Ewangelia Judasza: Judasz, trzynasty uczeń

„Ewangelia Judasza” – Studia Antiquitatis Christianae

Tłumaczenie i redakcja: Wincenty Myszor

5. Judasz – trzynasty uczeń

Wypowiedzi o Judaszu w polemice z gnostykami bardzo ściśle łączą się z polemiką z gnostycką nauką. Pojawiają się w nich wzmianki o Ewangelii Judasza. Warto jednak najpierw zapoznać się tymi źródłami, które mówią o znaczeniu postaci Judasza dla gnostyków. Najstarszą wypowiedź na ten temat znajdujemy w II księdze Adversus Haereses Ireneusza z Lyonu. W księdze tej Ireneusz zwalczał naukę gnostycką argumentami rozumowymi, nie referując dokładniej gnostyckich poglądów. Wykazał między innymi nielogiczne założenia ich egzegezy. Gnostycy powoływali się na postać Judasza, który według nich miał symbolizować, odzwierciedlać dramat w świecie duchowym¹. Judasz miał być odbiciem upadku dwunastego eonu. Mądrość („Sophia”) została przywrócona do świata duchowego po uwolnieniu od swej „córki”, czyli niższej „Mądrości” Enthymesis. Judasz, który miał ten proces reprezentować, nie mógł – zdaniem Ireneusza – ukazywać przywrócenia Mądrości, bo został wykluczony z grona apostołów. Inną niezgodnością było to, że Mądrość cierpiała, podczas gdy Judasz nie cierpiał, a poddany był cierpieniu Jezus. Ireneusz zwrócił uwagę na niezgodność liczebną. Judasz był dwunastym apostołem, tymczasem Mądrość upadła i nawrócona była eonem trzynastym². Nie znamy dokładnie poglądów gnostyckich na temat symboliki postaci Judasza. Znamy tylko polemikę Ireneusza. Wydaje się, że rozumowanie Ireneusza odwoływało się do poglądu o trzynastym eonie, o eonie, który upadł i nawrócił się. Judasz, aby mógł go symbolizować, musiał być jakby trzynastym apostołem. Jeśli uwzględnimy dane z Ewangelii Judasza, wydaje się możliwe, że gnostycy tak mogli sądzić. W Ewangelii Judasza najpierw Jezus zapowiada: „ktoś inny wejdzie na twoje miejsce, tak, aby Dwunastu uczniów osiągnęło doskonałość w swoim Bogu”³; a w innym miejscu, gdy Judasz mówi o swoim widzeniu, Jezus mówi do niego: „Dlaczego ty, trzynasty duchu, doświadczasz mnie (jeszcze)”⁴; oraz gdy Jezus nawiązuje do losu Judasza i jego prześladowania ze strony innych: „Będziesz trzynastym i będziesz przeklęty przez pozostałą resztę pokolenia, ale przyjdziesz i będziesz panował nad nimi”⁵. Judasz, jako powiernik wszystkich tajemnic, usłyszał szczególną pochwałę z ust Jezusa: „Oto wszystko zostało ci powiedziane, podnieś oczy i zobacz obłok i światłość, która jest w nim i gwiazdy, które go otaczają, i gwiazdę, która jest na przedzie, to twoja gwiazda. Judasz podniósł oczy i zobaczył obłok świetlisty i wszedł do niego. Ci, którzy stali niżej usłyszeli głos wychodzący z obłoku”⁶. Judasz wszedł w sferę boską jak prorok. Wprawdzie nie ma tu mowy o tym, że uczynił to jako obraz nawróconej Sophia/Enthymesis, ale w każdy razie Judasz symbolizował upadek i wykluczenie z doskonałej liczby 12 eonów oraz nawrócenie i powrót jako eon 13, czyli trzynasty duch, który wrócił do swego stanu pierwotnego. Polemika Ireneusza z „trzynastym apostołem”, Judaszem, została, jak się wydaje, w Ewangelii Judasza źródłowo potwierdzona.

