budé, Paris.

CCCM Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis, Brepols, Turnhout.

CCSL Corpus Christianorum. Series latina, Brepols, Turnhout.

CH Ireneusz z Lyonu, Adversus haereses; Contre les hérésies; tłum. franc.: A. Rousseau, Cerf, Paris 1984 (tłumaczenie francuskie zawarte w SC 100, 1 i 2; 263 - 264; 293 - 294; 210 - 211; 152 - 153 lekko zmodyfikowane).

CIC Codex juris canonici, 1983; Pallottinum, Poznań 1984.

COD Les conciles oecuméniques, pod red. G. Alberigo; tekst oryginalny i tłum. franc., t. II - 1: Les décrets de Nicée I ŕ Latran V; t. II-2: Les décrets de Trente ŕ Vatican II, Cerf, Paris 1994.

CSCO Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Louvain.

CSEL Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Vienne.

CTA Concilii Tridentini Acta, Görresgesellschaft, Herder.

DBS Dictionnaire de la Bible. Supplément, Letouzey, Paris. DC Documentation catholique, Paris.

DH Dignitatis humanae, Deklaracja o wolności religijnej, w: SobórWatykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst łacińsko-polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 414 - 426.

DHGE Dictionnaire d'Histoire et de Géographie Ecclésiastiques, Letouzey et Ané, Paris.

DSp Dictionnaire de Spiritualité (Chantilly), Beauchesne, Paris. DTC Dictionnaire de théologie catholique, Letouzey, Paris. DV Dei verbum, Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst łacińsko-polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 350 - 363.

DzS Denzinger-Schönmetzer, Enchiridion Symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, wyd. 36, Herder, Friburgi Brisgoviae 1976.

EBrit Encyclopedia Britannica, Edinburgh.

EnchB Enchiridium Biblicum, Roma.

EphThL Ephemerides Theologicae Lovanienses, Louvain.

FC G. Dumeige, La Foi Catholique, Orante, Paris 1969, wznowienie 1993. FZPhTh Freiburger Zeitschrift für Theologie und Philosophie. GCS Die Griechischen Christlichen Schriftsteller der ersten (drei) Jahrhunderte, Berlin-Leipzig.

GS Gaudium et spes, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 537 - 620.

HE Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, przekład i oprac. ks. A. Lisiecki, WAM, Kraków 1993 (reprint).

HThG Handbuch theologischer Grundbegriffe, hg. von V. H. Fries, 2 tomy, München, 1962 - 1963.

IPT Initiation ŕ la pratique de la théologie, Cerf, Paris 1982 - 1983. JBL Journal of biblical literature, Philadelphia.

JQR Jewish Quarterly Review, London.

JSJ Journal for the Studie of Judaism, Brill, Leiden.

JTs Journal of Theological Studies, Clarendon Press, Oxford.

LG Lumen gentium, Konstytucja dogmatyczna o Kościele, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 105 - 170.

LThK Lexikon für Theologie und Kirche, Herder, Freiburg.

LV Lumière et Vie, Lyon.

Mansi Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Florencja i Wenecja 1759 - 1798; wznowienie i kontynuacja J. B. Martin i L. Petit, 53 tomy, Welter, Paris 1901 - 1927.

ME Mysterium Ecclesiae, Deklaracja Kongregacji Doktryny Wiary, 1973; przekład polski: W trosce o pełnię wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary 1966 - 1994, Biblos, Tarnów 1995, s. 54 - 64.

MGH Monumenta Germaniae Historica, Berlin.

MThZ Münchener Theologische Zeitschrift, München.

NA Nostra aetate, Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 334 - 338.

NBA Nouvelle bibliothèque augustinienne, Études augustiniennes, Paris. NRT Nouvelle Revue Théologique, Casterman, Namur-Tournai. NThZ Neue Theologische Zeitschrift, Wien.

NTS New Testament Studies, Cambridge.

PF „Les Pères dans la foi", seria pod red. A. G. Hammana, DDB, Paris, nastepnie wyd. Migne.

PhJ Philosophical journal, Edinburgh.

PG Patrologia graeca (J. P. Migne), Paris.

PL. Patrologia latina (J. P. Migne), Paris.

POK Pisma Ojców Kościoła, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1924n. PSP Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, ATK, Warszawa, 1969n.

Pś Pierwsi świadkowie. Pisma Ojców Apostolskich, przełożyła Anna Świderkówna, wydanie II, uzupełnione i poprawione, Biblioteka Ojców Kościoła, 10, Wyd. „M", Kraków 1998.

RB Revue biblique, Gabalda, Jérusalem-Paris.

