IV tom Historii Dogmatów, omawiający doktrynę natchnienia, Słowa Bożego, objawienia, wiary, Pisma Świętego i Magisterium: wstęp i spis treści
Bernard Sesboüé SJ, Christoph Theobald SJHISTORIA DOGMATÓW pod redakcją Bernarda Sesboüé SJTom IV
|
SPIS TREŚCI | |
---|---|
Prezentacja (B. Sesboüé SJ) | 9 |
FAZA PIERWSZA. OD POCZĄTKÓW DO SOBORU TRYDENCKIEGO. APOLOGIA WIARY I METODA DYSKURSU DOGMATYCZNEGO (B. Sesboüé SJ) | 13 |
Rozdział pierwszy. Apologia wiary i dyskurs chrześcijański w epoce patrystycznej | 15 |
I. Apologia wiary | 17 |
1. Uzasadnienie wiary w II i III wieku | 17 |
2. Uzasadnienie wiary w Kościele konstantyńskim | 30 |
II. Normy i metodologia dowodu wiary | 35 |
1. Trzy pierwsze stulecia przed Soborem Nicejskim | 36 |
2. Logika i metoda dyskursu wiary w IV wieku na Wschodzie | 39 |
3. Augustyn i łacinnicy: od autorytetów do argumentów | 50 |
III. Dogmatyczny autorytet soborów | 53 |
1. Koncepcja dogmatu | 53 |
2. Sobory powszechne | 56 |
Rozdział drugi. Wykład wiary i apologia w średniowieczu | 63 |
I. Okres scholastyki: kwestie i argumenty | 65 |
1. Nowy kontekst kulturowy: od szkół do uniwersytetów | 65 |
2. Nowe metody teologiczne | 67 |
3. Dalszy ciąg nowego rozumienia wiary: ku teologii jako nauce | 71 |
4. Regulacja wiary w średniowieczu | 79 |
II. Opracowanie nowych treści doktrynalnych | 91 |
1. Poznanie Boga | 92 |
2. Objawienie | 94 |
3. Teologia wiary | 97 |
III. Apologia wiary i dyskurs przeciw heretykom i poganom | 101 |
1. Pierwsze zarysy apologii wiary | 102 |
2. Średniowiecze wobec heretyków | 104 |
3. „Poganie" w średniowieczu | 109 |
4. Żydzi i muzułmanie. Misje | 110 |
FAZA DRUGA. OD SOBORU TRYDENCKIEGO DO II SOBORU WATYKAŃSKIEGO: NOWA EPOKA W TEOLOGII. OD APOLOGETYKI DO POJAWIENIA SIĘ "ŻYWEGO MAGISTERIUM" (B. Sesboüé SJ). | 113 |
Rozdział trzeci. Pisma, tradycje i dogmaty na Soborze Trydenckim | 115 |
I. Recepcja Symbolu wiary | 115 |
II. Recepcja ksiąg świętych i tradycji | 117 |
1. Kontestacja reformacji: zasada biblijna | 117 |
2. Dekret „Sacrosancta" (sesja 4) | 119 |
3. Dekret dotyczący Wulgaty | 129 |
III. Koncepcje dogmatyczne na Soborze Trydenckim | 130 |
1. Wiara i herezja | 130 |
2. Dogmaty, „definicje" i kanony z anatemą | 135 |
3. „Wiara i obyczaje" | 138 |
4. Autorytet dogmatyczny Soboru Trydenckiego | 140 |
IV. Melchior Cano i miejsca teologiczne | 141 |
1. Dziesięć „miejsc teologicznych" | 142 |
2. Zwrot wprowadzony w teologii przez Melchiora Cano | 147 |
Rozdział czwarty. Dogmat i teologia w czasach współczesnych | 149 |
I. Trydentyzm doktrynalny w XVII i XVIII wieku | 150 |
1. Ku pojawieniu się „Żywego Magisterium" | 150 |
2. Interpretacja teologiczna Soboru Trydenckiego | 157 |
II. Wiara w starciu z rozumem oświeceniowym | 161 |
1. Nowy kontekst kulturowy | 162 |
2. Nauka teologiczna i apologetyka w czasach współczesnych | 169 |
3. Teologia naturalna i objawienie nadprzyrodzone | 174 |
4. Doktryna aktu wiary | 176 |
III. Ewolucja pojęć dogmatycznych i narodziny nowoczesnego „Magisterium" w XIX wieku | 183 |
1. Dogmat, encykliki i Magisterium | 183 |
2. Ewolucja teologii | 188 |
Faza trzecia. OD I SOBORU WATYKAŃSKIEGO DO LAT PIĘĆDZIESIĄTYCH: OBJAWIENIE, WIARA I ROZUM, NATCHNIENIE, DOGMAT I NIEOMYLNE MAGISTERIUM (CHR. THEOBALD) | 193 |
Rozdział piąty. Stopniowa dogmatyzacja fundamentów wiary | 195 |
I. Od treści wiary do jej formy | 196 |
1. Nie zaspokojone oświecenie | 197 |
2. Zagrożone fundamenty społeczeństwa | 200 |
3. Dogmatyzacja fundamentów wiary | 201 |
