Człowiek w obliczu sumienia

"A jeśli nasze serce oskarża nas,
to Bóg jest większy od naszego serca
i zna wszystko"
(1 J 3, 20).

1. Czy istnieje sumienie?

Słyszymy nieraz stwierdzenie, że ktoś postępuje tak, jakby nie miał sumienia, jakby był człowiekiem bez sumienia. Wyrażenia tego typu używane są na oznaczenie sytuacji, w której człowiek nie kieruje się sumieniem lub nie wykształcił w sobie prawego sumienia, czyli kieruje się błędnym sumieniem. Gdy jakiś człowiek postępuje niesumiennie, to nie znaczy, że w ogóle nie ma on sumienia. Sumienie może być przez człowieka zagłuszone lub wypaczone ale nie może być wyeliminowane, gdyż należy ono do natury człowieka i wyraża jego świadomość moralną.

Sumienie nie jest zatem wytworem określonego typu socjalizacji czy wychowania. Jest wrodzoną wrażliwością moralną. Jest wrodzoną zdolnością odróżniania dobra od zła moralnego. Jest darem Boga, który nas kocha i który pragnie, byśmy nie krzywdzili samych siebie ani innych ludzi poprzez grzeszne postępowanie. "W głębi sumienia człowiek odkrywa prawo, którego sam sobie nie nakłada, lecz któremu winien być posłuszny i którego głos wzywający go zawsze tam, gdzie potrzeba, do miłowania, do czynienia dobra a unikania zła, rozbrzmiewa w sercu nakazem. (...) Sumienie jest najtajniejszym ośrodkiem i sanktuarium człowieka, gdzie przebywa on sam z Bogiem, którego głos w jego sercu rozbrzmiewa" (Gaudium et Spes, 16). Sumienie jest głosem kochającego Boga. Kiedy jakaś mama z niespokojem patrzy na źle postępujące dziecko, aby pomóc mu w ten sposób odróżnić dobro od zła, to naśladuje postawę Boga, który chroni nas przed złem właśnie poprzez głos sumienia.

Sumienie nas osądza i napomina

Posłuchajmy następującej historii. Oto w pewnym przedszkolu ktoś z czteroletnich dzieci wybił szybę. Nikt tego nie zauważył a sprawca nie przyznał się. Wtedy pani wychowawczyni zebrała wszystkie dzieci i powiedziała: "przyniosłam bryłę węgla, aby każde dziecko potarło o nią ręką. To jest bowiem niezwykły węgiel, który wskaże na winowajcę." Dzieci po kolei podchodziły do bryły węgla i pocierały o nią ręce. Potem wychowawczyni poprosiła, by wszystkie dzieci podniosły ręce do góry. Okazało się, że tylko jedno dziecko miało ręce czyste. To właśnie było dziecko, które wybiło szybę. Chłopczyka coś niepokoiło więc bał się, że zostanie zdemaskowany i tylko udawał, że pocierał dłońmi o bryłę węgla.

To opowiadanie ukazuje istotę działania sumienia. W obliczu błędnego zachowania sumienie niepokoi, powoduje lęk, poczucie winy. Niepokoje i konflikty sumienia mogą powodować nieraz dramatyczne rozterki i cierpienia człowieka, który grzeszy. Natomiast w obliczu czynów moralnie dobrych sumienie reaguje pochwałą, przynosi radość, wewnętrzny pokój i satysfakcję. "Sumienie moralne, obecne we wnętrzu osoby, nakazuje jej w odpowiedniej chwili pełnić dobro, a unikać zła. Osądza ono również konkretne wybory, aprobując te, które są dobre, i potępiając te, które są złe" (KKK 1777).

Pismo św. w wielu miejscach mówi o sumieniu i jego działaniu. "Pan Bóg zapytał Kaina: Dlaczego jesteś smutny i dlaczego twarz twoja jest ponura? Przecież gdybyś postępował dobrze , miałbyś twarz pogodną. Cóżeś uczynił? Krew brata twego głośno woła ku mnie z ziemi!" (Rdz 4,6-10). W obliczu wyrzutów i niepokojów sumienia niektórzy ludzie potrafią gorzko zapłakać i przemienić się (Piotr, Magdalena). Inni popadają w rozpacz (Judasz) a jeszcze inni oszukują samych siebie, kłamią i zagłuszają głos sumienia. Przykładem jest tu Kain, który cynicznie się broni: "czyż ja jestem stróżem mego brata?"

