Historia dogmatów: Słowo Zbawienia

Bernard Sesboüé SJ, Christoph Theobald SJ HISTORIA DOGMATÓW pod redakcją Bernarda Sesboüé SJ Tom IV SŁOWO ZBAWIENIA Doktryna Słowa Bożego Usprawiedliwienie i dyskurs wiary Objawienie i akt wiary Tradycja, Pismo Święte i magisterium Tłumaczenie: Piotr Rak Redakcja naukowa: ks. dr hab. Tadeusz Dzidek Wydawnictwo „M" Kraków 2003 La parole du salut ISBN 83-7221-490-5

PREZENTACJA

B. Sesboüé SJ

Po ujęciu całości historii dogmatów w trzech pierwszych tomach niniejszego dzieła, przyjdzie teraz ukończyć je poprzez omówienie elementów dogmatycznych teologii fundamentalnej, to znaczy tego, co odnosi się do prawomocności i formy dyskursu wiary. Otóż w czasach nowożytnych pojawiły się nowe kwestie, wyprzedzając niejako klasyczny wykład wiary. Na płaszczyźnie historycznej środek ciężkości tego tomu sytuuje się pomiędzy wiekami XVI i XX. Oczywiście trzeba będzie nawiązać do zarodków tychże kwestii w Kościele Ojców i w Średniowieczu: na zasadzie dygresji powrócimy do założeń chrześcijańskiego dyskursu wiary, wyłożonych krótko na początku pierwszego tomu.

W czasach nowożytnych na porządku dziennym będą odtąd pozostawać dwa wielkie tematy: z jednej strony uzasadnienie wiary w oczach rozumu i historii; z drugiej metodologia właściwa dyskursowi wiary. Formalnie tematy te są odmienne, ale w rzeczywistości zawsze pozostawały solidarne. Od najdawniejszych czasów potrzeba uzasadniania wiary wobec pytań zewnętrznych i wewnętrznych doprowadziła do sformalizowania samej metodologii wiary, do przedstawienia jej fundamentów i nadania argumentacji pewnej struktury. Na przykład trudna kwestia stosunku pomiędzy Pismem a Tradycją od Ireneusza do Reformacji i czasów współczesnych była podejmowana i rozpatrywana w kontekście polemicznym.

Te dwa wielkie tematy opierają się na artykulacji sześciu czy siedmiu fundamentalnych pojęć, które pozostały solidarne na przestrzeni historii: poznanie Boga, Słowo Boga, objawienie, wiara, Tradycja, Pismo Święte i magisterium. Nie ewoluowały one niezależnie od siebie. Wyznaczają bowiem pewną przestrzeń semantyczną, w której przesuniecie jednego elementu pociąga za sobą przesuniecie pozostałych. Od samego początku chrześcijaństwo musiało się bronić i uzasadniać swe stanowiska - było to przede wszystkim dzieło pisarzy nazywanych apologetami. Z upływem czasu debata wiary i rozumu stawała się coraz bardziej ścisła. Wraz ze średniowieczną scholastyką teologia zgłosiła po raz pierwszy pretensję do „naukowości" w znaczeniu, jaki termin ten miał ówcześnie. Ale dopiero współcześnie kwestie „fundamentalne" stały się bardziej naglące, tak iż zdominowały rozważania teologiczne: najpierw ze względu na kontestację ze strony Reformacji co do roli Pisma Świętego i ze względu na zakwestionowanie

Tradycji; potem z powodu filozofii Oświecenia, która proponowała ponowną lekturę danych chrześcijańskich „w granicach prostego rozumu"; wreszcie, od XIX wieku, na podstawie odkryć dokonanych na polu historii. Ze względu na bardzo długi przedział czasu, jaki oddziela współczesnego wierzącego od wydarzeń założycielskich, nie znajduje się on już w bezpośredniej ciągłości konkretnej historii, której przekaz jego poprzednicy otrzymywali spontanicznie, a bliskość faktów nie pozostawiała miejsca na wątpliwości. Odtąd „istotę" chrześcijaństwa przedstawia się za pośrednictwem badań historycznych dążących do naukowości, a ustanawianych często w pozycji rywala dla wiary. Także trudna kwestia rozwoju dogmatu nie mogła się tutaj nie pojawić.