II. Kontekst historyczny staje się „miejscem teologicznym" | 203 |
1. Kontekst historyczny | 203 |
2. Historia jako genealogia współczesnych błędów | 206 |
3. Świadomość historyczna a historia dogmatu | 208 |
III. I Sobór Watykański i jego konstytucje | 210 |
1. Zwołanie, przygotowanie i przebieg | 211 |
2. Dwie konstytucje I Soboru Watykańskiego | 213 |
3. Dwa zakończenia niedokończonego soboru | 215 |
4. Po soborze: seria kryzysów | 217 |
Rozdział szósty. Konstytucja dogmatyczna Dei Filius I Soboru Watykańskiego | 221 |
I. Prolog albo genealogia systemu | 222 |
1. „Metoda opatrzności" | 222 |
2. Ocena współczesności | 223 |
3. Kościół, „Matka i nauczycielka ludów" | 225 |
II. Rozdział pierwszy: Bóg, Stwórca wszystkiego | 228 |
1. Istnienie i istota Boga | 229 |
2. Nauka o stworzeniu | 231 |
3. Nauka o opatrzności | 232 |
III. Rozdział drugi: objawienie | 234 |
1. Naturalne poznanie Boga | 235 |
2. Objawienie nadprzyrodzone | 237 |
3. Podwójna konieczność objawienia nadprzyrodzonego | 238 |
4. Miejsce objawienia: Pisma i tradycje | 241 |
5. Natchnienie ksiąg świętych | 242 |
6. Od Pisma i tradycji do Magisterium eklezjalnego | 243 |
IV. Rozdział trzeci: wiara | 244 |
1. Struktura wiary | 245 |
2. Rola Kościoła w akcie wiary | 252 |
V. Rozdział czwarty: wiara i rozum | 259 |
1. Dwa porządki poznania | 259 |
2. Możliwości i ograniczenia teologii | 260 |
3. Żadnej sprzeczności między rozumem a wiarą | 262 |
4. Wzajemna pomoc wiary i rozumu | 263 |
5. Prawda wiary i dogmaty Kościoła | 264 |
VI. Recepcja i ocena dogmatyczna | 265 |
Rozdział siódmy. Pierwsza Konstytucja dogmatyczna o Kościele Chrystusowym Pastor Aeternus I Soboru Watykańskiego | 267 |
I. Struktura Konstytucji | 268 |
1. Stawka tekstu | 268 |
2. Trzy pierwsze rozdziały | 270 |
II. Rozdział czwarty: nieomylne nauczanie rzymskiego papieża | 274 |
1. Cztery najważniejsze punkty debaty | 274 |
2. Argument tradycji | 276 |
3. Nieomylność papieska i konsensus w Kościele | 278 |
4. „Skuteczność zbawcza" i „charyzmat prawdy" | 282 |
5. Definicja w ścisłym pojęciu | 283 |
III. Recepcja i ocena dogmatyczna | 288 |
1. Okres posoborowy | 288 |
2. Recepcja długoterminowa | 289 |
Rozdział ósmy. „Kwestia biblijna" od doktryny Providentissimus Deus do recepcji egzegezy historyczno-krytycznej przez Divino afflante Spiritu | 293 |
I. Prehistoria kwestii biblijnej | 293 |
1. Hermeneutyka ogólna i hermeneutyka szczegółowa | 294 |
2. Metoda historyczna | 295 |
3. Rozdzielenie egzegezy Starego i Nowego Testamentu | 296 |
4. Teologiczno-polityczny aspekt egzegezy historyczno-krytycznej | 297 |
5. Skomplikowana geografia stanowisk | 298 |
II. Stanowiska zajmowane przez magisterium rzymskie w XIX wieku | 299 |
1. Doktryna biblijna encykliki Providentissimus | 299 |
2. Egzegeza pomiędzy hermeneutyką a krytyką | 306 |
III. Magisterium rzymskie w pierwszej połowie XX wieku | 314 |
1. Doktryna biblijna Spiritus paraclitus | 314 |
2. Pojawienie się tekstu i jego interpretacja teologiczna | 317 |
3. Doktryna biblijna w Divino Afflante Spiritu | 320 |
Rozdział dziewiąty. „Czym jest dogmat?" Kryzys modernistyczny i jego reperkusje w systemie doktrynalnym katolicyzmu | 325 |
I. Historia dogmatów | 327 |
1. Adolf von Harnack | 328 |
2. Joseph Tixeront | 331 |
3. Ernst Troeltsch | 334 |
II. Kwestie teologii fundamentalnej | 337 |
1. Problem epistemologiczny | 337 |
2. Objawienie i dogmat | 341 |
3. Teoria rozwoju | 347 |
4. Co to jest dogmat? | 349 |
III. Interwencje Magisterium rzymskiego | 351 |
1. „Portret pamięciowy" modernisty | 352 |