2. Sumienie: twórca czy lektor prawd moralnych?

Prawidłowo rozwijający się człowiek dysponuje sumieniem, które jest głosem wrażliwości moralnej. Przy czym "sumienie moralne jest sądem rozumu, przez który osoba ludzka rozpoznaje jakość moralną konkretnego czynu, który zamierza wykonać, którego właśnie dokonuje lub którego dokonała" (KKK 1778). Odpowiedzialna postawa człowieka polega zatem na wsłuchiwaniu się w głos sumienia, dzięki któremu może on odkryć i uświadomić sobie obiektywne prawdy moralne. Niestety człowiek potrafi manipulować własnym sumieniem. W dodatku pokusa manipulowania sumieniem jest tym większa, im bardziej zaburzone i niemoralne okazuje się postępowanie danego człowieka. Próbuje on wtedy zagłuszyć swoje sumienie albo wykorzystywać je w sposób błędny, aby bronić się przed prawdą o własnym postępowaniu.

W takiej sytuacji człowiek posługuje się sumieniem tak, jakby ono miało władzę decydowania o tym, co jest dobre a co jest złe moralnie. Człowiek uzurpuje sobie wtedy władzę ustanawiania prawd i zasad moralnych według swoich subiektywnych potrzeb i odczuć, zamiast te zasady odkrywać, poznawać i je respektować. Sumienie powinno być zatem jedynie lektorem ale nigdy twórcą prawd i zasad moralnych.

3. Błędne sumienie

"Sumienie, stając wobec wyboru moralnego, może wydać zarówno prawy sąd, zgodny z rozumem i prawem Bożym, jak i - przeciwnie - sąd błędny, który od tego odbiega" (KKK 1786). Istnieje kilka typowych postaci błędnego sumienia. Jak już wspomnieliśmy - największym zagrożeniem jest sytuacja, w której sumienie danego człowieka uzurpuje sobie władzę decydowania o tym, co jest dobre a co jest złe moralnie, zamiast odczytywać i respektować obiektywny porządek moralny.

Błędne sumienie może wynikać też z faktu, że jest ono zaburzone a przez to w błędny sposób odczytuje zasady moralne lub nieprawidłowo osądza dane zachowanie. Istnieje wiele postaci błędnego działania sumienia. Może być ono niewrażliwe. Wtedy nie reaguje na zachowania, które są grzeszne i które naruszają porządek moralny. Istnieje też sumienie niepewne. Oznacza to, że dany człowiek nawet wobec oczywistych faktów nie potrafi ocenić, które zachowanie jest dobre moralnie a które błędne.

Z drugiej strony sumienie może być nadwrażliwe. Oznacza to sytuację, w której dany człowiek wszędzie widzi zło moralne. Widzi więc grzech także tam, gdzie go nie ma i bardzo przez to cierpi. Sumienie nadwrażliwe może prowadzić do patologicznego poczucia winy i skrupulanctwa. Wszelkie zaburzenia w działaniu sumienia są zwykle konsekwencją zaburzeń osobowościowych danego człowieka. Człowiek niedojrzały psychicznie czy znerwicowany będzie z reguły przeżywał trudności z właściwym wykorzystaniem głosu sumienia.

Bywa i tak, że sumienie okazuje się niepewne w obliczu konkretnych decyzji czy sytuacji. Każdy z nas powinien wtedy "szukać tego, co jest słuszne i dobre, oraz rozeznawać wolę Bożą wyrażoną w prawie Bożym. W tym celu człowiek stara się interpretować dane doświadczenia i znaki czasów dzięki cnocie roztropności, radom osób godnych zaufania oraz pomocy Ducha Świętego i Jego darów" (KKK 1787-8).

Jest także możliwe, że z jakichś względów człowiek żyje w ignorancji moralnej, gdyż jego sumienie "wydaje błędne sądy o czynach, które mają być dokonane lub już zostały dokonane" (KKK 1790). Oczywiście nie zawsze ignorancja moralna jest zawiniona przez danego człowieka. Może być ona np. wynikiem błędnego wychowania albo intensywnej indoktrynacji. Jest ona natomiast przypisana odpowiedzialności osobistej wtedy, "gdy człowiek niewiele dba o poszukiwanie prawdy i dobra, a sumienie z nawyku do grzechu powoli ulega niemal zaślepieniu. W tych przypadkach osoba jest odpowiedzialna za zło, które popełnia" (KKK 1791).

"Nieznajomość Chrystusa i Jego Ewangelii, złe przykłady dawane przez innych ludzi, zniewolenie przez uczucia, domaganie się źle pojętej autonomii sumienia, odrzucenie autorytetu Kościoła i Jego nauczania, brak nawrócenia i miłości, mogą stać się początkiem wypaczeń w postawie moralnej" (KKK 1792). Nie wystarczy więc sam fakt posiadania sumienia. Każdy z nas ma moralny obowiązek troski o prawidłowe uformowanie sumienia.