Jeżeli zatem trzy poprzednie tomy omawiały historię treści wielkich dogmatów chrześcijańskich, czwarty stanowić będzie historię samego terminu i całości słownictwa dogmatycznego. Zobaczymy, że słowo to wyraźnie zmienia znaczenie pomiędzy jego użyciem w okresie patrystycznym a I Soborem

Watykańskim, który podał jego precyzyjną definicję.

Według zasadniczej opinii, jaką przyjęto w odniesieniu do całości niniejszego dzieła, historyczny rozwój myśli i wykład tematyczny zostaną ujęte wspólnie i przedstawione w czterech wielkich fazach.

Od początków do Soboru Trydenckiego

Faza ta przedstawi rekapitulację najdawniejszych danych z epoki patrystycznej i Średniowiecza w zakresie tego, co dotyczy z jednej strony apologii wiary w obliczu opinii zewnętrznych lub heretyckich, a z drugiej strony metodologii rodzącego się dyskursu chrześcijańskiego, który nabierał cech doktrynalnych i instytucjonalnych. Podczas tego długiego okresu sprawy zostały z pewnością bardziej „przeżyte" niż „przemyślane". Przyjęto wszelako najważniejsze opcje, które wraz z upływem czasu staną się prawem i pozostaną uznanym punktem odniesienia. Faza ta zatrzymuje się na progu Soboru Trydenckiego, który stanowi granicę wyraźnie wyznaczającą pewne przed i pewne po (rozdziały I i II).

Od Soboru Trydenckiego do I Soboru Watykańskiego

Faktycznie to właśnie na Soborze Trydenckim po raz pierwszy wypłynęła koncepcja doktryny „fundamentalnej". Ten stan świadomości znajduje odbicie już w dziele doktrynalnym soboru wraz z jego dekretami o przyjęciu Symbolu, jak i Pisma Świętego i Tradycji. Z drugiej strony przestrzeń semantyczna pojęć doktrynalnych używanych w Trydencie stanowi istotny punkt odniesienia na przełomie Średniowiecza - którego dziedzicem sobór pod wieloma względami pozostaje - i epoki nowożytnej, którą w wielu aspektach zapowiada. Sobór ten jest bowiem również pewnym punktem wyjścia: zwrot dokonany w Trydencie otwiera nowy okres w teologii, teologię trydencką par excellence, ale także teologię skonfrontowaną z filozoficznymi wymaganiami Oświecenia i zobligowaną do wprowadzenia w życie nowej apologetyki. W czasach nowożytnych pojawia się również termin „magisterium" w obecnym znaczeniu, które odpowiada nowemu funkcjonowaniu autorytetu doktrynalnego w Kościele. Pomiędzy Soborem Trydenckim a I Watykańskim nie zebrało się żadne zgromadzenie soborowe. Funkcja nauczycielska była wypełniana przez papieża. Jednocześnie w uprawianiu teologii rośnie odniesienie do urzędu nauczycielskiego. Ewolucji tej towarzyszą pochodzące od kultury kontestacje opartych na autorytecie decyzji dogmatycznych. Koncepcja „żywego magisterium" jest od początku XIX wieku używana coraz częściej, by stać w końcu dominującą. Obserwujemy wówczas swego rodzaju podwojenie zasady autorytetu eklezjalnego (rozdziały III i IV).

Od I Soboru Watykańskiego do lat pięćdziesiątych XX wieku

Faza ta może wydawać się bardzo krótka w stosunku do poprzednich.

Cechuje się jednak dużą jednolitością i jest zdominowana przez zgromadzenie I Soboru Watykańskiego w latach 1869 - 1870. Wielkie konstytucje tegoż soboru dokonują silnej dogmatyzacji najważniejszych tematów, nad jakimi debatowano od Soboru Trydenckiego i końca wieku XVIII w teologii fundamentalnej. Rozdziały Konstytucji Dei Filius ustanawiają program refleksji nad „fundamentami" wiary: Bóg i stworzenie, objawienie, wiara, relacja między wiarą a rozumem.