2. W kogo wymierzona jest encyklika? | 355 |
3. Kultura katolicka i nowoczesne społeczeństwo | 356 |
4. Konkluzja | 357 |
Rozdział dziesiąty. Rozum i państwo. Od kanonizacji tomizmu do afirmacji boskiego fundamentu prawa | 359 |
I. Encyklika Aterni Patris | 361 |
1. Zasada | 362 |
2. Historia filozofii i Doktor Anielski | 364 |
3. Ocena | 365 |
II. Filozofia chrześcijańska i fundamenty społeczeństwa | 368 |
1. Leonińska wizja porządku ogólnego | 368 |
2. „Kwestia społeczna" i teologia fundamentalna | 372 |
3. Trzecia faza kryzysu modernistycznego | 374 |
III. Trudność doktrynalnego uznania świeckiego wymiaru historii | 377 |
1. Obecność w historii | 377 |
2. Chrystus Król | 379 |
3. Prawo naturalne | 380 |
Rozdział jedenasty. Encyklika Humani generis (1950) albo kres epoki dogmatyzacji fundamentalnej | 383 |
I. Odnowa teologiczna | 383 |
1. Szkoły teologiczne | 384 |
2. Powiązania z innymi nurtami odnowy | 387 |
3. Środki dyscyplinarne | 388 |
II. Encyklika Humani generis | 389 |
1. Struktura systemu | 390 |
2. Rola Magisterium | 393 |
3. Kwestie szczegółowe | 396 |
4. Ocena | 397 |
5. Przejście: kres i początek | 398 |
Faza czwarta. II Sobór Watykański i jego następstwa (B. Sesboüé i Chr. Theobald) | 401 |
Rozdział dwunasty. Sobór i „duszpasterska forma" doktryny (Chr. Theobald) | 403 |
I. Otwarcie | 406 |
1. Nowy duch | 406 |
2. Doktryna chrześcijańska | 407 |
3. Jedność wszystkich chrześcijan i rodziny ludzkiej | 410 |
II. Cztery okresy soboru | 411 |
1. Pierwsza sesja (11 października - 8 grudnia 1962) | 411 |
2. Prowadzenie soboru przez Pawła VI | 413 |
3. Trzy ostatnie sesje soboru | 415 |
III. Policentryczna struktura Korpusu soborowego | 417 |
1. Stopniowe powstawanie struktury korpusu | 418 |
2. Problemy interpretacyjne | 420 |
IV. Fundamentalna oś | 424 |
1. „Hierarchia prawd" i „odpowiednie głoszenie słowa objawionego" | 424 |
2. Magisterium o charakterze nade wszystko duszpasterskim | 428 |
3. Relacja Kościoła do innych i jego koncepcja człowieka | 434 |
Rozdział trzynasty. Komunikacja Słowa Bożego: Dei Verbum | 437 |
I. O samym objawieniu (rozdział pierwszy) | 441 |
1. Preambuła (no 1) | 441 |
2. Objawienie: Bóg obcuje ze swymi przyjaciółmi (no 2) | 442 |
3. Objawienie i długa historia (no 3) | 444 |
4. Objawienie spełnione w Chrystusie (no 4) | 447 |
5. Wiara, odpowiedź człowieka na objawienie (no 5) | 450 |
6. Powrót do I Soboru Watykańskiego (no 6) | 452 |
7. Konkluzja | 453 |
II. O przekazywaniu Objawienia Bożego (rozdział drugi) | 454 |
1. Apostołowie i ich następcy zwiastunami Ewangelii (no7) | 455 |
2. Tradycja święta (no 8) | 457 |
3. Wzajemny stosunek tradycji i Pisma Świętego (no 9) | 459 |
4. Relacja Pisma i tradycji do Kościoła i Magisterium (no 10) | 461 |
III. Pismo Święte, świadectwo objawienia (rozdziały trzeci i czwarty) | 463 |
1. Od natchnienie do interpretacji Pisma Świętego (rozdział trzeci) | 463 |
2. Chrześcijańska doktryna Starego Testamentu (rozdział czwarty) | 467 |
3. Doktryna Nowego Testamentu (rozdział piąty) | 468 |
4. Pismo Święte w życiu Kościoła (rozdział szósty) | 471 |
5. Proces recepcji | 475 |
Rozdział czternasty. Kościół katolicki i „inni": Wolność religijna i religie niechrześcijańskie (B. Sesboüé) | 477 |
I. Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae | 478 |
1. Etapy redakcji | 479 |
2. Poszukiwanie decydującego argumentu | 485 |
3. „Ogólna zasada wolności religijnej" | 486 |
4. „Wolność religijna w świetle objawienia" | 490 |
5. Konsekwencje Deklaracji | 493 |
II. Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra Aetate | 494 |
1. Geneza dokumentu | 495 |
2. Najważniejsze twierdzenia Deklaracji | 500 |
3. Skutki Deklaracji | 508 |
Rozdział piętnasty. II Sobór Watykański w próbie „recepcji" (Chr. Theobald) | 511 |
I. Czas recepcji | 514 |
1. „Recepcja kerygmatyczna" i „recepcja praktyczna" | 514 |
2. Próba definicji i periodyzacji | 516 |
II. Kwestia teologii fundamentalnej | 518 |
1. Deklaracja Mysterium ecclesiae (1973) | 518 |
2. „Wyznanie wiary" (1989) i „Powołanie teologa w Kościele" (1990) | 521 |
3. Konkluzja | 526 |
Konkluzja ogólna (B. Sesboüé) | 529 |
Bibliografia ogólna | 533 |
Indeks najważniejszych tematów | 537 |
Indeks autorów i dzieł | 539 |
WYKAZ SKRÓTÓWAA Apostolicam actuositatem, Dekret o apostolstwie świeckich, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 379 - 405. AAS Acta Apostolicae Sedis, Rome. AG Ad gentes divinitus, Dekret o działalności misyjnej Kościoła, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst łacińsko-polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 436 - 474. ALP M. Michalski, Antologia literatury patrystycznej, 2 tomy, PAX, Warszawa 1976 i 1982. AP A. Bober, Światła ekumeny. Antologia patrystyczna, WAM, Kraków 1966. APhC Annales de philosophie chrétienne, Paris. ARSJ Acta Romana Societatis Jesu, Rome. BA Bibliothèque augustinienne, DDB, Paris. BF Breviarium Fidei, Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, oprac. S. Głowa, I. Bieda, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1988. BLE Bulletin de Littérature ecclésiastique, Toulouse. Budé Éditions „Les Belles Lettres", Association Guillaume Budé, Paris. CCCM Corpus Christianorum. Continuatio Mediaevalis, Brepols, Turnhout. CCSL Corpus Christianorum. Series latina, Brepols, Turnhout. CH Ireneusz z Lyonu, Adversus haereses; Contre les hérésies; tłum. franc.: A. Rousseau, Cerf, Paris 1984 (tłumaczenie francuskie zawarte w SC 100, 1 i 2; 263 - 264; 293 - 294; 210 - 211; 152 - 153 lekko zmodyfikowane). CIC Codex juris canonici, 1983; Pallottinum, Poznań 1984. COD Les conciles oecuméniques, pod red. G. Alberigo; tekst oryginalny i tłum. franc., t. II - 1: Les décrets de Nicée I ŕ Latran V; t. II-2: Les décrets de Trente ŕ Vatican II, Cerf, Paris 1994. CSCO Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Louvain. CSEL Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Vienne. CTA Concilii Tridentini Acta, Görresgesellschaft, Herder. DBS Dictionnaire de la Bible. Supplément, Letouzey, Paris. DC Documentation catholique, Paris. DH Dignitatis humanae, Deklaracja o wolności religijnej, w: SobórWatykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst łacińsko-polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 414 - 426. DHGE Dictionnaire d'Histoire et de Géographie Ecclésiastiques, Letouzey et Ané, Paris. DSp Dictionnaire de Spiritualité (Chantilly), Beauchesne, Paris. DTC Dictionnaire de théologie catholique, Letouzey, Paris. DV Dei verbum, Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst łacińsko-polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 350 - 363. DzS Denzinger-Schönmetzer, Enchiridion Symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, wyd. 36, Herder, Friburgi Brisgoviae 1976. EBrit Encyclopedia Britannica, Edinburgh. EnchB Enchiridium Biblicum, Roma. EphThL Ephemerides Theologicae Lovanienses, Louvain. FC G. Dumeige, La Foi Catholique, Orante, Paris 1969, wznowienie 1993. FZPhTh Freiburger Zeitschrift für Theologie und Philosophie. GCS Die