Życie i dzieła

Mikołaj Olszewski

TOMASZ Z AKWINU

Copyright © Wydawnictwo WAM 2003

Życie i dzieła

Tomasz — w średniowieczu zwany Doktorem Anielskim i Powszechnym (Doctor Angelicus, Doctor Communis) — urodził się w roku 1224 lub 1225 na zamku Roccasecca koło Neapolu. Jego ojcem był Landulf hrabia Aquino, matką Teodora Caracciolo — obydwoje byli arystokratami. Tomasz został początkowo oddany na nauki do słynnego klasztoru benedyktynów — Montecassino. W roku 1239 przeniósł się do Neapolu, by rozpocząć studia na uniwersytecie. Tomasz kształcił się tam w tzw. sztukach wyzwolonych, które stanowiły elementarz ówczesnej edukacji uniwersyteckiej; pierwszym jego nauczycielem był Piotr z Hibernii, obeznany już wówczas z najnowszymi prądami. Również w Neapolu w roku 1244 Tomasz wstąpił do dominikanów. Wkrótce potem na polecenie zakonu Tomasz wyruszył w drogę do Paryża, by kontynuować tam studia uniwersyteckie. Jednakże wybór powołania dominikańskiego i dalsze zamiary Tomasza nie zostały zaakceptowane przez jego rodzinę, która chciała, by objął on wysokie stanowisko kościelne (opata w Montecassino); przysporzyłoby to rodzinie splendoru i majątku. By przymusić Tomasza do realizacji tych planów, bracia go uwięzili na przeszło rok. Tomasz odmówił kategorycznie porzucenia habitu dominikańskiego i w końcu uwolniony udał się do Paryża.

To wydarzenie, już w średniowieczu, hagiograf Tomasza, Wilhelm z Tocco, dominikanin, autor najobszerniejszego średniowiecznego żywotu Tomasza (Vita S. Thomae Aquinatis), postrzegał jako symbol — zapowiedź całej jego przyszłej drogi. W swojej młodości Tomasz dwukrotnie pożegnał benedyktynów z Montecassino: raz opuszczając opactwo, by uczyć się na uniwersytecie w Neapolu, i po raz drugi odmawiając starań o urząd opata. Wyboru tego nie należy rozumieć jako metaforycznej negacji dorobku intelektualnego i podważenia wartości życia religijnego benedyktynów, ale jako chęć zmierzenia się z wyzwaniami intelektualnymi i podjęcia trudu nowego programu ewangelizacji skierowanego na zewnątrz, poza mury klasztorne. Pamiętać też trzeba, że choć Tomasz przez całe życie realizował wartości, które niosło życie kontemplacyjne, przywiązywał jednak wielką wagę również do tego, by zgodnie z hasłem dominikańskim (contemplata aliis tradere) dzielić się jego efektami z innymi.

W Paryżu Tomasz pozostał do roku 1248, po czym przeniósł się za swoim mistrzem Albertem Wielkim do dominikańskiego studium generale w Kolonii. Albert był wówczas jedną z największych sław naukowych, jego zainteresowania badawcze obejmowały niemal całą dostępną ówcześnie wiedzę, od egzegezy Pisma, poprzez teologię, nauki ścisłe, po filozofię. On też jako jeden z pierwszych i na niespotykaną wcześniej skalę podjął się zadania przyswojenia filozofii Arystotelesa łacińskiemu chrześcijaństwu. Zarazem czynił to tak, by uniknąć trudności wynikających z naturalistycznej interpretacji filozofii Stagiryty, dla której znajdowano argumenty przede wszystkim w komentarzach Awerroesa do jego dzieł. Ten program oraz swoista ostrożność w jego realizacji będą charakterystyczne również dla pisarstwa Tomasza. W Kolonii Tomasz otrzymał stopień bakałarza biblijnego i napisał swoje pierwsze dzieła: Komentarz do Księgi Izajasza (Expositio super Isaiam ad litteram) oraz postylle do Ksiąg Jeremiasza i Lamentacji Jeremiaszowych (Super Ieremiam et Threnos).