RCF Revue du clergé français, Letouzey & Ané, Paris. RDC Revue de Droit canonique, Strasbourg.

REA Revue des Études augustiniennes, Paris.

RevSR Revue des Sciences religieuses, Strasbourg.

RGG Die Religion in Geschichte und Gegenwart, Tübingen.

RHE Revue d'Histoire ecclésiastique, Louvain.

RHLR Revue d'Histoire et de Littérature Religieuse, Paris. RHPR Revue d'histoire et de philosophie religieuse, Strasbourg.

RICP Revue de l'Institut Catholique de Paris, Paris.

RSPT Revue des Sciences Philosophiques et Théologiques, Vrin, Paris. RSR Recherches de Science religieuse, Paris.

RTAM Recherches de théologie ancienne et Médiévale, Abbaye du Mont César, Louvain.

RTL Revue de théologie de Louvain.

SC Sources chrétiennes (Lyon), Cerf, Paris.

STh Św. Tomasz z Akwinu, Summa teologiczna.

TD Textes et Documents, seria pod red. H. Hemmera i P. Lelay'ego, Picard, Paris 1904 - 1912.

ThPh Theologie und Philosphie, Freiburg.

ThQ Theologische Quartalschrift, Tübingen.

TRE Theologische Realenzyclopädie, W. De Gruyter, Berlin-New York. TU Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur, Leipzig-Berlin.

TZ Theologische Zeitschrift, F. Reinhard Verlag, Basel.

UR Unitatis redintegratio, Dekret o ekumenizmie, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 203 - 218.

VC Vigilae Christianae, Leiden.

WA Weimar Ausgabe (Dzieła Lutra).

ZKG Zeitschrift für Kirchengeschichte, Stuttgart.

ZKTh Zeitschrift für die katolische Theologie, Herder, Wien. ZNTW Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft, De Gruyter, Berlin. ZRG Zeitschrift für Religions - und Geistesgeschichte, Brill, Köln. MT ródła Myśli Teologicznej, WAM, Kraków, 1996n.


PREZENTACJA

B. Sesboüé SJ

Po ujęciu całości historii dogmatów w trzech pierwszych tomach niniejszego dzieła, przyjdzie teraz ukończyć je poprzez omówienie elementów dogmatycznych teologii fundamentalnej, to znaczy tego, co odnosi się do prawomocności i formy dyskursu wiary. Otóż w czasach nowożytnych pojawiły się nowe kwestie, wyprzedzając niejako klasyczny wykład wiary. Na płaszczyźnie historycznej środek ciężkości tego tomu sytuuje się pomiędzy wiekami XVI i XX. Oczywiście trzeba będzie nawiązać do zarodków tychże kwestii w Kościele Ojców i w Średniowieczu: na zasadzie dygresji powrócimy do założeń chrześcijańskiego dyskursu wiary, wyłożonych krótko na początku pierwszego tomu.

W czasach nowożytnych na porządku dziennym będą odtąd pozostawać dwa wielkie tematy: z jednej strony uzasadnienie wiary w oczach rozumu i historii; z drugiej metodologia właściwa dyskursowi wiary. Formalnie tematy te są odmienne, ale w rzeczywistości zawsze pozostawały solidarne. Od najdawniejszych czasów potrzeba uzasadniania wiary wobec pytań zewnętrznych i wewnętrznych doprowadziła do sformalizowania samej metodologii wiary, do przedstawienia jej fundamentów i nadania argumentacji pewnej struktury. Na przykład trudna kwestia stosunku pomiędzy Pismem a Tradycją od Ireneusza do Reformacji i czasów współczesnych była podejmowana i rozpatrywana w kontekście polemicznym.

Te dwa wielkie tematy opierają się na artykulacji sześciu czy siedmiu fundamentalnych pojęć, które pozostały solidarne na przestrzeni historii: poznanie Boga, Słowo Boga, objawienie, wiara, Tradycja, Pismo Święte i magisterium. Nie ewoluowały one niezależnie od siebie. Wyznaczają bowiem pewną przestrzeń semantyczną, w której przesuniecie jednego elementu pociąga za sobą przesuniecie pozostałych. Od samego początku chrześcijaństwo musiało się bronić i uzasadniać swe stanowiska - było to przede wszystkim dzieło pisarzy nazywanych apologetami. Z upływem czasu debata wiary i rozumu stawała się coraz bardziej ścisła. Wraz ze średniowieczną scholastyką teologia zgłosiła po raz pierwszy pretensję do „naukowości" w znaczeniu, jaki termin ten miał ówcześnie. Ale dopiero współcześnie kwestie „fundamentalne" stały się bardziej naglące, tak iż zdominowały rozważania teologiczne: najpierw ze względu na kontestację ze strony Reformacji co do roli Pisma Świętego i ze względu na zakwestionowanie

