Historia praesupponendum

Aleksander Jacyniak SJ

ZROZUMIEĆ BLIŹNIEGO

ISBN: 978-83-7505-499-6

wyd.: WAM 2010

Rozdział I

HISTORIA PRAESUPPONENDUM

Poszukiwania skoncentrowane na praesupponendum nie mogą nie odwoływać się do okresu historycznego, w którym powyższa zasada powstała oraz do próby ustalenia precyzyjnego czasu jej powstania. Tego typu wysiłek jest niezbędny, tym bardziej że dotychczasowa literatura dotycząca tej zasady lub szerzej Ćwiczeń duchowych św. Ignacego podejmowała to zagadnienie bardzo marginalnie. Dlatego też przedmiotem tego rozdziału będzie zebranie najstarszych istniejących tekstów praesupponendum oraz poszukiwanie, jakiego typu życiowe doświadczenia św. Ignacego mogły doprowadzić go do sformułowania tej zasady.

1. CZAS POWSTANIA I NAJSTARSZE TEKSTY PRAESUPPONENDUM

Książeczka Ćwiczeń duchowych nie narodziła się w próżni. Nie jest też dość luźnym zbiorem jakichś idei czy koncepcji duchowych. Nawet jeśli jest ona objętościowo mała, nie została napisana w krótkim czasie. Nabierała ona kształtów i dojrzewała wraz z duchowym wzrastaniem jej autora. Potrzeba było długich lat od spisania pierwszych notatek, które weszły w jej skład, aż do ostatecznej jej redakcji. Książeczka Ćwiczeń stała się w ten sposób między innymi syntezą duchowego podążania świętego w głębie tajemnicy Boga oraz w głębie misterium człowieka jako takiego i w głębie świata, w którym on żyje. To bieg życia św. Ignacego Loyoli, ze zróżnicowaną wielością jego życiowych doświadczeń, stanowią podstawę książeczki Ćwiczeń duchowych i włączonej do niej zasady praesupponendum. Zaświadcza o tym sam Ignacy w Autobiografii¹. Goncálves da Camara, który spisywał tę wyjątkową Opowieść Pielgrzyma², napisze: „Zapytałem w dniu 20 października [1555] w sprawie Ćwiczeń Duchownych i Konstytucji, pragnąc dowiedzieć się, jak je napisał. On mi na to odpowiedział, że Ćwiczeń nie ułożył całych za jednym razem, ale kiedy zauważał pewne rzeczy w swej duszy, które wydawały mu się pożyteczne, a zdawało mu się, że będą pożyteczne i dla innych, wtedy notował je, na przykład rachunek sumienia przy pomocy linii itd. W szczególności powiedział mi, że zasady wyboru [w Ćwiczeniach] zaczerpnął z tej różnorodności duchów i myśli, których doświadczył w Loyoli, kiedy był chory na nogę” (Autob., 99).

Ćwiczenia powstawały więc w ciągu długiego czasu, który ubogacał coraz bardziej ten niezwykle istotny przewodnik duchowego wzrastania i dojrzewania. Można wyszczególnić jednak kilka głównych okresów ich powstawania. Jeden ze współczesnych znawców zagadnień ignacjańskich, o. Candido de Dalmases, potwierdza powszechne przekonanie, że początków książeczki Ćwiczeń należy szukać w doświadczaniu działania zróżnicowanych duchów, czego doświadczył św. Ignacy w Loyola. Jednocześnie, zgodnie z powszechnym przekonaniem współczesnych Ignacemu, substancja Ćwiczeń była spisywana przez niego w ostatnim — trzecim etapie jego pobytu w Manresie, charakteryzującym się otrzymywaniem specjalnych łask. O. Dalmases podkreśla, że według Nadala, w Manresie miały powstać Medytacje o wołaniu Króla (ĆD 91-100) i o dwu sztandarach (ĆD 136-148)³.