Griechischen Christlichen Schriftsteller der ersten (drei) Jahrhunderte, Berlin-Leipzig. GS Gaudium et spes, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 537 - 620. HE Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, przekład i oprac. ks. A. Lisiecki, WAM, Kraków 1993 (reprint). HThG Handbuch theologischer Grundbegriffe, hg. von V. H. Fries, 2 tomy, München, 1962 - 1963. IPT Initiation ŕ la pratique de la théologie, Cerf, Paris 1982 - 1983. JBL Journal of biblical literature, Philadelphia. JQR Jewish Quarterly Review, London. JSJ Journal for the Studie of Judaism, Brill, Leiden. JTs Journal of Theological Studies, Clarendon Press, Oxford. LG Lumen gentium, Konstytucja dogmatyczna o Kościele, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 105 - 170. LThK Lexikon für Theologie und Kirche, Herder, Freiburg. LV Lumière et Vie, Lyon. Mansi Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Florencja i Wenecja 1759 - 1798; wznowienie i kontynuacja J. B. Martin i L. Petit, 53 tomy, Welter, Paris 1901 - 1927. ME Mysterium Ecclesiae, Deklaracja Kongregacji Doktryny Wiary, 1973; przekład polski: W trosce o pełnię wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary 1966 - 1994, Biblos, Tarnów 1995, s. 54 - 64. MGH Monumenta Germaniae Historica, Berlin. MThZ Münchener Theologische Zeitschrift, München. NA Nostra aetate, Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 334 - 338. NBA Nouvelle bibliothèque augustinienne, Études augustiniennes, Paris. NRT Nouvelle Revue Théologique, Casterman, Namur-Tournai. NThZ Neue Theologische Zeitschrift, Wien. NTS New Testament Studies, Cambridge. PF „Les Pères dans la foi", seria pod red. A. G. Hammana, DDB, Paris, nastepnie wyd. Migne. PhJ Philosophical journal, Edinburgh. PG Patrologia graeca (J. P. Migne), Paris. PL. Patrologia latina (J. P. Migne), Paris. POK Pisma Ojców Kościoła, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1924n. PSP Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, ATK, Warszawa, 1969n. Pś Pierwsi świadkowie. Pisma Ojców Apostolskich, przełożyła Anna Świderkówna, wydanie II, uzupełnione i poprawione, Biblioteka Ojców Kościoła, 10, Wyd. „M", Kraków 1998. RB Revue biblique, Gabalda, Jérusalem-Paris. RCF Revue du clergé français, Letouzey & Ané, Paris. RDC Revue de Droit canonique, Strasbourg. REA Revue des Études augustiniennes, Paris. RevSR Revue des Sciences religieuses, Strasbourg. RGG Die Religion in Geschichte und Gegenwart, Tübingen. RHE Revue d'Histoire ecclésiastique, Louvain. RHLR Revue d'Histoire et de Littérature Religieuse, Paris. RHPR Revue d'histoire et de philosophie religieuse, Strasbourg. RICP Revue de l'Institut Catholique de Paris, Paris. RSPT Revue des Sciences Philosophiques et Théologiques, Vrin, Paris. RSR Recherches de Science religieuse, Paris. RTAM Recherches de théologie ancienne et Médiévale, Abbaye du Mont César, Louvain. RTL Revue de théologie de Louvain. SC Sources chrétiennes (Lyon), Cerf, Paris. STh Św. Tomasz z Akwinu, Summa teologiczna. TD Textes et Documents, seria pod red. H. Hemmera i P. Lelay'ego, Picard, Paris 1904 - 1912. ThPh Theologie und Philosphie, Freiburg. ThQ Theologische Quartalschrift, Tübingen. TRE Theologische Realenzyclopädie, W. De Gruyter, Berlin-New York. TU Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur, Leipzig-Berlin. TZ Theologische Zeitschrift, F. Reinhard Verlag, Basel. UR Unitatis redintegratio, Dekret o ekumenizmie, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst polski, Pallottinum, Poznań [b.r.w.], s. 203 - 218. VC Vigilae Christianae, Leiden. WA Weimar Ausgabe (Dzieła Lutra). ZKG Zeitschrift für Kirchengeschichte, Stuttgart. ZKTh Zeitschrift für die katolische Theologie, Herder, Wien. ZNTW Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft, De Gruyter, Berlin. ZRG Zeitschrift für Religions - und Geistesgeschichte, Brill, Köln. MT ródła Myśli Teologicznej, WAM, Kraków, 1996n. |
