Józefie, święty Patronie...

Prawdziwy kult świętych w Kościele wyraża się w oddawaniu czci, naśladowaniu ich wiary i miłości oraz przyzywaniu ich pomocy i wstawiennictwa. W oddawaniu czci nie można jednak zatrzymać się na osobie świętego, lecz trzeba w nim i w jego życiu widzieć jedynego dawcę świętości, czyli Boga.

Gdzie szukać początków kultu św. Józefa? Trzeba zauważyć, że życie i zadania św. Józefa wiążą się ściśle z życiem Jezusa Chrystusa i Maryi. W tym kontekście historia jego kultu staje się zrozumiała i bierze swój początek w Jezusie i Maryi. Zaraz po Maryi człowiekiem najbardziej związanym z Jezusem był św. Józef. Oznacza to, że pierwszym źródłem kultu św. Józefa jest Objawienie Boże.

Odwołując się do tekstów Nowego Testamentu, można powiedzieć, że pierwszymi „czcicielami” św. Józefa byli Jezus i Maryja. Maryja i Jezus byli we wszystkim posłuszni św. Józefowi. Potwierdzają to następujące wydarzenia: ucieczka do Egiptu (Mt 2,13-15), znalezienie w świątyni (Łk 2,41-50) czy życie ukryte w Nazarecie (Łk 2,51-52). Wiele informacji o św. Józefie można znaleźć w apokryfach Nowego Testamentu. Apokryfy zawierają wiele legendarnych opowieści o św. Józefie, które trudno przyjąć za prawdziwe, ale od strony pozytywnej wskazują na próby lepszego poznania św. Józefa. W ten sposób pośrednio przyczyniły się do rozwoju kultu Opiekuna Zbawiciela i Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny. Wiele treści z apokryfów przeniknęło potem do różnych form pobożności ludowej. Można tu wymienić choćby Godzinki o świętym Józefie wydane w XVII wieku czy nabożeństwa rozważające siedem radości i siedem boleści św. Józefa.

Zainteresowanie osobą św. Józefa wzrastało wraz z upływem czasu. Postacią Patriarchy z Nazaretu zaczęli interesować się także ojcowie Kościoła. Pisma ojców Kościoła powoli wyprowadzały postać św. Józefa z cienia apokryfów. Spośród ojców Kościoła piszących o św. Józefie należy wymienić: św. Ireneusza z Lyonu, św. Ignacego Antiocheńskiego, św. Efrema Syryjczyka, św. Jana Chryzostoma, św. Bazylego Wielkiego, św. Grzegorza z Nazjanzu, św. Ambrożego, św. Hieronima, św. Augustyna, św. Hilarego z Poitiers i wielu innych. Refleksja ojców Kościoła opierała się na Piśmie Świętym i dotyczyła zasadniczo dziewiczego małżeństwa Józefa z Maryją oraz jego ojcostwa w relacji do Jezusa.

Pogłębione życie duchowe, oparte na kontemplacji i słuchaniu słowa Bożego oraz zdolność łączenia medytacji z pracą sprawiły, że osobą św. Józefa zaczęły interesować się środowiska monastyczne. Tutaj zaczęły powstawać pierwsze dzieła teologiczne dotyczące św. Józefa oraz modlitwy kierowane do niego. W okresie średniowiecza myśl teologiczną związaną z Oblubieńcem Najświętszej Maryi Panny i Opiekunem Zbawiciela rozwijali między innymi: św. Bernard z Clairvaux, św. Tomasz z Akwinu, św. Bernardyn ze Sieny, św. Brygida Szwedzka oraz św. Teresa z Avila.

Kult św. Józefa szerzył się także przez kościoły, które mu dedykowano (pierwszy prawdopodobnie w Bolonii w roku 1129 i w Alcester w Anglii w 1140 roku), bractwa (najbardziej znane w Perugii, które na przełomie XV i XVI wieku liczyło ponad tysiąc członków, oraz w Avila — miejscu działalności św. Teresy, wielkiej czcicielki św. Józefa), ogłaszanie patronatu św. Józefa nad całymi krajami (Meksyk — 1555 rok, Filipiny — 1565 rok, Kanada — 1624 rok, Peru i Czechy — 1655 rok, Austria — 1675 rok, Hiszpania i Belgia — 1679 rok oraz Portugalia 1744 rok) i miastami. Na początku XX wieku w Montrealu powstało największe na świecie sanktuarium św. Józefa.