W Manresie, według o. Dalmasesa, powstają także teksty dotyczące Rachunku sumienia szczegółowego (ĆD 24-31) oraz ogólnego (ĆD 32-43), Reguły rozeznawania duchów I Tygodnia Ćwiczeń (ĆD 313-327) i Trzy sposoby modlitwy (ĆD 238-260), nawet jeśli teksty te zostały w następnych latach przejrzane i uzupełnione oraz udoskonalone. Natomiast zdaniem Germana Arana SJ, także w Manresie powstaje najbardziej pierwotna wersja Fundamentu Ćwiczeń (ĆD 21)⁴, czego oczywiście nie wyklucza Dalmases. Na pierwotne intuicje dotyczące tekstu Fundamentu Ćwiczeń, mające rodzić się w Manresie, wskazuje także H. Watrigant⁵. German Arana w Manresie sytuuje powstanie przynajmniej Reguł 3. i 5. dotyczących rozeznawania poruszeń duchowych I Tygodnia (ĆD 316-318), pierwotnej formy małego traktatu dotyczącego wyboru (ĆD 169-189) oraz Kontemplację pomocną do uzyskania miłości (ĆD 230-277)⁶.

Drugim po Manresie istotnym okresem w tworzeniu Ćwiczeń był czas spędzony przez św. Ignacego w Paryżu w latach 1528-1535 i poświęcony przede wszystkim studiom. Z tego okresu mają pochodzić — zdaniem o. Dalmasesa — Medytacje o trzech grupach ludzi (ĆD 149-157), o trzech stopniach pokory (ĆD 164-168), Kontemplacja pomocna do uzyskania miłości (ĆD 230-237), niektóre z Adnotacji, które odnoszą się do przeżywającego Ćwiczenia duchowe (ĆD 3, 5, 11-13, 16, 20), Addycje (ĆD 73-90) i przynajmniej pierwsza część Reguł o trzymaniu z Kościołem (ĆD 352-365)⁷. Z tego okresu mają także pochodzić, według G. Arany, teksty tłumaczące sposoby (ĆD 47, 49, 54, 119, 159, 188, 199, 228, 243, 245, 248, 257) i czasy angażowania się w każde z ćwiczeń (ĆD 72, 99, 128, 132, 134, 136, 148, 149, 158, 161, 164, 204, 208, 226). Tutaj także Fundament Ćwiczeń miałby osiągnąć swą formę coraz bardziej udoskonaloną⁸. Wydaje się, że słusznie Mario Gioia w swym wprowadzeniu do Ćwiczeń duchowych zauważa, że w ciągu siedmiu lat przeżytych w Paryżu tekst Ćwiczeń osiągnął swą formę prawie ostateczną dzięki zaangażowaniu św. Ignacego w studia filozoficzno-teologiczne⁹.

Prawdą jest jednak także i to, że tekst Ćwiczeń duchowych mógł być przeobrażany i uzupełniany, nawet jeśli były to zmiany i dodatki dość drobne, w trzecim i ostatnim, tzw. włoskim okresie tworzenia Ćwiczeń. Według o. Dalmasesa można go podzielić na dwa etapy: pierwszy, przedrzymski, przypadający na lata 1536-1539 i drugi, rzymski, w latach 1539-1541. W pierwszym okresie Ignacy miałby spisać adnotacje dotyczące tego, który daje Ćwiczenia (ĆD 1, 2, 4, 6-10, 14, 15, 18, 19). Miałby także zredagować ostateczną formę Zasady pierwszej i podstawowej, czyli Fundamentu Ćwiczeń (ĆD 23), tajemnic życia Jezusa Chrystusa znajdujących się w końcówce książeczki (ĆD 261-312) oraz Reguły dotyczące jedzenia (ĆD 210-217)¹⁰. G. Arana uważa natomiast, że w tym czasie powstają także teksty dotyczące przysięgania (ĆD 39) oraz uczynków (ĆD 42), stanowiące części szerszego omówienia Rachunku sumienia szczegółowego i ogólnego¹¹. W drugim, rzymskim etapie włoskiego okresu tworzenia książeczki Ćwiczeń św. Ignacy kończy redagowanie Reguł rozeznawania poruszeń duchowych II Tygodnia Ćwiczeń (ĆD 328-336), pisze Reguły o skrupułach (ĆD 345- -351) oraz nadaje ostateczny kształt Regułom o trzymaniu z Kościołem (ĆD 366-370)¹². Zdaniem G. Arany także wówczas powstają Reguły dotyczące rozdawania jałmużn (ĆD 337-344)¹³.

