Myśl

Mikołaj Olszewski

TOMASZ Z AKWINU

Copyright © Wydawnictwo WAM 2003

Myśl

Myśl Tomasza można w sposób ogólny, ale jednocześnie trafny, scharakteryzować przy pomocy trzech określeń: porządek, równowaga i stanowczość. Według Tomasza sama rzeczywistość jest pewnym porządkiem. Najważniejszymi jego składnikami są Bóg i stworzenia, dzielące się znowu na czysto duchowe, materialne, oraz człowieka, który łączy w sobie obydwa te składniki. Między tymi elementami zachodzą relacje. Opis rzeczywistości składa się w związku z tym po pierwsze — z charakterystyk poszczególnych składników hierarchii bytów: Boga, aniołów, świata oraz zajmującego w nim wyróżnione miejsce człowieka; a po drugie — z analizy relacji zachodzących między wymienionymi rzeczami. Ten porządek, charakteryzujący samą rzeczywistość, znajduje odbicie w strukturze wykładu teologii i filozofii Tomasza, zwłaszcza Summy teologii.

Obraz rzeczywistości w czasach Tomasza nie był czymś zamkniętym i bezdyskusyjnym, było w nim bowiem wiele punktów spornych, wymagających głębszych badań, a co najistotniejsze rozwiązywanych przez różnych autorów na najrozmaitsze sposoby. Pamiętać też należy o konfrontowaniu chrześcijańskiego obrazu Boga, świata i człowieka z poznawaną coraz lepiej filozofią i nauką starożytną. Skutkiem tego myśl średniowieczna rozwijała się w ogniu bezustannych dyskusji, których protagonistami byli filozofowie i teologowie, jedni i drudzy dodatkowo podzieleni na szereg nurtów i tradycji. Stosunek Tomasza do tej sytuacji i do poszczególnych głoszonych i dyskutowanych tez określają właśnie równowaga i stanowczość.

Tomasz przeważnie unika twierdzeń skrajnych, stara się formułować sądy wypośrodkowujące sprzeczne tezy, w swoich badaniach szuka takich rozwiązań, które ratują cząstkowe prawdy znajdujące się w fałszywych nawet konstrukcjach. W ten sposób udało mu się zbudować równowagę między wiarą a wiedzą, między objawieniem a wysiłkiem spekulatywnym w teologii oraz między Arystotelesem i Platonem w filozofii. Również ta cecha myśli Tomaszowej znalazła odzwierciedlenie w formie jego dzieł, czy szerzej — w formie wyrazu typowej dla całego średniowiecza, mianowicie w kwestii scholastycznej. W tej kwestii właściwe rozwiązanie odautorskie zawsze jest poprzedzane przez referat rozwiązań konkurencyjnych, dający mniej lub bardziej wyczerpujący przegląd tego, co na dany temat myślano i z jakimi argumentami trzeba się liczyć przy jego rozwiązywaniu. Z kolei po przedstawieniu własnego rozwiązania odpowiadano na zgłoszone na wstępie tezy i argumenty, reinterpretując je bądź odrzucając.

Z kolei stanowczość oznacza faktycznie odwagę intelektualną. Gdy Tomasz był przekonany o swojej racji, głosił ją nawet wbrew panującym opiniom, a swoją myśl wyrażał jasno, nie kryjąc poglądów.

Przedstawiona poniżej rekonstrukcja teologii i filozofii Tomasza jest zbudowana tak, by uwypuklić trzy wymienione wyżej cechy jego umysłowości.

opr. ab/ab