Rozwijające się nieustannie oddolne formy kultu św. Józefa oraz te zatwierdzone przez Stolicę Apostolską domagały się pewnego usystematyzowania i nadania im form dogmatyczno-liturgicznych. Począwszy od XIX wieku zaczęły pojawiać się oficjalne dokumenty papieskie mówiące o św. Józefie. Wybiórczy przegląd historycznych wypowiedzi o kulcie św. Józefa należy rozpocząć od papieża Piusa XI, który 8 grudnia 1870 roku ogłosił św. Józefa Patronem Kościoła Powszechnego, podnosząc święto 19 marca do rytu liturgicznego zdwojonego pierwszej klasy.

Jeszcze większe zrozumienie dla roli św. Józefa w historii zbawienia i w kulcie Kościoła miał papież Leon XIII. W święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w 1889 roku wydał list apostolski Quamquam pluries. Trzeba podkreślić, że był to najbardziej obszerny i bogaty dokument, jaki kiedykolwiek papieże ogłosili ku czci przybranego ojca Pana Jezusa. Leon XIII, który był bardzo wrażliwy na kwestie społeczne, w swoim liście wysławiał św. Józefa jako przykład dla ojców rodzin i dla robotników. Zdając sobie sprawę z różnych niebezpieczeństw i zagrożeń, które wtedy chciały zniszczyć Kościół, Leon XIII nakazał przez cały październik oraz w innych okolicznościach odmawiać modlitwę Do ciebie, o święty Józefie. 

Bardzo dużą rolę w krzewieniu kultu św. Józefa odegrał papież Jan XXIII. W liście apostolskim z dnia 19 marca 1961 roku zawierzył prace oraz owoce zwołanego przez siebie Soboru Watykańskiego II. Ogłoszenie listu apostolskiego w dniu 19 marca, czyli w uroczystość św. Józefa, Patrona Kościoła Powszechnego, miało na celu odnowienie zapału i gorliwości wiernych w modlitwach i wszelkich inicjatywach podejmowanych w związku ze zwołaniem Soboru Watykańskiego II. Św. Józef, milczący, a przede wszystkim niezwykle pracowity, miał pomóc w pierwszej fazie organizacyjnej Soboru.

Wielkim czcicielem św. Józefa był papież Jan Paweł II. Pełny obraz józefologii Jana Pawła II znajdujemy w adhortacji apostolskiej Redemptoris Custos, którą papież wydał 15 sierpnia 1989 roku. Ten dokument stanowi syntezę papieskiego nauczania o św. Józefie. Jan Paweł II w swojej adhortacji ukazuje posłannictwo św. Józefa w życiu Jezusa, Maryi i Kościoła. Jego misja jest bardzo mocno osadzona w historii zbawienia, a w sposób szczególny realizuje się w tajemnicy wcielenia. Józef pełnił rolę dziewiczego męża Maryi oraz ziemskiego opiekuna Jezusa. Względem Zbawiciela, po Jego narodzeniu, spełniał ojcowskie zadania. Był mężem sprawiedliwym i wzorem pracowitości oraz pobożności. Dziś opiekuje się Kościołem i wyprasza dla niego potrzebne łaski, aby mógł pełnić swoją zbawczą misję w świecie.

ŚW. JÓZEF W LITURGII KOŚCIOŁA

Początki liturgicznego kultu św. Józefa przypadają na X wiek, kiedy to powstały pierwsze kalendarze wspominające uroczystość św. Józefa. Trzeba jednak zaznaczyć, że w Kościele koptyjskim święto św. Józefa było znane i obchodzone już w VII wieku. W tej wspólnocie 20 lipca świętowano pamiątkę śmierci Józefa. Pierwotnie kult liturgiczny miał charakter lokalny i nie obejmował całego Kościoła. Ze znanych miejsc kultu należy wymienić klasztor św. Saby w Palestynie, klasztor w Grottaferrata we Włoszech i klasztor benedyktyński w Reichenau znajdujący się na wyspie na Jeziorze Bodeńskim. Z tego ostatniego klasztoru pochodzi odpis Martyrologium hieronimiańskiego, który wspomina imię św. Józefa pod datą 19 marca.   