Potrzeba będzie jeszcze kilku lat zanim książeczka Ćwiczeń zostanie opublikowana. Stanie się to w 1548 roku. W ciągu tych lat (1540- -1548) św. Ignacy mógł nanosić jedynie drobne korekty. Próbując przeanalizować powolny proces kształtowania się tej wyjątkowej książeczki (lata 1521-1548), rodzi się istotne dla nas pytanie, kiedy została zredagowana zasada praesupponendum. Poszukiwanie odpowiedzi na to pytanie jest istotne, choćby dlatego, aby móc próbować ustalić, jakie życiowe doświadczenia Ignacego mogły doprowadzić go do zredagowania tak cennej zasady i umieszczenia jej w tak uprzywilejowanym miejscu.

Autor artykułu poświęconego w całości praesupponendum, napisanego ponad 70 lat temu, nie zdołał pozytywnie uporać się z tym zagadnieniem. Nie podaje precyzyjnego ani nawet przybliżonego czasu powstania praesupponendum. Powołuje się jedynie na o. Codina, który z kolei opiera się na świadectwie o. Mirona należącego do pierwszej generacji jezuitów, że praesupponendum powstało po pobycie św. Ignacego w Manresie i konkluduje, że na pewno było ono obecne w książeczce Ćwiczeń w latach 1547-1548, i że w związku z tym zostało ono do niej wprowadzone zanim zaistniały wielkie kontrowersje wobec książeczki i wobec drogi Ćwiczeń¹⁴.

Choć nie jest znany precyzyjny czas powstania interesującej nas zasady, to jednak w świetle aktualnej wiedzy na temat procesu powstawania kolejnych partii Ćwiczeń przyjmuje się, że została ona zredagowana i włączona do tejże książeczki w okresie paryskim, czyli w latach 1528-1535. Zwolennikiem tej tezy jest m.in. G. Arana¹⁵.

Nie można natomiast przyznać racji o. Hugo Rahnerowi SJ, który twierdzi, że zasada ta została włączona później i jest echem trudnych doświadczeń, przez które przechodził św. Ignacy w latach 1538- 1548¹⁶. Gdyby było to prawdą, tekst praesupponendum nie znalazłby się w najstarszym znanym nam tekście Ćwiczeń, który posiadamy dzięki Johnowi Helyarowi, pewnemu angielskiemu duchownemu, ani w kolejnych manuskryptach Ćwiczeń duchowych, które spisano nim ta książeczka została po raz pierwszy opublikowana. Miguel Nicolau, autor jednego z kolejnych w miarę istotnych artykułów poświęconych odczytaniu praesupponendum w kluczu ekumenicznym, podaje, że John Helyar był angielskim kapłanem, humanistą, który uciekając przed prześladowaniami katolików ze strony króla Henryka VIII, w Paryżu odprawił pod kierunkiem bł. Piotra Fabera lub nawet samego św. Ignacego Ćwiczenia przed kwietniem 1535 r., gdyż potem powrócił on do swej ziemi ojczystej¹⁷.

W tłumaczeniu na język polski najstarszy znany nam dotychczas tekst praesupponendum posiada następujące brzmienie: „(...) wobec jakiejkolwiek wypowiedzi, którą można różnie rozumieć, zawsze powinienem być bardziej gotowy, by ją obronić niż potępić. Gdy nie będę w stanie jej obronić, zapytam go (jej autora), jak ją rozumie. W końcu gdyby źle ją pojmował i przy tym się upierał, po stosownych pytaniach postaram się go poprawić; i gdyby poprawienie nie było możliwe, użyję wszelkich szlachetnych i możliwych środków dla ratowania tej duszy i dla oddalenia od niej błędnego rozumienia”¹⁸.