W roku 1252 Tomasz wrócił do Paryża, gdzie po uzyskaniu tytułu bakałarza sentencjariusza wykładał Sentencje Piotra Lombarda. Tekst Lombarda (sam w sobie niezbyt oryginalny, bo złożony w znacznej części z cytatów z dzieł Ojców Kościoła, głównie Augustyna, strukturalnie wzorowany na Wierze prawdziwej Jana z Damaszku) powstał w XII wieku jako podręcznik podstawowego kursu teologii; odegrał on jednak doniosłą rolę w życiu intelektualnym średniowiecza, ponieważ komentowanie go stanowiło obowiązek wszystkich nauczających teologii, w związku z czym prawie wszyscy liczący się wielcy teologowie średniowiecza zostawili po sobie komentarze do Sentencji. Już w czasach Tomasza komentarze te faktycznie składały się z osobnych kwestii — trudności wynikających z lektury Sentencji, które zawierały zarazem rozstrzygnięcia podstawowych kwestii teologicznych, przeważnie wykraczających poza tekst oryginału. Tak samo jak w przypadku szeregu innych autorów Komentarz do Sentencji (Scriptum super Sententias) stanowi pierwszy systematyczny wykład myśli Tomasza podporządkowany układowi treści Sentencji, tzn. omawiający kolejno Boga, stworzenia, Wcielenie i sakramenty. W tym samym czasie powstały również ważne krótkie traktaty filozoficzne, zwane opuscula (dosł. dziełka): O zasadach natury (De principiis naturae) oraz O bycie i istocie (De ente et essentia). Tomasz szkicuje w nich pierwsze istotne tezy swojej metafizyki oraz precyzuje używane przez siebie pojęcia filozoficzne, takie jak forma, istota, natura, materia i byt.

W roku 1256 Tomasz został magistrem teologii, czyli profesorem faktycznie prowadzącym wykłady oraz wziął czynny udział w sporze z świeckimi profesorami Uniwersytetu Paryskiego, których rzecznikiem był Wilhelm z St. Amour. Doraźnym celem Wilhelma było uniemożliwienie powoływania dominikanów i franciszkanów na katedry uniwersyteckie; narzędziem retorycznym, które miało pomóc osiągnąć ten cel, było porównanie mendykantów do fałszywych proroków z Apokalipsy. Tomasz obalił argumenty Wilhelma w rozprawie Przeciw zwalczającym kult Boga i życie zakonne (Contra impugnantes Dei cultum et religionem). Spór zakończyła interwencja Rzymu potępiająca Wilhelma i zatwierdzająca nominacje profesorskie zakonników.

Efektem pierwszych serii wykładów profesorskich Tomasza były komentarze do O Trójcy i De hebdomadibus Boecjusza (Super Boethium De Trinitate, Expositio libri Boethii De hebdomadibus) oraz tzw. kwestie dyskutowane O prawdzie (Quaestiones disputatae de veritate) i kwodlibetalne (Quaestiones de Quolibet). Kwestie dyskutowane O prawdzie stanowią zapis zajęć prowadzonych przez Tomasza w konwencie św. Jakuba, były one zbliżone do dzisiejszych seminariów uniwersyteckich; w ich trakcie omawiano w gronie uczonych oraz studentów w sposób szczegółowy wybrane kwestie filozoficzne i teologiczne, uznane za ważne przez prowadzącego. Przebieg takich zajęć był notowany, notatki były następnie korygowane przez prowadzącego i ewentualnie później publikowane w formie pisanej. Kwestie kwodlibetalne są również zapisem autentycznych dyskusji, ale prowadzonych przez profesorów dla szerszej publiczności dwa razu w ciągu roku w okolicy świąt Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy, ich łacińska nazwa (de quolibet — dosł. o czym kto chce) trafnie oddaje ich specyfikę, mianowicie zaproszona publiczność mogła kierować do prowadzącego pytania na dowolne tematy. Z punktu widzenia doktrynalnego najważniejsze teksty Tomaszowe z tego okresu to Komentarz do O Trójcy Boecjusza, w nim została sformułowana koncepcja teologii jako nauki oraz kwestie O prawdzie — zawierające ważkie analizy pojęć prawdy, fałszu, idei, opatrzności, wiedzy Bożej, wiary, sumienia, dobra i łaski. Tytuł kwestii pochodzi od pierwszej z nich, cały cykl mieści kwestie dotyczące również innych zagadnień.