4. Sposoby formowania prawego sumienia

"Prawda o dobru moralnym, wyrażona w prawie rozumu, jest praktycznie i konkretnie uznana przez roztropny sąd sumienia. Człowieka, który wybiera zgodnie z tym sądem, nazywa się człowiekiem roztropnym" (KKK 1780). Dojrzałe życie i postępowanie wymaga zatem ukształtowania w sobie prawego sumienia, aby w każdej sytuacji życiowej dany człowiek był zdolny do prawidłowego odróżniania czynów dobrych i złych moralnie.

Ukształtowanie dojrzałego i prawego sumienia jest zadaniem trudnym. Wynika to z faktu, że głos sumienia dotyczy najpierw i przede wszystkim oceny naszego osobistego postępowania. W jednej ze scen "Małego Księcia" A. de Saint-Exuperiego pada stwierdzenie: "Będziesz sądzić samego siebie. To najtrudniejsze. Znacznie trudniej jest sądzić siebie niż bliźniego. Jeśli potrafisz dobrze siebie osądzić, będziesz naprawdę mądry." Skąd bierze się ta trudność w osądzaniu samych siebie? Otóż kiedy próbujemy osądzać innych ludzi, bywamy zwykle precyzyjnymi i krytycznymi obserwatorami ich postępowania. Kiedy zaś oceniamy nasze własne czyny, wtedy grozi nam naiwne usprawiedliwianie samych siebie albo obarczanie odpowiedzialnością za nasze winy innych osób.

"Sumienie dobrze uformowane jest prawe i prawdziwe. Formułuje ono swoje sądy, kierując się rozumem, zgodnie z prawdziwym dobrem chcianym przez mądrość Stwórcy" (KKK 1783). Jakie są zatem cechy prawego i prawdziwego sumienia, które sprawiają, że jesteśmy odpowiedzialni i wrażliwi w moralnym osądzaniu naszych czynów? Otóż, po pierwsze, człowiek prawego sumienia jest człowiekiem pokornym i otwartym na głos Boży. Nie dokonuje oceny własnych czynów według własnych, subiektywnych kryteriów lecz wsłuchuje się w głos Boży i w Boże przykazania oraz konfrontuje własne życie z postępowaniem Jezusa Chrystusa.

Sumienie prawe to nie tylko sumienie pokorne wobec Boga ale także sumienie wrażliwe. Oznacza to, że w obliczu błędnego postępowania i grzechu człowiek kierujący się wrażliwym sumieniem potrafi przed Bogiem i samym sobą szczerze uznać swój błąd. Potrafi też szczerze żałować i podjąć wysiłek nawrócenia czyli zmiany postępowania.

Sumienie prawe jest ponadto sumieniem roztropnym. Człowiek kierujący się takim sumieniem potrafi prawidłowo i dojrzale uwzględniać wszelkie uwarunkowania zewnętrzne a także niezawinione ograniczenia własnej wolności i świadomości, związane z określonym czynem czy zachowaniem. Taki człowiek nie jest więc ani okrutny ani naiwny w ocenie moralnej własnych czynów. Również w ocenie swoich zachowań z przeszłości potrafi uwzględnić ówczesny stopień wrażliwości i dojrzałości swojego sumienia. Nie ocenia zatem przeszłych czynów według obecnego stopnia świadomości moralnej jeśli z jakichś względów nie dysponował wcześniej tak pogłębioną świadomością moralną jak obecnie.

Dojrzałość sumienia nie ogranicza się jedynie do zdolności trafnej oceny moralnej określonych zachowań obecnych czy z przeszłości. Ważny jest bowiem także sposób reagowania sumienia w obliczu określonego osądu moralnego. Prawidłowo funkcjonujące sumienie w obliczu grzesznych zachowań potrafi mobilizować do nawrócenia i czynienia dobra, podczas gdy sumienie zaburzone straszy, paraliżuje i demobilizuje.

"Oto niektóre zasady, które stosują się do wszystkich przypadków:

• nigdy nie jest dopuszczalne czynienie zła, by wynikło z niego dobro;
• 'złota zasada': 'Wszystko... co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie!' (Mt 7,12);
• 'dobrą jest rzeczą... nie czynić niczego, co twego brata razi, gorszy albo osłabia' (Rz 14,21)" (KKK 1789).

Wykształtowanie prawego i prawdziwego sumienia jest zadaniem na całe życie. Jest to zadanie "nieodzowne w życiu każdego człowieka, który jest poddawany negatywnym wpływom, a przez grzech - kuszony do wybrania raczej własnego zdania i odrzucenia nauczania pewnego" (KKK 1783). Właściwe uformowanie sumienia "zapewnia wolność i prowadzi do pokoju serca" (KKK 1984). Podstawowym warunkiem kształtowania prawego sumienia jest osobista więź przyjaźni wobec Boga i zaufanie wobec Niego, gdyż "dobre i czyste sumienie jest oświecane przez prawdziwą wiarę. Albowiem miłość wypływa równocześnie 'z czystego serca, dobrego sumienia i wiary nieobłudnej' (1 Tm 1, 5)" (KKK 1794).