Adversus omnes haereses było bardzo wczesnym pismem polemicznym, pochodzącym prawdopodobnie ze środowiska rzymskiego. Powstanie tego dzieła łączy się z imieniem Zefiryna Rzymskiego, papieża (198/199–217), względnie z kimś z jego duchownych. Pismo powstało w języku greckim w Rzymie i zostało przetłumaczone na język łaciński. Oryginał grecki zaginął, Hieronim przypisał to tłumaczenie Wiktorynowi z Pettau⁷. Zawiera najstarszą po Ireneuszowej notatkę o Judaszu w związku z gnostyckimi poglądami. Autor tego dzieła wspomniał o heretyckich poglądach gnostyków, których nazywał ofitami, kainitami i setianami. Wspomniał także o znaczeniu, jakie gnostycy przypisywali Judaszowi. Autor tej polemiki mówił niemal o kulcie Judasza.

Pseudo-Tertulian uzupełnia wiadomości o poglądach gnostyków, zwolenników Judasza. Kult Judasza ma wyraźne cechy wdzięczności. Judasz przyczynił się do zbawienia, przyczyniając się do śmierci Chrystusa. Zbawienie to zostało przyspieszone przez wcześniejszą śmierć Jezusa. Uwolnienie od śmierci w ogóle nie dawało szansy zbawienia, jej opóźnienie – opóźniało także zbawienie. Gnostycy przejęli chrześcijańskie rozumienie śmierci Chrystusa, ale – jak to wynika z innych ich wypowiedzi – śmierć, podobnie jak i zdradę Judasza rozumieli inaczej.

Od Pseudo-Tertuliana wyraźnie zależny jest Filastrius, który mówiąc o heretyckim ugrupowaniu pisał: „Inni ustanowili herezję od Judasza, zdrajcy. Mówią, że Judasz wykonał dobre dzieło, gdy wydał zbawiciela. Ten bowiem (zbawiciel) jak mówi (Judasz) stał się dla nas źródłem wszelkiej dobrej wiedzy (gnozy), przez niego zostały nam objawione niebiańskie tajemnice. Moce na niebie jednak nie chciały, mówi (Judasz), aby Chrystus cierpiał, wiedziały o tym, że gdyby cierpiał dałby ludziom życie. Judasz wiedząc o tym, że jeśli Chrystus mógłby cierpieć, da ludziom zbawienie, wydał zbawiciela”⁸. Epifaniusz połączył wzmiankę o Judaszu z przekazaniem nauki kainitów. Kainici twierdzili, że takie postacie jak Kain, Ezaw, Korach, sodomici – w przeciwieństwie do Abla, Henocha, Abrahama czy Mojżesza – mieli wyższą, doskonalszą wiedzę (gnozę). O samym Judaszu czytamy: „Archonci wiedzieli – mówili kainici – że ich słaba moc zostanie złamana, jeśli Chrystus zostanie ukrzyżowany. Judasz wiedział o tym i starał się za wszelką cenę, aby go wydać i tym samym wykonać dobre dzieło dla naszego zbawienia. Musimy go podziwiać i chwalić, gdyż przez niego zostało dla nas przygotowane na krzyżu zbawienie i z tej przyczyny nastąpiło objawienie rzeczy wyższych”⁹. Kainici, zdaniem Epifaniusza, uważają Judasza „za swego krewnego i przypisują mu także wspaniałą moc gnozy. Bronią go do tego stopnia, że pod jego imieniem krąży dzieło, które nazywają Ewangelią Judasza”¹⁰. Potwierdza ten pogląd także inny polemista antyheretycki, Teodoret z Cyru, który za swymi poprzednikami napisał: „Zdrajca Judasz – powiadają (kainici), miał gnozę większą od wszystkich apostołów i dlatego znał tajemnicę zdrady (must»rion tÁj prodos…aj). Mają także jego ewangelię, którą zestawili. On zaś wkrótce wziął powróz jako zapłatę za zdradę”¹¹. Tajemnica zdrady należała do gnozy Judasza i polegała na tym, że Judasz znał zbawcze skutki śmierci Jezusa. To zbawienie jednak miało znaczenie gnostyckie.

Przypisy:

opr. mg/mg