1. Św. Józef w kalendarzu liturgicznym

Rozwijający się kult św. Józefa doprowadził do wprowadzenia do kalendarza rzymskiego szeregu świąt liturgicznych związanych z Opiekunem Zbawiciela. W Kościele rzymskim jako pierwsze zostało wprowadzone święto św. Józefa, Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny. Wprowadził je papież Sykstus IV i nakazał obchodzić 19 marca. Święto bardzo szybko przejęły także Kościoły poza Rzymem. W roku 1621 papież Grzegorz XV polecił obchodzić to święto w całym Kościele. Następnie potwierdził je również papież Urban VIII w 1642 roku. Do kalendarza liturgicznego niektórych rodzin zakonnych weszło również święto Opieki św. Józefa. W roku 1680 pozwolenie na obchód tego święta otrzymali hiszpańscy i włoscy karmelici. Jako datę obchodu wyznaczono trzecią niedzielę Wielkanocy. W roku 1847 papież Pius IX rozciągnął święto Opieki św. Józefa na cały Kościół. Natomiast papież Pius X w 1913 roku podniósł rangę święta do uroczystości pierwszej klasy i jako dzień obchodu wyznaczył środę po drugiej niedzieli Wielkanocy. Papież Pius XII zniósł uroczystość Opieki św. Józefa i zastąpił je świętem św. Józefa Robotnika, które miało być obchodzone 1 maja. Trzecim świętem związanym ze św. Józefem było święto Zaślubin. Papież Benedykt XIII zadecydował, że święto to będzie obchodzone w całym Kościele w dniu 23 stycznia jako wspomnienie obowiązkowe. W roku 1969 zastąpiono je świętem Świętej Rodziny.

2. Msze o św. Józefie

Posoborowy Mszał rzymski dostosowany dla diecezji polskich zawiera trzy kompletne formularze mszalne o św. Józefie: na uroczystość św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny (19 marca), na wspomnienie św. Józefa Rzemieślnika (1 maja) oraz jeden formularz Mszy wotywnej. 

Modlitwy wchodzące w skład formularza mszalnego z uroczystości św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny w sposób pełny ukazują rolę i miejsce św. Józefa, jakie powierzył mu Bóg w tajemnicy Chrystusa i Kościoła. Kolekta ukazuje św. Józefa jako opiekuna młodych lat Jezusa Chrystusa. Modlitwa ta podkreśla, że Bóg powierzył młodość Zbawiciela wiernej straży św. Józefa. W prośbie kolekty mamy odwołanie do wstawienniczej roli św. Józefa. Pod jego opieką Kościół winien nieustannie troszczyć się o zbawienie świata. Modlitwa nad darami akcentuje wierną służbę św. Józefa względem Jezusa i Maryi. Jego przykład staje się wezwaniem dla wszystkich wiernych, aby z czystym sercem pełnili służbę przy ołtarzu. Temat wiernego i roztropnego sługi pojawia się także w antyfonach na wejście i na Komunię. Modlitwa po Komunii akcentuje ojcowską opiekę Boga i jest prośbą o wytrwanie w wierności darom od Niego pochodzącym. Prefacja nazywa św. Józefa mężem sprawiedliwym, który został dany Bogurodzicy Dziewicy za Oblubieńca. On jest wiernym i roztropnym sługą postawionym nad Świętą Rodziną, aby otoczył ojcowską opieką poczętego z Ducha Świętego Jezusa Chrystusa.

Obchodzone 1 maja wspomnienie dowolne św. Józefa Rzemieślnika również posiada swój własny formularz mszalny. Kolekta mszalna przypomina o obowiązku pracy nałożonym na człowieka przez Boga. Ten obowiązek wierni powinni wykonywać, kierując się przykładem i opieką św. Józefa. Celem ziemskiej pracy człowieka jest nagroda obiecana przez Boga, czyli życie wieczne. Modlitwa nad darami jest prośbą, aby Bóg wejrzał na dary składane przez wiernych we wspomnienie św. Józefa. Ofiara składana przez Kościół ma zapewnić pomoc. W modlitwie po Komunii znajduje się prośba skierowana do Boga Ojca, abyśmy posileni Eucharystią, za przykładem św. Józefa świadczyli o miłości wlanej w nasze serca i cieszyli się owocami trwałego pokoju. Treść formularza mszalnego przeznaczonego na wspomnienie św. Józefa Rzemieślnika koncentruje się wokół teologicznego rozumienia ludzkiej pracy. Przykładem i uosobieniem takiej pracy jest św. Józef, a jej uświęcicielem i sprawcą nadprzyrodzonej godności jest Jezus Chrystus, jego przybrany Syn.