W roku 1259 Tomasz wziął udział w kapitule generalnej dominikanów w Valenciennes, skąd udał się do Neapolu, gdzie w roku 1261 rozpoczął pisać Summę przeciwko poganom (Summa contra gentiles) — systematyczny wykład filozofii i teologii, ukończony ok. 1266. Tomasz napisał to dzieło na zlecenie Rajmunda z Peńaforte, który był zaangażowany w działalność misyjną prowadzoną w Hiszpanii. Dzieło Tomasza miało służyć jako podręcznik dla misjonarzy, by skuteczniej mogli oni odpierać zarzuty pogan. Współcześni badacze jednak przychylają się częściej do twierdzenia, że wymienieni w tytule poganie to raczej grupa uczonych paryskich zafascynowanych interpretacjami Arystotelesa powstałymi w świecie arabskim i oni są adresatem Summy.

W latach 1261-1265 Tomasz przebywał w Orvieto jako nauczyciel w szkole dominikańskiej; napisał tam Komentarz do Księgi Hioba (Expositio super Iob ad litteram), Wykład Dekretaliów (Expositio super primam et secundam Decretalem), rozprawę O kupnie i sprzedaży (De emptione et venditione), na osobistą prośbę papieża Urbana IV Sprostowanie błędów greckich (Contra errores Graecorum) skierowane przeciw Książeczce o Trójcy (rozprawka — być może autorstwa Mikołaja z Durazzo — jest antologią istotnych orzeczeń dogmatycznych, które stanowiły argumenty prawosławia przeciw katolicyzmowi). W Sprostowaniu Tomasz wyjaśnia istotę sporów oraz broni rozstrzygnięć dogmatycznych Kościoła Zachodniego; traktat Jak uzasadnić wiarę (De rationibus fidei) oraz Komentarz do Imion Bożych Pseudo-Dionizego (Super librum Dionysii De divinis nominibus). Na życzenie papieża między 1263-1268 zestawił Złotą katenę do czterech Ewangelii (Catena aurea in quattuor Evangelias), był to szczególnego rodzaju komentarz do czterech Ewangelii zestawiony z fragmentów pism Ojców Kościoła. Tomasz wykorzystał w nim w większym zakresie, niż to wówczas zwykle czyniono, pisma Ojców Greckich. Te dwa ostatnie dzieła (Komentarz do Pseudo-Dionizego oraz Katena) są świadectwem kolejnego ważnego źródła inspiracji teologii Tomasza, mianowicie jego zainteresowania pismami greckich Ojców Kościoła. W Orvieto Tomasz miał również napisać liturgię eucharystyczną — słynne Officium de festo Corporis Christi, którego częścią jest hymn Adoro te devote, obecnie jednakże część mediewistów wątpi w autorstwo Tomasza tych utworów poetyckich.

W Orvieto sekretarzem Tomasza został dominikanin Reginald z Piperno (1230-1290). W roku 1265 Tomasz udał się do Rzymu, by nauczać w tamtejszej szkole dominikańskiej. W tym czasie zamierzał napisać powtórnie komentarz do Sentencji, jednakże zamiast tego rozpoczął pracę nad Summą teologii (Summa theologiae), która miała być podręcznikiem wstępnego nauczania w szkołach dominikańskich, a faktycznie stała się pełnym, systematycznym i najdojrzalszym wyrazem myśli Tomasza, a może nawet chrześcijańskiego średniowiecza. W Rzymie powstała jej pierwsza część, druga część w latach 1270-1272 w Paryżu, a początek części trzeciej w Neapolu. Jej tekst (część III) został uzupełniony po śmierci Tomasza przez Reginalda z Piperno fragmentami Komentarza do Sentencji.