B. Sesboüé SJ
Po ujęciu całości historii dogmatów w trzech pierwszych tomach niniejszego dzieła, przyjdzie teraz ukończyć je poprzez omówienie elementów dogmatycznych teologii fundamentalnej, to znaczy tego, co odnosi się do prawomocności i formy dyskursu wiary. Otóż w czasach nowożytnych pojawiły się nowe kwestie, wyprzedzając niejako klasyczny wykład wiary. Na płaszczyźnie historycznej środek ciężkości tego tomu sytuuje się pomiędzy wiekami XVI i XX. Oczywiście trzeba będzie nawiązać do zarodków tychże kwestii w Kościele Ojców i w Średniowieczu: na zasadzie dygresji powrócimy do założeń chrześcijańskiego dyskursu wiary, wyłożonych krótko na początku pierwszego tomu.
W czasach nowożytnych na porządku dziennym będą odtąd pozostawać dwa wielkie tematy: z jednej strony uzasadnienie wiary w oczach rozumu i historii; z drugiej metodologia właściwa dyskursowi wiary. Formalnie tematy te są odmienne, ale w rzeczywistości zawsze pozostawały solidarne. Od najdawniejszych czasów potrzeba uzasadniania wiary wobec pytań zewnętrznych i wewnętrznych doprowadziła do sformalizowania samej metodologii wiary, do przedstawienia jej fundamentów i nadania argumentacji pewnej struktury. Na przykład trudna kwestia stosunku pomiędzy Pismem a Tradycją od Ireneusza do Reformacji i czasów współczesnych była podejmowana i rozpatrywana w kontekście polemicznym.
Te dwa wielkie tematy opierają się na artykulacji sześciu czy siedmiu fundamentalnych pojęć, które pozostały solidarne na przestrzeni historii: poznanie Boga, Słowo Boga, objawienie, wiara, Tradycja, Pismo Święte i magisterium. Nie ewoluowały one niezależnie od siebie. Wyznaczają bowiem pewną przestrzeń semantyczną, w której przesuniecie jednego elementu pociąga za sobą przesuniecie pozostałych. Od samego początku chrześcijaństwo musiało się bronić i uzasadniać swe stanowiska - było to przede wszystkim dzieło pisarzy nazywanych apologetami. Z upływem czasu debata wiary i rozumu stawała się coraz bardziej ścisła. Wraz ze średniowieczną scholastyką teologia zgłosiła po raz pierwszy pretensję do „naukowości" w znaczeniu, jaki termin ten miał ówcześnie. Ale dopiero współcześnie kwestie „fundamentalne" stały się bardziej naglące, tak iż zdominowały rozważania teologiczne: najpierw ze względu na kontestację ze strony Reformacji co do roli Pisma Świętego i ze względu na zakwestionowanie
Tradycji; potem z powodu filozofii Oświecenia, która proponowała ponowną lekturę danych chrześcijańskich „w granicach prostego rozumu"; wreszcie, od XIX wieku, na podstawie odkryć dokonanych na polu historii. Ze względu na bardzo długi przedział czasu, jaki oddziela współczesnego wierzącego od wydarzeń założycielskich, nie znajduje się on już w bezpośredniej ciągłości konkretnej historii, której przekaz jego poprzednicy otrzymywali spontanicznie, a bliskość faktów nie pozostawiała miejsca na wątpliwości. Odtąd „istotę" chrześcijaństwa przedstawia się za pośrednictwem badań historycznych dążących do naukowości, a ustanawianych często w pozycji rywala dla wiary. Także trudna kwestia rozwoju dogmatu nie mogła się tutaj nie pojawić.