Trzeci formularz mszalny o św. Józefie znajduje się z zbiorze Mszy wotywnych i zatytułowany jest Msza o św. Józefie. Kolekta podkreśla opatrznościowy wybór św. Józefa na Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny, która jest Rodzicielką Syna Bożego. W dalszej części modlitwa mówi o czci oddawanej św. Józefowi jako opiekunowi oraz o jego orędownictwie. Modlitwa nad darami w tym formularzu jest całkowicie nowa. W myśl teologicznych założeń odwołuje się ona najpierw do składanej ofiary, aby następnie prosić o wstawiennictwo św. Józefa, któremu na ziemi została powierzona ojcowska troska o Syna Bożego. Również modlitwa po Komunii przywołuje św. Józefa. Dziękując Bogu za pokrzepienie sakramentem Eucharystii, dającym życie, prosimy, abyśmy zawsze żyli w sprawiedliwości i świętości. W realizacji takiego życia ma pomóc przykład i wstawiennictwo św. Józefa, który jako mąż sprawiedliwy i posłuszny służył spełnieniu się wielkiej tajemnicy wcielenia. Antyfony ukazują św. Józefa jako sługę wiernego i roztropnego, któremu Bóg powierzył swoją Rodzinę. Nagrodą za wierne wypełnienie ziemskiej misji jest wejście do radości wiecznej.

Teksty modlitw mszalnych wszystkich formularzy związanych z obchodami poświęconymi św. Józefowi ukazują go jako sługę, którego Bóg wybrał i któremu powierzył wyjątkową rolę w historii zbawienia. Był on dziewiczym Oblubieńcem Najświętszej Maryi Panny i ziemskim Opiekunem Jezusa Chrystusa, Syna Bożego. Jego wierność, roztropność i dobroć sprawiły, że dobrze się wywiązał z misji opieki nad Najświętszą Rodziną. Jako człowiek sprawiedliwy i święty wstawia się teraz za wszystkimi, którzy szukają u niego pomocy i wsparcia.

3. Św. Józef w modlitwach eucharystycznych

Dnia 13 listopada 1962 Ojciec Święty Jan XXIII nakazał włączyć imię św. Józefa do Kanonu rzymskiego. Za wprowadzeniem św. Józefa do kanonu Mszy Świętej przemawiały racje teologiczne pochodzące z potrojengo źródła: z godności św. Józefa jako ojca Jezusa, jako małżonka Maryi i jako Partona Kościoła Powszechnego. Włączenie do Mszy Świętej imion Maryi i świętych stanowi formę czci, jaką Kościół im oddaje, oraz wezwanie, aby służyli wiernym jako przykład i wstawiali się za nimi u Boga. Wymienione racje odnoszące się do św. Józefa jednoznacznie wskazują, że zasługuje on na to, aby być wymienianym w Kanonie rzymskim. Godność Józefa jako ojca Jezusa i małżonka Maryi nie jest mniejsza od godności innych świętych, a nawet samych aniołów. Będąc Patronem Kościoła Powszechnego, św. Józef na pewno ma prawo do tego, by być wspominanym we Mszy Świętej. Trzeba tu podkreślić, że Eucharystia stanowi szczytową celebrację Kościoła, którego św. Józef jest Patronem. Decyzja papieża dała wielką nadzieję na nową epokę otwierającą się na większe zrozumienie roli i miejsca św. Józefa w ekonomii zbawienia.

Podobne uzasadnienienie znajdujemy w dekrecie papieża Franciszka z dnia 16 czerwca 2013 roku, który poleca wymieniać imię św. Józefa zaraz po Maryi w II, III i IV modlitwie eucharystycznej. Wspomnienie św. Józefa zaraz po imieniu Maryi w modlitwie eucharystycznej wskazuje, że Kościół odkrywa dziś bardziej niż kiedykolwiek, iż św. Józef odegrał ogromną rolę w tajemnicy wcielania.

KULT ŚW. JÓZEFA W POBOŻNOŚCI LUDOWEJ

Na początku 2003 roku Kongregacja do spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów wydała dokument zatytułowany Dyrekrorium o pobożności ludowej i liturgii. Dokument bardzo szeroko omawia kwestię tzw. „pobożności ludowej” oraz jej relację do oficjalnej liturgii Kościoła. W rozdziale VI drugiej części Dyrektorium przedstawione są różne formy pobożności ludowej związanej z kultem świętych. Pośród wspominanych świętych na pierwszy miejscu wymieniony jest św. Józef.  Opiekun Jezusa Chrystusa zawsze cieszył się w Kościele kultem odzwierciedlającym jego wielkie i bezpretensjonalne życie. Podobnie jak w życiu ziemskim był człowiekiem prostym i skromnym, pozostającym w cieniu Jezusa i Maryi, takim też pozostał w życiu Kościoła.