W Rzymie Tomasz pisze O zmieszaniu elementów (De mixtione elementorum); szereg kwestii dyskutowanych: O mocy (De potentia), O duszy (De anima), O stworzeniach duchowych (De spiritualibus creaturis); komentarze do następujących dzieł Arystotelesa: O duszy (Sententia libri De anima), O zmyśle i jego przedmiocie (Sententia libri De sensu et sensato), O przypominaniu i pamięci (In librum De memoria et reminiscentia); rozprawę O władzy (De regno), w której daje wyraz swoim przekonaniom co do natury władzy i państwa, oraz Streszczenie teologii (Compendium theologiae) — rozpoczętą najpóźniej, najkrótszą i nie dokończoną syntezę teologii.

W trakcie pobytu w Rzymie Tomasz odwiedzał dwór papieski w Viterbo, gdzie w roku 1267 spotkał Wilhelma z Moerbeke — również dominikanina, którego największą zasługą był przekład bezpośrednio z greki (znaczna część przekładów wcześniejszych była robiona pośrednio przez tłumaczenia arabskie) szeregu dzieł Arystotelesa oraz innych filozofów starożytnych. Nie jest jednak pewne, czy obydwaj uczeni dominikanie nawiązali bliższą współpracę.

Na jesieni 1268 roku Tomasz wrócił do Paryża. Z trzeciego okresu paryskiego pochodzą prace egzegetyczne: Komentarz do Ewangelii Jana i Mateusza (Lectura super Ioannem, Lectura super Matthaeum) oraz Listu do Rzymian i Do Koryntian (Lectura super epistolas Pauli); niektóre kwestie kwodlibetalne; kwestie dyskutowane: O złu (De malo), O cnotach w ogólności (De virtutibus in communi), O braterskim napomnieniu (De correctione fraterna), O nadziei (De spe), O cnotach kardynalnych (De virtutibus cardinalibus), O unii Słowa wcielonego (De unione verbi incarnati); nie dokończony traktat O substancjach czystych (De substantiis separatis); komentarze do Księgi o przyczynach (Super Librum de causis) oraz pism Arystotelesa Hermeneutyki (Expositio libri Perihermeneias), Analityk pierwszych (Expositio libri Posteriorum), Etyki nikomachejskiej (Sententia libri Ethicorum), Polityki (Sententia libri Politicorum) — nie dokończony, Fizyki (Sententia super Physicam) i Metafizyki (Sententia super Metaphysicam), ten ostatni dokończony w Neapolu. Wszystkie wymienione wyżej komentarze do Arystotelesa nie były rezultatem działalności dydaktycznej, ale powstawały jako niezależne analizy samych tekstów.

W tym czasie Tomasz cieszył się dużym uznaniem współczesnych, toteż zwracano się do niego jako do autorytetu, który miał rozstrzygać rozmaite sporne, a istotne dla życia intelektualnego i religijnego zagadnienia. Taki charakter mają następujące prace Tomasza: krótki tekst w obronie Piotra z Tarantazji — również dominikanina, który został potem papieżem jako Innocenty IX — Odpowiedź bratu Janowi z Vercelli (Responsio ad magistrum Ioannem de Vercellis de articulis 108 ex opere Petri de Tarentasia); Odpowiedź lektorowi Weneckiemu (Responsio ad lectorem Venetum); O formie rozgrzeszenia sakramentalnego (De forma absolutionis sacramentalis), O ruchu serca (De motu cordis), O władzy nad Żydami (De regimine Iudeorum), O przepowiadaniu przyszłości (De sortibus), O tajemnych działaniach natury (De operationibus occultis naturae) oraz O wyrokach gwiazd (De iudiciis astrorum).