Tekst Helyara nie jest jedynym, który poprzedza ostateczną wersję książeczki Ćwiczeń. Znajdujemy go także w tzw. Textus Coloniensis, który został zredagowany w latach 1538-1539. Brzmienie tej zasady w Textus Coloniensis jest identyczne z jej brzmieniem w tekście bł. Piotra Fabera¹⁹. Polskie brzmienie tej zasady w powyższej wersji byłoby następujące: „By tak dający Ćwiczenia duchowe jak i przyjmujący je wzajemnie sobie pomagali, należy zwrócić uwagę, że każdy chrześcijanin powinien być bardziej ochoczy do ocalenia wypowiedzi bliźniego, niż do jej potępienia. Jeżeli zaś nie może jej ocalić, niech pyta bliźniego, w jaki sposób ją pojmuje. Jeśli źle ją rozumie, niech poprawi z miłością. Jeżeli to nie wystarcza, niech szuka wszelkich środków stosownych do tego, by bliźni trafnie ją zrozumiawszy, mógł się ocalić”²⁰.

Kolejnym tekstem Ćwiczeń, starszym od pierwszego tekstu opublikowanego, i jednocześnie zawierającym praesupponendum jest Versio prima (P 1), który o. Dalmases określa jako tekst łacińskiego tłumaczenia Ćwiczeń, zawierający na swej pierwszej stronie adnotację samego św. Ignacego oraz umieszczony przez kogoś innego u dołu kartki rok 1541²¹. Św. Ignacy postarał się o tłumaczenie tekstu Ćwiczeń na łacinę po swym przybyciu do Paryża. Nieznana jest jednak dotychczas precyzyjna data powstania tego tekstu. Uczynił tak z dwóch motywów: po pierwsze, by zarówno rekolektanci, jak i dający Ćwiczenia, nieznający języka hiszpańskiego, mogli też korzystać z tekstu Ćwiczeń; po drugie, by posiadać łaciński tekst Ćwiczeń, który mógłby przedstawić zarówno przedstawicielom Kościoła hierarchicznego, jak i inkwizycji. Polskie brzmienie tej wersji praesupponendum jest następujące: „Aby dający Ćwiczenia duchowe, jak i przyjmujący je wzajemnie się wspomagali i czynili postępy, należy założyć, że każdy dobry chrześcijanin powinien być bardziej skory (ochoczy) do ocalenia wypowiedzi bliźniego niż odrzucenia; jeżeli zaś nie może jej ocalić (uratować), niech pyta bliźniego, jak ją rozumie; jeśli źle, niech go z miłością poprawi; jeśli to nie wystarcza, niech wtedy szuka wszelkich środków stosownych do tego, aby bliźni, słusznie (zdrowo) ową wypowiedź rozumiejąc, mógł ją ocalić (uratować)”²².

Następnym na liście najstarszych tekstów zawierających praesupponendum są Exercitia Magistri Ioannis. Nie brakuje dyskusji dotyczących ich autora. Jedni uważają, że jest nim Jan Codure, inni, że chodzi o Jana Polanco. Nie ustają też kontrowersje dotyczące czasu powstania tego tekstu; oscyluje się między latami 1539-1544. Są też w końcu uwagi dotyczące pośledniej wartości tego dokumentu, sporządzonego — zdaniem P. Iparraguirre — z notatek dość pustych i amorficznych, bezkształtnych. Tekst ten nie zawiera całych Ćwiczeń, a jedynie Adnotacje, oprócz 19. i I oraz II Tydzień. Jest on jednak ważny dla nas z innego punktu widzenia. Chodzi mianowicie o pierwsze wyjaśnienie Ćwiczeń, które posiadamy. Autor stara się przede wszystkim tłumaczyć tekst Ćwiczeń, tak jak dający je mógłby je wyjaśniać odprawiającemu je²³.