Konstytucja Pastor aeternus, której wymiar czysto eklezjologiczny już przestudiowaliśmy ¹, zawiera definicję nieomylności papieża, wydarzenie znaczące dla funkcjonowania instytucji kościelnej, które przyczyniło się do przyznawania coraz większego miejsca w refleksji wiary sprawowaniu „żywego magisterium", szczególnie papieskiego. Definicja ta będzie nawet interpretowana jako akt przypieczętowujący bezużyteczność jakiegokolwiek przyszłego soboru w Kościele katolickim. Znaczenie tego punktu z punktu widzenia metodologii teologicznej zapewniło temat niniejszemu tomowi, podczas gdy sam w sobie jest on problemem eklezjalnym, jako że pierwszym miejscem owej nieomylności jest całość ludu chrześcijańskiego.

Sobór ten - jak i wszystkie poprzednie sobory - z pewnością nie rozwiązał wszystkich denotowanych problemów, zwłaszcza nowej formy kontestowania wiary, która przychodzi już nie od rozumu, ale od historii, w chwili, gdy zaczyna ona nabierać, a w każdym razie dażyć, do wymiaru ściśle naukowego. Nie będzie mógł w szczególności uniknąć powrotu do kwestii biblijnej i postawienia pytania o dogmat w okresie kryzysu modernistycznego, którego środek ciężkości sytuuje się na poziomie relacji historii i wiary (rozdziały V - XI).

II Sobór Watykański i jego następstwa

XX wiek naznaczony jest znaczącą ewolucją sytuacji Kościoła i świata, poprzez doświadczenia dwóch wojen światowych. II Sobór Watykański wziął to wszystko pod uwagę i dokonał kolejnego zwrotu w doktrynalnym życiu Kościoła: zwrot w jego stosunku do świata poprzez nawrócenie na ekumenizm, którego skutki doktrynalne są oczywiste, w ponownym rozważeniu konfliktowych kwestii dogmatycznych oraz w nowej wolności wobec teologii postrydenckiej. O doktrynie fundamentalnej mówi jeden z najważniejszych dokumentów tego soboru - Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym (Dei verbum). Będziemy musieli zatrzymać się również nad dekretami dotyczącymi stosunku Kościoła do tych, którzy „są na zewnątrz": o ekumenizmie, o wolności religijnej i religiach niechrześcijańskich. Po II Soborze Watykańskim historia dogmatów toczy się dalej: tylko pokrótce będziemy mogli wspomnieć o niektórych niedawnych stanowiskach należących do dziedziny nauki fundamentalnej (rozdziały XII -XV).

Trzy sobory czasów nowożytnych dostarczają zatem zasadniczych rysów niniejszemu tomowi. Nie można jednak odpowiednio ich zinterpretować bez przywołania licznych opracowań teologicznych, które je przygotowały, towarzyszyły im, bądź były ich następstwem. Właśnie dlatego ten ostatni tom Historii dogmatów, która nie rości sobie żadnej pretensji bycia historią teologii, winien ukazać nić przewodnią olbrzymiej, wielowiekowej refleksji doktrynalnej, prowadzącej dyskurs chrześcijański od jego początków do czasów obecnych.

U kresu niniejszego dzieła pragniemy po raz kolejny podziękować Pierre'owi Vallinowi za jego cierpliwą i wierną lekturę poszczególnych rozdziałów niniejszego tomu oraz za sugestie i niezmiennie roztropne korekty, jakie zaproponował autorom. Dziękujemy także Philippe'owi Lécrivainowi, autorowi „drogi etyki" w drugim tomie, za refleksje i rady dotyczące rozdziału poświęconego Średniowieczu.

Dalsze fragmenty książki będą się stopniowo pojawiać na Opoce. Ze względu na naukowy i unikalny charakter dzieła bardzo polecamy jego nabycie w wersji książkowej.
Redakcja Opoki (MG)

opr. mg/mg

Copyright © by Wydawnictwo "m"