Ołtarz, krzyż i kierunek zanoszonych modlitw

fragment książki

Pochodzenie drzewa krzyża

Papież Benedykt XVI podczas pielgrzymki na Cypr 5 czerwca 2010 roku przypominał o pewnej starej tradycji. Mówi ona, że drzewo, z którego zrobiono krzyż Jezusa Chrystusa, pochodzi z ziarna zasianego przez Seta, syna Adama – protoplasty rodu ludzkiego. Krzyż Jezusa Chrystusa został postawiony na Golgocie w miejscu, gdzie Set dokonał zasiewu. Nasienie tego szczególnego drzewa pochodziło z Edenu, z drzewa poznania dobra i zła. Papież zakończył homilię stwierdzeniem, że „zrządzeniem Bożej Opatrzności dzieło szatana miało zostać zwyciężone za pomocą jego własnej broni” (Benedykt XVI, Krzyż daje światu nieskończoną nadzieję, „L’Osservatore Romano” (wyd. pol.) XXXI (2010), nr 8–9, s. 14).

Krzyż narzędziem okrutnej śmierci

Znakowi krzyża i wydarzeniu ukrzyżowania Jezusa Chrystusa w Nowym Testamencie poświęcono więcej miejsca niż opisowi ustanowienia Najświętszego Sakramentu. Słowo „krzyż” (σταυρός) aż 27 razy pojawia się na kartach Ksiąg Nowego Testamentu. We wszystkich przypadkach termin ten zastosowano na opisanie wzniesionego pala, który w czasach rzymskich był narzędziem kaźni i zagłady. Składał się z dwóch belek. Nie były one skrzyżowane, jak przedstawia to późniejsza sztuka. Na pionowej umieszczano belkę poziomą, która tworzyła tzw. crux comissa w kształcie litery Τ (tau). Skazaniec niósł na miejsce stracenia tylko belkę poziomą – supplicium (Por. J. Schneider, σταυρός, w: Grande Lessico del Nuovo Testamento, red. G. Kittel, G. Friedrich, wyd. włoskie red. F. Montagnini, G. Scarpat, O. Soffritti, t. 12, PaideiaEditrice, Brescia 1979, kol. 974).

Kodeks Hammurabiego jest najstarszym zapisem potwierdzającym karę śmierci przez ukrzyżowanie (Por. E. Gigilewicz, Krzyż w archeologii prawnej, w: Krzyż, red. E. Kasjaniuk (seria Biblioteka Encyklopedii Katolickiej. Źródła i monografie, t. 6), Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2011, s. 8). Kara wbicia na pal bądź ukrzyżowania znana była w czasach antycznych na Środkowym Wschodzie, między innymi u Persów, Asyryjczyków i Hindusów. Człowiek, którego krzyżowano, najczęściej był żywy, chociaż zdarzały się przypadki śmierci jeszcze przed ukrzyżowaniem. Skazańca przymocowywano do krzyża za pomocą powrozów bądź przybijano gwoźdźmi. Zazwyczaj zanim został ukrzyżowany, był poddawany różnego rodzaju torturom. Często to kat decydował o jakości i natężeniu kar. Następnie sam wykonywał egzekucję – przybijał do krzyża. Starożytni historycy nie zostawili zbyt szczegółowych opisów tej formy kary (Por. M. Hengel, Crocefissione ed espiazione, wyd. włoskie red. A. Zani (seria Biblioteca di Cultura Religiosa, t. 52), Paideia Editrice, Brescia 1988, s. 55–58).

Kara śmierci przez ukrzyżowanie została wprowadzona na obszarze podległym rzymskiej okupacji podczas wypraw wojennych przeciw Kartaginie. Pod koniec II wojny punickiej Scypion Afrykańczyk kazał ukrzyżować rzymskich dezerterów. W trakcie prześladowań za cesarza Nerona krzyżowano chrześcijan, których ciała następnie palono pod koniec dnia. Śmierć przez ukrzyżowanie ponieśli także waleczni Hebrajczycy za czasów cesarza Tytusa; ich krzyże postawiono wzdłuż murów Jerozolimy. Widok ukrzyżowanych ciał miał ostudzić zapał obrońców miasta (Por. tamże, s. 58–59, 64). Powszechnie sądzi się, że kara ukrzyżowania na terenach rzymskiej dominacji nie była wykonywana na Rzymianach. Trzeba pamiętać, że w antycznym Rzymie znana i stosowana była kara rozwieszenia (arbor infelix), na którą skazywano za szczególnie ciężkie wykroczenia: zbrodnie czy zdrady (Por. tamże, s. 74).