Szczególne miejsce pośród polemik Tomasza zajmują cztery rozprawy: O doskonałości życia duchowego (De perfectione spiritualis vitae) oraz Przeciw naukom tych, którzy odciągają od życia zakonnego (Contra doctrinam retrahentium a religione), skierowane przeciw Gerardowi z Abeville, dzieła te są kontynuacją sporu z profesorami świeckimi o miejsce dominikanów na uniwersytecie i w życiu religijnym, teksty te w porównaniu z polemikami z Wilhelmem z St. Amour są dojrzalsze. Tomasz nie ogranicza się do zbijania argumentów Gerarda, ale daje również pełny, pozytywny wykład dominikańskiego rozumienia ewangelizacji i życia religijnego. O jedności intelektu (De unitate intellectus) to polemika z Awerroesem i awerroistami. Celem Tomasza jest wykazanie fałszu ich interpretacji Arystotelesa a także obalenie tezy, że wszyscy ludzie mają jedną duszę, przez co jej nieśmiertelność nie gwarantuje nieśmiertelności jednostek. O wieczności świata (De aeternitate mundi), w którym Tomasz dyskutuje z myślicielami ze skrzydła opozycyjnego, mianowicie z augustynistą Janem Peckhamem, który twierdził, że można filozoficznie dowieść tego, że stworzenie nastąpiło w czasie, Tomasz natomiast twierdził coś przeciwnego, jego teza była wyrazem przekonania o odrębności porządku dowodzenia przy pomocy rozumu od dowodu na podstawie interpretacji Biblii, przez co zapewniała autonomię myśleniu filozoficznemu. Z kolei za jej podporządkowaniem teologii optowali tradycjonaliści.

W roku 1272 Tomasz wyjechał do Neapolu, by założyć tam studium dominikańskie. Napisał tam jeszcze kilka komentarzy do dzieł Arystotelesa, mianowicie do O niebie i świecie (Sententia super librum De caelo et mundo), Meteorologiki (Sententia super Meteora), O powstawaniu i ginięciu (Sententia super libros De generatione et corruptione). W Neapolu pełnił obowiązki kaznodziei w kościele S. Domenico Maggiore. Głosił kazania po włosku, które były tłumaczone na łacinę.

6 grudnia 1273 roku Tomasz przeżył silne doświadczenie mistyczne i kryzys zdrowotny, w wyniku których przestał dyktować swoje teksty. Niektóre z pozostawionych przez Tomasza prac zostały dokończone po jego śmierci. Poza wspomnianą Summą dotyczy to Komentarza do Polityki (od III ks.) i Komentarza do O niebie i świecie, które uzupełnił Piotr z Owernii, świecki profesor teologii Uniwersytetu Paryskiego — uchodzący za tomistę (zm. 1304); De regno skończył dominikanin Ptolemeusz z Lukki (1236-1327), jego Historia kościelna (Historia ecclesiastica nova) dostarcza wiadomości na temat życia Tomasza. Na prośbę papieża w styczniu 1274 Tomasz wyruszył na sobór do Lyonu. Po drodze napisał jeszcze list do opata Montecassino Bernarda wyjaśniający trudniejsze miejsca Moraliów Grzegorza Wielkiego (Epistola ad Bernardum abbatum casinensem). W wyniku ataku choroby Tomasz przerwał podróż i zatrzymał się w klasztorze cystersów w Fossanuova, w którym zmarł 7 marca 1274 roku. Tomasz został ogłoszony świętym 18 lipca 1323 przez Jana XXII, a w roku 1567 doktorem Kościoła przez Piusa V. Jego szczątki doczesne spoczęły w 1369 w Tuluzie w kościele jakobinów.

Niezbyt długie życie Tomasza było niezwykle pracowite, pozostawił on po sobie długą listę dzieł teologicznych i filozoficznych, nauczał w wielu szkołach, brał czynny udział w życiu publicznym, znajdując się przeważnie w centrum wydarzeń, a jednocześnie był człowiekiem ogromnej wiary, którego życie podporządkowane było surowym regułom zakonnym, nakazującym pokorę i ubóstwo.

opr. ab/ab