Jeżeli zatem trzy poprzednie tomy omawiały historię treści wielkich dogmatów chrześcijańskich, czwarty stanowić będzie historię samego terminu i całości słownictwa dogmatycznego. Zobaczymy, że słowo to wyraźnie zmienia znaczenie pomiędzy jego użyciem w okresie patrystycznym a I Soborem
Watykańskim, który podał jego precyzyjną definicję.
Według zasadniczej opinii, jaką przyjęto w odniesieniu do całości niniejszego dzieła, historyczny rozwój myśli i wykład tematyczny zostaną ujęte wspólnie i przedstawione w czterech wielkich fazach.
Faza ta przedstawi rekapitulację najdawniejszych danych z epoki patrystycznej i Średniowiecza w zakresie tego, co dotyczy z jednej strony apologii wiary w obliczu opinii zewnętrznych lub heretyckich, a z drugiej strony metodologii rodzącego się dyskursu chrześcijańskiego, który nabierał cech doktrynalnych i instytucjonalnych. Podczas tego długiego okresu sprawy zostały z pewnością bardziej „przeżyte" niż „przemyślane". Przyjęto wszelako najważniejsze opcje, które wraz z upływem czasu staną się prawem i pozostaną uznanym punktem odniesienia. Faza ta zatrzymuje się na progu Soboru Trydenckiego, który stanowi granicę wyraźnie wyznaczającą pewne przed i pewne po (rozdziały I i II).
Faktycznie to właśnie na Soborze Trydenckim po raz pierwszy wypłynęła koncepcja doktryny „fundamentalnej". Ten stan świadomości znajduje odbicie już w dziele doktrynalnym soboru wraz z jego dekretami o przyjęciu Symbolu, jak i Pisma Świętego i Tradycji. Z drugiej strony przestrzeń semantyczna pojęć doktrynalnych używanych w Trydencie stanowi istotny punkt odniesienia na przełomie Średniowiecza - którego dziedzicem sobór pod wieloma względami pozostaje - i epoki nowożytnej, którą w wielu aspektach zapowiada. Sobór ten jest bowiem również pewnym punktem wyjścia: zwrot dokonany w Trydencie otwiera nowy okres w teologii, teologię trydencką par excellence, ale także teologię skonfrontowaną z filozoficznymi wymaganiami Oświecenia i zobligowaną do wprowadzenia w życie nowej apologetyki. W czasach nowożytnych pojawia się również termin „magisterium" w obecnym znaczeniu, które odpowiada nowemu funkcjonowaniu autorytetu doktrynalnego w Kościele. Pomiędzy Soborem Trydenckim a I Watykańskim nie zebrało się żadne zgromadzenie soborowe. Funkcja nauczycielska była wypełniana przez papieża. Jednocześnie w uprawianiu teologii rośnie odniesienie do urzędu nauczycielskiego. Ewolucji tej towarzyszą pochodzące od kultury kontestacje opartych na autorytecie decyzji dogmatycznych. Koncepcja „żywego magisterium" jest od początku XIX wieku używana coraz częściej, by stać w końcu dominującą. Obserwujemy wówczas swego rodzaju podwojenie zasady autorytetu eklezjalnego (rozdziały III i IV).
Faza ta może wydawać się bardzo krótka w stosunku do poprzednich.