Tekst praesupponendum znajdujący się w Exercitia Magistri Ioannis posiada znaczną wartość jako chronologicznie pierwsza znana nam próba wyjaśnienia interesującej nas ignacjańskiej zasady. Polskie brzmienie tego tekstu można wyrazić w następujący sposób: „Ażeby ten, który daje Ćwiczenia i ten, który je przyjmuje wzajemnie sobie pomagali, wiele pomoże tłumaczyć na dobre to, co zostało powiedziane i usłyszane; owszem każdy dobry chrześcijanin powinien być bardziej skory przez jasne wyjaśnienie do obrony wypowiedzi bliźniego, aniżeli do jej krytyki lub potępienia; jeżeli więc masz do czynienia z wypowiedzią tego rodzaju, że jej spokojnie obronić nie możesz, pytaj i poradź się autora, jak należy ją rozumieć. Jeżeli zaś bliźni błędnie myśli, należy go łagodnie i z miłością starać się poprawić, by odzyskał zdrowie duszy; jeżeli zaś sam nie potrafi rozeznać sprawy, powinienem, usunąwszy wszelką przeszkodę, uczynić, co możliwe, aby brat trafnie czując (rozeznając), ocalił się; każdemu bowiem co do bliźniego Bóg przekazał, abyśmy, jak Chrystus polecił, kochali go jak siebie samych”²⁴.

Ostatni prezentowany tu wariant zasady praesupponendum pochodzi z tekstu łacińskiego Ćwiczeń określanego w literaturze przedmiotu mianem Vulgaty. Rękopis ten składa się z 85 kartek. Nosi tytuł Exercitia spiritualia, poniżej którego o. Polanco napisał: Originaria, ex quo exemplaria excusa prodierunt. To właśnie ten egzemplarz posłużył jako rękopis pierwszego wydania książeczki Ćwiczeń w Rzymie w 1548 r. Możemy o tym wnioskować z faktu, że do 32. kartki przyklejona jest karteczka, na której znajduje się wiadomość dla drukarza. Powodem przygotowania nowego tłumaczenia było najprawdopodobniej pragnienie otrzymania papieskiej aprobaty dla książeczki Ćwiczeń, co stawało się wówczas sprawą istotną wobec nasilających się ataków w odniesieniu do drogi Ćwiczeń i jej Autora. Promotorem starań o papieską akceptację Ćwiczeń, która została udzielona przez papieża Pawła III w 1548 r., był św. Franciszek Borgiasz. Jeśli tekst Ćwiczeń miałby być poddany analizie hierarchii kościelnej, było rzeczą jasną, że należało dokonać nowego jego tłumaczenia na język łaciński tak, by była to łacina bardziej klasyczna w porównaniu z łaciną tekstu Versio prima. Miał tego dokonać francuski humanista Andres des Freux (Frusio), który w 1546 r. zakończył w Padwie swe studia teologiczne i przybył do Rzymu. Biorąc pod uwagę fakt, że 12 marca 1547 r. przeniósł się do Florencji, swą pracę musiał wykonać na przełomie lat 1546-1547. Tłumaczenie to ukazało się drukiem w nakładzie 500 egzemplarzy²⁵.

Tekst praesupponendum w tłumaczeniu polskim brzmi: „Nade wszystko, aby tego rodzaju ćwiczenia tak dla dającego, jak i dla przyjmującego je były pomocą, trzeba założyć, że każdy pobożny chrześcijanin powinien bardziej ochoczo tłumaczyć na dobre niż odrzucić zdanie, czyli niejasną wypowiedź rozmówcy. Jeżeli zaś w żaden sposób nie można jej obronić, niech stara się zrozumieć myśl mówiącego. A gdyby ten z mniejszą słusznością oceniał i rozumiał, niech go życzliwie poprawi; o ile to nie wystarcza, niech użyje wszelkich odpowiednich środków, dzięki którym mógłby mu pomóc zdrowo myśleć i uchronić go od błądzenia”²⁶.

Reasumując przedstawione powyżej dane i jednocześnie w wierności temu, co napisano we wprowadzeniu do krytycznego wydania Ćwiczeń²⁷, możemy przyjąć, że św. Ignacy zredagował praesupponendum i włączył je do swojej książeczki najprawdopodobniej w czasie studiów w Paryżu w latach 1528-1535, gdy miał już za sobą szereg różnych perypetii związanych z młodością, nieporozumienia w swym domu rodzinnym, który opuszczał w sytuacji braku pełnego dialogu z najbliższymi oraz trudne przeżycia w Alkali i Sala mance. W kolejnym punkcie zostaną przeanalizowane powyższe doświadczenia, które mogły go skłonić do zredagowania praesupponendum.