"W formowaniu sumienia słowo Boże jest światłem na naszej drodze; powinniśmy przyjmować je przez wiarę i modlitwę oraz stosować w praktyce. Powinniśmy także badać nasze sumienie, wpatrując się w krzyż Pana. Jesteśmy wspierani darami Ducha Świętego, wspomagani świadectwem lub radami innych ludzi i prowadzeni pewnym nauczaniem Kościoła" (KKK 1785).

Wychowanie i ustrzeżenie przez całe życie prawego sumienia wiąże się ze stawianiem sobie wymagań, by postępować w sposób szlachetny i zgodny z głosem sumienia. W przeciwnym wypadku człowiek będzie miał tendencję, by zagłuszać lub wypaczać własne sumienie. "Jest ważne, by każdy wszedł w siebie, ażeby usłyszeć głos swojego sumienia i za nim pójść. To poszukiwanie głębi wewnętrznej jest tym bardziej konieczne, że życie często sprawia, iż uchylamy się od wszelkiej refleksji, zastanowienia się lub wejścia w siebie" (KKK 1779). Szczególnie ważnym i skutecznym miejscem poszukiwania owej głębi i kształtowania sumienia jest sakrament pokuty a także osobisty, codzienny rachunek sumienia, gdy człowiek staje w obliczu kochającego i zbawiającego Boga w całej prawdzie o sobie oraz o własnym postępowaniu. Warto podejmować trud szlachetnego formowania sumienia, gdyż "wychowanie prawego sumienia zapewnia wolność i prowadzi do pokoju serca" (KKK 1784).

5. Tylko człowiek sumienia może być człowiekiem nadziei

"Człowiek we wszystkim tym, co mówi i co czyni, powinien wiernie iść za tym, o czym wie, że jest słuszne i prawe. Właśnie przez sąd swego sumienia człowiek postrzega i rozpoznaje nakazy prawa Bożego" (KKK 1778). Zadaniem każdego człowieka jest więc postępowanie zgodne z własnym sumieniem. Tylko człowiek sumienia może być człowiekiem szczęśliwym i zrealizować swoje powołanie do miłości wiernej i nieodwołalnej. "Człowiek powinien być zawsze posłuszny pewnemu sądowi swojego sumienia. Gdyby dobrowolnie działał przeciw takiemu sumieniu, potępiałby sam siebie" (KKK 1790).

Życie wbrew własnemu sumieniu oddala człowieka nie tylko od Boga i bliźniego ale także od samego siebie: od własnych najgłębszych i najszlachetniejszych pragnień i aspiracji. Kompromisy z własnym sumieniem są bardzo niebezpieczne nawet w drobnych sprawach, gdyż rozpoczynają zwykle proces stopniowej demoralizacji i utraty ważliwości moralnej. Chrystus przestrzega nas przed taką sytuacją w sposób bardzo stanowczy: "Kto w drobnej rzeczy jest wierny, ten i w wielkiej będzie wierny; a kto w drobnej rzeczy jest nieuczciwy, ten i w wielkiej nieuczciwy będzie" (Łk 16,10).

"Sumienie pozwala wziąć odpowiedzialność za dokonane czyny. Jeżeli człowiek popełnia zło, słuszny sąd sumienia może być w nim świadkiem uniwersalnej prawdy o dobru, a zarazem o złu jego pojedynczego wyboru. Wyrok sądu sumienia stanowi rękojmię nadziei i miłosierdzia. Poświadczając zły czyn, przypomina o przebaczeniu, o które trzeba prosić, o dobru, które należy ciągle praktykować, i o cnocie, którą bezustannie należy rozwijać za pomocą łaski Bożej: 'Uspokoimy przed Nim nasze serce. A jeśli nasze serce oskarża nas, to Bóg jest większy od naszego serca i zna wszystko' (1 J 3, 19-20)" (KKK 1781).

Tylko człowiek postępujący zgodnie ze swoim sumieniem może być człowiekiem nadziei i zachować szansę na szczęśliwą przyszłość.

Nadzieja płynie bowiem z uznania prawdy o naszym życiu, zwłaszcza z uznania prawdy o naszej postawie moralnej. Kto błądzi i wypacza sumienie, czyli uznaje swój błąd za słuszne postępowanie, ten przekreśla szansę na nawrócenie i nadzieję na lepszą przyszłość. Kto natomiast błądzi ale zachowuje prawe i prawdziwe sumienie, czyli uczciwie odróżnia dobro od zła moralnego oraz wymaga od siebie nieustannego nawrócenia, ten zachowuje szansę na przezwyciężenia zła i na osiągnięcie świętości.

Tekst ukazał się w: Wyznawać wiarę dzisiaj, Wydawnictwo Diecezjalne, Sandomierz 1999, 514-521