Tradycji; potem z powodu filozofii Oświecenia, która proponowała ponowną lekturę danych chrześcijańskich „w granicach prostego rozumu"; wreszcie, od XIX wieku, na podstawie odkryć dokonanych na polu historii. Ze względu na bardzo długi przedział czasu, jaki oddziela współczesnego wierzącego od wydarzeń założycielskich, nie znajduje się on już w bezpośredniej ciągłości konkretnej historii, której przekaz jego poprzednicy otrzymywali spontanicznie, a bliskość faktów nie pozostawiała miejsca na wątpliwości. Odtąd „istotę" chrześcijaństwa przedstawia się za pośrednictwem badań historycznych dążących do naukowości, a ustanawianych często w pozycji rywala dla wiary. Także trudna kwestia rozwoju dogmatu nie mogła się tutaj nie pojawić.

Jeżeli zatem trzy poprzednie tomy omawiały historię treści wielkich dogmatów chrześcijańskich, czwarty stanowić będzie historię samego terminu i całości słownictwa dogmatycznego. Zobaczymy, że słowo to wyraźnie zmienia znaczenie pomiędzy jego użyciem w okresie patrystycznym a I Soborem

Watykańskim, który podał jego precyzyjną definicję.

Według zasadniczej opinii, jaką przyjęto w odniesieniu do całości niniejszego dzieła, historyczny rozwój myśli i wykład tematyczny zostaną ujęte wspólnie i przedstawione w czterech wielkich fazach.

Od początków do Soboru Trydenckiego

Faza ta przedstawi rekapitulację najdawniejszych danych z epoki patrystycznej i Średniowiecza w zakresie tego, co dotyczy z jednej strony apologii wiary w obliczu opinii zewnętrznych lub heretyckich, a z drugiej strony metodologii rodzącego się dyskursu chrześcijańskiego, który nabierał cech doktrynalnych i instytucjonalnych. Podczas tego długiego okresu sprawy zostały z pewnością bardziej „przeżyte" niż „przemyślane". Przyjęto wszelako najważniejsze opcje, które wraz z upływem czasu staną się prawem i pozostaną uznanym punktem odniesienia. Faza ta zatrzymuje się na progu Soboru Trydenckiego, który stanowi granicę wyraźnie wyznaczającą pewne przed i pewne po (rozdziały I i II).

Od Soboru Trydenckiego do I Soboru Watykańskiego

Faktycznie to właśnie na Soborze Trydenckim po raz pierwszy wypłynęła koncepcja doktryny „fundamentalnej". Ten stan świadomości znajduje odbicie już w dziele doktrynalnym soboru wraz z jego dekretami o przyjęciu Symbolu, jak i Pisma Świętego i Tradycji. Z drugiej strony przestrzeń semantyczna pojęć doktrynalnych używanych w Trydencie stanowi istotny punkt odniesienia na przełomie Średniowiecza - którego dziedzicem sobór pod wieloma względami pozostaje - i epoki nowożytnej, którą w wielu aspektach zapowiada. Sobór ten jest bowiem również pewnym punktem wyjścia: zwrot dokonany w Trydencie otwiera nowy okres w teologii, teologię trydencką par excellence, ale także teologię skonfrontowaną z filozoficznymi wymaganiami Oświecenia i zobligowaną do wprowadzenia w życie nowej apologetyki. W czasach nowożytnych pojawia się również termin „magisterium" w obecnym znaczeniu, które odpowiada nowemu funkcjonowaniu autorytetu doktrynalnego w Kościele. Pomiędzy Soborem Trydenckim a I Watykańskim nie zebrało się żadne zgromadzenie soborowe. Funkcja nauczycielska była wypełniana przez papieża. Jednocześnie w uprawianiu teologii rośnie odniesienie do urzędu nauczycielskiego. Ewolucji tej towarzyszą pochodzące od kultury kontestacje opartych na autorytecie decyzji dogmatycznych. Koncepcja „żywego magisterium" jest od początku XIX wieku używana coraz częściej, by stać w końcu dominującą. Obserwujemy wówczas swego rodzaju podwojenie zasady autorytetu eklezjalnego (rozdziały III i IV).

Od I Soboru Watykańskiego do lat pięćdziesiątych XX wieku

Faza ta może wydawać się bardzo krótka w stosunku do poprzednich.