Cesarz Konstantyn Wielki w 320 roku zabronił wykonywania kary śmierci przez ukrzyżowanie. Powodem jego decyzji był fakt, że w ten właśnie sposób pozbawiono życia Jezusa Chrystusa (Por. H.W. Kuhn, σταυρός, w: Dizionario Esegetico del Nuovo Testamento, red. H. Balz, G. Schneider, t. 2, Paideia Editrice, Brescia 1998, kol. 1397).

Symbolika krzyża

O ile na gruncie chrześcijańskim krzyż jest znakiem „działania Boga w Jezusie Chrystusie” (B. Nadolski, Poetyka znaku krzyża, Pallottinum, Poznań 2012, s. 5), „znakiem Jezusa Chrystusa, naszego Zbawiciela” (Obrzędy chrztu dzieci. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Księgarnia św. Jacka, Katowice 20043, s. 32) i wyraża nade wszystko zbawienie oraz wspólnotę z Bogiem Ojcem, Synem Bożym i Duchem Świętym, o tyle w kulturach i kultach przedchrześcijańskich i pozachrześcijańskich (Według Stanisława Przepierskiego OP, w okresie przedchrześcijańskim najbardziejznanymi rodzajami krzyża były: krzyż mistyczny, krzyż wpisany w koło, swastyka,krzyż egipski, krzyż grecki. Por. S. Przepierski, Analiza semiotyczna symbolicznych funkcji krzyża, „Studia Theologica Varsaviensia” XXXVIII (1999), nr 2, s. 60–61), a także we współczesnych środowiskach okultystycznych ma on różnorodną symbolikę.

Jak wykazał w swoich badaniach przeprowadzonych w latach 30. XX wieku znawca tradycji religijnych René Guénon, francuski apostata, próbujący objaśniać chrześcijańskie dogmaty poprzez teorie ezoteryczne (Por. A.M. Bozzone, Guénon Renato, w: Dizionario Ecclesiastico, red. A. Mercati, A. Pelzer, A.M. Bozzone, t. 2, Edtirice Torinese, Torino 1955, s. 287), krzyż symbolizuje: różnorodność stanu bycia człowieka jako homo universalis, kierunki przestrzeni, trzy jakości lub atrybuty istnienia, związek dopełnień, rozwiązanie opcji, pokój i wojnę, drzewo w środku, swastykę, wizualizację geometryczną stopni istnienia, wizualizację geometryczną stopni bycia, związek między tymi geometrycznymi wizualizacjami, symbolizm osnowy, ontologię płonącego krzewu, wpływ woli niebios, promień niebieski i jego płaszczyznę odbicia, drzewo i węża, wielką triadę, centrum, obwód, itd. (Por. R. Guénon, Il simbolismo della croce, tłum. P. Nutrizio (seria Il Ramo d’Oro, t. 57), Adelphi Edizioni, Milano 2012, s. 19–60) Sam krzyż wpisany w koło wskazuje na ideę Centrum, znaną w tradycjach antycznych, która jest jednym z symboli wiedzy sakralnej (Por. tenże, Simboli della Scienza sacra, tłum. F. Zambon (seria Gli Adelphi, t. 16), Adelphi Edizioni, Milano 201111, s. 63–64).

Jarosław A. Superson SAC – wykłada na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie. Tytuł doktora nauk liturgicznych otrzymał w Papieskim Instytucie Liturgicznym św. Anzelma w Rzymie. Jest autorem książek: Historia uroczystości Jezusa Chrystusa Króla wszechświata, WAM, Kraków 2005; Historia stuły, WAM, Kraków 2011.

Skąd pochodzi drzewo krzyża? Jak rozumieją jego symbolikę chrześcijanie i jakie są początki jej wizualizacji? Jakie były pierwsze ołtarze stawiane w domach i bazylikach? Od kiedy i dlaczego chrześcijanie podczas modlitwy zwracali się ku geograficznemu wschodowi? Jak modlono się w bazylikach? Od kiedy kapłan stawiał krzyż na ołtarzu? Czy przestrzeń naszych kościołów była zawsze taka jak dzisiaj? Odpowiedzi na te pytania (nieraz w formie hipotez) Czytelnik znajdzie w niniejszej książce, skierowanej do wszystkich, którzy są odpowiedzialni za proklamowanie obecności Jezusa Chrystusa w zgromadzeniu liturgicznym, a także osób zainteresowanych szczególnie przestrzenią sakralną.

Książka zawiera niepublikowaną dotychczas w Polsce bullę Benedykta XIV O wizerunku ukrzyżowanego Zbawiciela na krzyżu wystawionym na ołtarzach z 1746 roku.

opr. aś/aś