Cechuje się jednak dużą jednolitością i jest zdominowana przez zgromadzenie I Soboru Watykańskiego w latach 1869 - 1870. Wielkie konstytucje tegoż soboru dokonują silnej dogmatyzacji najważniejszych tematów, nad jakimi debatowano od Soboru Trydenckiego i końca wieku XVIII w teologii fundamentalnej. Rozdziały Konstytucji Dei Filius ustanawiają program refleksji nad „fundamentami" wiary: Bóg i stworzenie, objawienie, wiara, relacja między wiarą a rozumem.
Konstytucja Pastor aeternus, której wymiar czysto eklezjologiczny już przestudiowaliśmy 1, zawiera definicję nieomylności papieża, wydarzenie znaczące dla funkcjonowania instytucji kościelnej, które przyczyniło się do przyznawania coraz większego miejsca w refleksji wiary sprawowaniu „żywego magisterium", szczególnie papieskiego. Definicja ta będzie nawet interpretowana jako akt przypieczętowujący bezużyteczność jakiegokolwiek przyszłego soboru w Kościele katolickim. Znaczenie tego punktu z punktu widzenia metodologii teologicznej zapewniło temat niniejszemu tomowi, podczas gdy sam w sobie jest on problemem eklezjalnym, jako że pierwszym miejscem owej nieomylności jest całość ludu chrześcijańskiego.
Sobór ten - jak i wszystkie poprzednie sobory - z pewnością nie rozwiązał wszystkich denotowanych problemów, zwłaszcza nowej formy kontestowania wiary, która przychodzi już nie od rozumu, ale od historii, w chwili, gdy zaczyna ona nabierać, a w każdym razie dażyć, do wymiaru ściśle naukowego. Nie będzie mógł w szczególności uniknąć powrotu do kwestii biblijnej i postawienia pytania o dogmat w okresie kryzysu modernistycznego, którego środek ciężkości sytuuje się na poziomie relacji historii i wiary (rozdziały V - XI).
XX wiek naznaczony jest znaczącą ewolucją sytuacji Kościoła i świata, poprzez doświadczenia dwóch wojen światowych. II Sobór Watykański wziął to wszystko pod uwagę i dokonał kolejnego zwrotu w doktrynalnym życiu Kościoła: zwrot w jego stosunku do świata poprzez nawrócenie na ekumenizm, którego skutki doktrynalne są oczywiste, w ponownym rozważeniu konfliktowych kwestii dogmatycznych oraz w nowej wolności wobec teologii postrydenckiej. O doktrynie fundamentalnej mówi jeden z najważniejszych dokumentów tego soboru - Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym (Dei verbum). Będziemy musieli zatrzymać się również nad dekretami dotyczącymi stosunku Kościoła do tych, którzy „są na zewnątrz": o ekumenizmie, o wolności religijnej i religiach niechrześcijańskich. Po II Soborze Watykańskim historia dogmatów toczy się dalej: tylko pokrótce będziemy mogli wspomnieć o niektórych niedawnych stanowiskach należących do dziedziny nauki fundamentalnej (rozdziały XII -XV).
Trzy sobory czasów nowożytnych dostarczają zatem zasadniczych rysów niniejszemu tomowi. Nie można jednak odpowiednio ich zinterpretować bez przywołania licznych opracowań teologicznych, które je przygotowały, towarzyszyły im, bądź były ich następstwem. Właśnie dlatego ten ostatni tom Historii dogmatów, która nie rości sobie żadnej pretensji bycia historią teologii, winien ukazać nić przewodnią olbrzymiej, wielowiekowej refleksji doktrynalnej, prowadzącej dyskurs chrześcijański od jego początków do czasów obecnych.
U kresu niniejszego dzieła pragniemy po raz kolejny podziękować Pierre'owi Vallinowi za jego cierpliwą i wierną lekturę poszczególnych rozdziałów niniejszego tomu oraz za sugestie i niezmiennie roztropne korekty, jakie zaproponował autorom. Dziękujemy także Philippe'owi Lécrivainowi, autorowi „drogi etyki" w drugim tomie, za refleksje i rady dotyczące rozdziału poświęconego Średniowieczu.
Dalsze fragmenty książki będą się stopniowo pojawiać na Opoce. Ze względu na naukowy i unikalny charakter dzieła bardzo polecamy jego nabycie w wersji książkowej.
Redakcja Opoki (MG)
opr. mg/mg