Cechuje się jednak dużą jednolitością i jest zdominowana przez zgromadzenie I Soboru Watykańskiego w latach 1869 - 1870. Wielkie konstytucje tegoż soboru dokonują silnej dogmatyzacji najważniejszych tematów, nad jakimi debatowano od Soboru Trydenckiego i końca wieku XVIII w teologii fundamentalnej. Rozdziały Konstytucji Dei Filius ustanawiają program refleksji nad „fundamentami" wiary: Bóg i stworzenie, objawienie, wiara, relacja między wiarą a rozumem.

Konstytucja Pastor aeternus, której wymiar czysto eklezjologiczny już przestudiowaliśmy 1, zawiera definicję nieomylności papieża, wydarzenie znaczące dla funkcjonowania instytucji kościelnej, które przyczyniło się do przyznawania coraz większego miejsca w refleksji wiary sprawowaniu „żywego magisterium", szczególnie papieskiego. Definicja ta będzie nawet interpretowana jako akt przypieczętowujący bezużyteczność jakiegokolwiek przyszłego soboru w Kościele katolickim. Znaczenie tego punktu z punktu widzenia metodologii teologicznej zapewniło temat niniejszemu tomowi, podczas gdy sam w sobie jest on problemem eklezjalnym, jako że pierwszym miejscem owej nieomylności jest całość ludu chrześcijańskiego.

Sobór ten - jak i wszystkie poprzednie sobory - z pewnością nie rozwiązał wszystkich denotowanych problemów, zwłaszcza nowej formy kontestowania wiary, która przychodzi już nie od rozumu, ale od historii, w chwili, gdy zaczyna ona nabierać, a w każdym razie dażyć, do wymiaru ściśle naukowego. Nie będzie mógł w szczególności uniknąć powrotu do kwestii biblijnej i postawienia pytania o dogmat w okresie kryzysu modernistycznego, którego środek ciężkości sytuuje się na poziomie relacji historii i wiary (rozdziały V - XI).

II Sobór Watykański i jego następstwa

XX wiek naznaczony jest znaczącą ewolucją sytuacji Kościoła i świata, poprzez doświadczenia dwóch wojen światowych. II Sobór Watykański wziął to wszystko pod uwagę i dokonał kolejnego zwrotu w doktrynalnym życiu Kościoła: zwrot w jego stosunku do świata poprzez nawrócenie na ekumenizm, którego skutki doktrynalne są oczywiste, w ponownym rozważeniu konfliktowych kwestii dogmatycznych oraz w nowej wolności wobec teologii postrydenckiej. O doktrynie fundamentalnej mówi jeden z najważniejszych dokumentów tego soboru - Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym (Dei verbum). Będziemy musieli zatrzymać się również nad dekretami dotyczącymi stosunku Kościoła do tych, którzy „są na zewnątrz": o ekumenizmie, o wolności religijnej i religiach niechrześcijańskich. Po II Soborze Watykańskim historia dogmatów toczy się dalej: tylko pokrótce będziemy mogli wspomnieć o niektórych niedawnych stanowiskach należących do dziedziny nauki fundamentalnej (rozdziały XII -XV).

Trzy sobory czasów nowożytnych dostarczają zatem zasadniczych rysów niniejszemu tomowi. Nie można jednak odpowiednio ich zinterpretować bez przywołania licznych opracowań teologicznych, które je przygotowały, towarzyszyły im, bądź były ich następstwem. Właśnie dlatego ten ostatni tom Historii dogmatów, która nie rości sobie żadnej pretensji bycia historią teologii, winien ukazać nić przewodnią olbrzymiej, wielowiekowej refleksji doktrynalnej, prowadzącej dyskurs chrześcijański od jego początków do czasów obecnych.

U kresu niniejszego dzieła pragniemy po raz kolejny podziękować Pierre'owi Vallinowi za jego cierpliwą i wierną lekturę poszczególnych rozdziałów niniejszego tomu oraz za sugestie i niezmiennie roztropne korekty, jakie zaproponował autorom. Dziękujemy także Philippe'owi Lécrivainowi, autorowi „drogi etyki" w drugim tomie, za refleksje i rady dotyczące rozdziału poświęconego Średniowieczu.

Dalsze fragmenty książki będą się stopniowo pojawiać na Opoce. Ze względu na naukowy i unikalny charakter dzieła bardzo polecamy jego nabycie w wersji książkowej.
Redakcja Opoki (MG)


opr. mg/mg




Historia dogmatów: Słowo Zbawienia
Copyright © by Wydawnictwo "m"

« 1 »
oceń artykuł Pobieranie..

reklama

reklama

reklama