Kult św. Józefa rozwinął się w licznych formach pierwotnego folkloru, a także w późniejszych nabożeństwach, w skład których wchodziły litanie, pieśni i różne modlitwy, od krótkich wezwań aż do różańca i godzinek. Wszystkie wyżej wymienione formy modlitewne w pobożności ludowej ku czci św. Józefa wchodziły — i do dzisiejszego dnia wchodzą — w skład różnych nabożeństw mniej lub bardziej rozbudowanych, celebrowanych i odmawia­nych w celu uczczenia najważniejszych tajemnic z życia św. Józefa. Św. Józef wraz z Maryją byli zaangażowani w zbawczą misję ich Syna Jezusa Chrys­tusa.

Jak podkreśla nowe Dyrektorium najbardziej znanym i powszechnie celebrowanym nabożeństwem ku czci św. Józefa w kręgach pobożności ludowej jest nabożeństwo „Siedem śród”, pochodzące z XVII wieku. Innym ulubionym nabożeństwem, także pochodzącym z tego okresu, jest nowenna do św. Józefa, którą się celebruje przez dziewięć kolejnych dni. W czasie tej nowenny czytana jest lub śpiewana Litania do św. Józefa zatwierdzona przez papieża Piusa X. Z tą Litanią wiąże się możliwość uzyskania odpustów. 

Dyrektorium przypomina także, że miesiącem poświęconym szczególnej czci św. Józefa jest marzec. W dzień 19 marca przypada główna uroczystość poświęcona świętemu. Ponieważ jednak jest to okres Wielkiego Postu, wszelkie praktyki pobożnościowe związane ze św. Józefem należy zsynchronizować z duchem i praktykami tegoż okresu.

Nabożeństwa ku czci św. Józefa w pobożności ludowej bardzo często mają także charakter prywatny. Są nimi np. godzinki, litanie, różaniec, modlitwy czy pieśni. Każdy czciciel św. Józefa może dobierać sobie dowolne modlitwy i ćwiczenia duchowe, posługując się dostępnymi książeczkami do nabożeństwa, zatwierdzonymi przez kompeten­tną władzę kościelną. Tak odprawiane nabożeństwa są przede wszystkim wzorową szkolą pobożności ludowej w celu uzyskania od Boga potrzebnej łaski dla duszy i ciała przez pośrednictwo św. Józefa.

Cześć oddawana św. Józefowi jest podkreślana przez koronację jego wizerunków. Najważniejszym koronowanym wizerunkiem jest postać św. Józefa przedstawiona w obrazie Świętej Rodziny znajdującym się w bazylice św. Józefa w Kaliszu. Obraz ten został ukoronowany koronami papieskimi 31 maja 1783 roku. Dnia 23 marca bieżącego roku odbędzie się koronacja łaskami słynącego wizerunku św. Józefa w sanktuarium ojców karmelitów bosych w Poznaniu. Będzie to koronacja dokonana na prawie diecezjalnym za zgodą Stolicy Apostolskiej.

Stosunkowo nową formą kultu św. Józefa stały się pielgrzymki do jego sanktuarium w Kaliszu. Do najbardziej znanych grup pielgrzymkowych należy zaliczyć: pielgrzymkę byłych więźniów obozu koncentracyjnego w Dachau, Ogólnopolską Pielgrzymka NSZZ Solidarność oraz Pracodawców i Przedsiębiorców, Pielgrzymkę Polskiego Związku Kobiet Katolickich oraz Ogólnopolską Pielgrzymkę Domowego Kościoła.

Ojciec Święty Jan Paweł II, któremu leżało na sercu dalsze pogłębianie i szerzenie wszelkich przejawów pobożności ludowej w oddawaniu czci Opiekunowi Syna Bożego, w adhortacji apostolskiej Redemptoris Custos napisał: „Pokładając ufność w przemożnym wstawiennictwie św. Józefa, Koś­ciół widzi w nim wspaniały wzór nie tylko dla poszczególnych stanów życia, ale dla całej chrześcijańskiej wspólnoty, niezależnie od warunków życia i zadań, jakie w niej pełni każdy z wiernych” (nr 30).

opr. ab/ab