¹ Tekst Autobiografii powstał na skutek usilnych próśb kierowanych do św. Ignacego Loyoli przez jego duchowych synów, by zechciał opowiedzieć koleje swego życia. Nie jest to oryginalny tytuł tego dzieła. Najlepiej zachowana kopia zaginionego oryginału, należąca do jednego z najbliższych współpracowników i powierników św. Ignacego, o. Hieronima Nadala, opatrzona jest tytułem: Acta P. Ignatii ut primum scripsit P. Ludovicus Gonzales excipiens ex ore ipsius Patris. Tytuł ten w polskim tłumaczeniu mógłby brzmieć: Dzieje Ojca Ignacego spisane po raz pierwszy przez o. Ludwika Gonzalesa, który je słyszał z ust samego Ojca. W XX w. zaczęto dość powszechnie nadawać temu tekstowi tytuł Autobiografia.

² Termin „pielgrzym”, peregrino w języku hiszpańskim, występuje dość często w tekście Autobiografii: por. Autob., 15. 38. 39. 43. 44. itd. Dlatego też dość często Autobiografia nosi podtytuł Opowieść Pielgrzyma. W tej pracy będzie stosowany jeden i drugi tytuł: Autobiografia lub Opowieść Pielgrzyma, oznaczany skrótem Autob.

³ Por. DALMASES C., Génesis de los Ejercicios Espiri tua les, w: IGNACIO DE LOYOLA, Ejercicios Espirituales, San tander: Editorial Sal Terrae 1987, s. 14.

⁴ Por. ARANA G., Dal vissuto al tematico. La fonte esperienziale degli Esercizi a Loyola e Manresa, w: AppSp. 33: Ignazio di Loyola e gli Esercizi Spirituali, s. 23.

⁵ Por. WATRIGANT H., La genese des Exercices spirituels, w: „Etudes” 71 (1987), s. 36.

⁶ Por. ARANA G., Dal vissuto al tematico..., dz. cyt., s. 23.

⁷ Por. DALMASES C., Génesis de los Ejercicios..., dz. cyt., s. 15.

⁸ Por. ARANA G., Dal vissuto al tematico..., dz. cyt., s. 24.

⁹ Por. Gli scritti di Ignazio di Loyola, a cura di Mario GIOIA, Torino: Unione Tipografi co-Editrice 1977, s. 84.

¹⁰ Por. DALMASES C., Génesis de los Ejercicios..., dz. cyt., s. 15.

¹¹ Por. ARANA G., Dal vissuto al tematico..., dz. cyt., s. 25.

¹² Por. DALMASES C., Génesis de los Ejercicios..., dz. cyt., s. 15.

¹³ Por. ARANA G., Dal vissuto al tematico..., dz. cyt., s. 25.

¹⁴ Por. E. D., El „Prosuppuesto”, w: Manresa 11 (1935), s. 330. Por. także tamże: przypisy 15-17, s. 330.

¹⁵ Por. ARANA G., Dal vissuto al tematico..., dz. cyt., s. 24.

¹⁶ Por. RAHNER H., Notes pour l'étude..., dz. cyt., s. 20.

¹⁷ Por. NICOLAU M., El „Presupuesto” de San Ignacio y el dialogo ecumenico, w: Manresa 52 (1980), s. 88.

¹⁸ Łaciński oryginał tekstu znajduje się w MHSI 100, s. 429.

¹⁹ Por. MI, Exerc., s. 579.

²⁰ Łaciński oryginał tekstu znajduje się w MHSI 100, s. 461.

²¹ Por. DALMASES C., Génesis de los Ejercicios..., dz. cyt., s. 25.

²² Łaciński oryginał tekstu znajduje się w MHSI 100, s. 165.

²³ Por. DALMASES C., Los estudios del P. Calveras sobre el texto de los Ejercicios, w: Manresa 37 (1965), s. 402.

²⁴ Łaciński oryginał tego tekstu znajduje się w MI Exerc., s. 527.

²⁵ Por. DALMASES C., Genesis de los Ejercicios..., dz. cyt., s. 26-27.

²⁶ Oryginał powyższego tekstu znajduej się w MHSI 100, s. 164.

²⁷ Por. MHSI 100, s. 32.

opr. aw/aw