Katolicyzm

katolicyzm [gr. przymiotnik katholikós, 'powszechny'], treść nauczania Kościoła katolickiego, całość przyjętych w nim zasad odnoszących się do wiary, moralności, życia religijnego i funkcjonowania Kościoła, a także sam Kościół katolicki jako społeczność widzialna. Do pojęcia k. należy zatem i doktryna, i kształt społeczno-organizacyjny oraz historia Kościoła katolickiego; cechy zewnętrzne społeczności katolickiej to w szczególności: podleganie wiernych w sferze religijnej władzy papieża, biskupa Rzymu i biskupów; istnienie wydzielonego stanu duchownego oraz wielu wspólnot zakonnych i ruchów religijnych; organizacyjny podział na diecezje i parafie; bogata obrzędowość; praktyczne życie kościelne jest regulowane przez prawo kanoniczne. (Sam termin „katolicyzm” jest nowożytny, powstał z przymiotnika przez analogię do słowa „protestantyzm”).

K. głosi wraz z innymi wyznaniami główne zasady chrześcijańskie: Bóg jest jeden w trzech Osobach (Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty), jako Stwórca i Pan świata objawił się ludziom; Syn Boży stał się człowiekiem w osobie Jezusa Chrystusa, który jest prawdziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem, jedynym Zbawcą ludzi, który żył na ziemi, umarł za ich grzechy i zmartwychwstał. Ludzi stworzył Bóg z miłości, ale zerwawszy więź z Bogiem żyją oni z dala od niego podlegając śmierci; wszyscy ludzie są wezwani do wiary, nadziei i miłości, życia duchowego oraz pełnienia woli Bożej, wyrażonej w przykazaniach, a zwłaszcza w przykazaniu miłości Boga i bliźniego oraz w Dekalogu; przeznaczeniem ludzi jest wieczne życie z Bogiem i zmartwychwstanie po powrocie Chrystusa na ziemię (paruzja), grzeszników zaś czeka kara. Społeczność chrześcijan tworzy Kościół, do którego wstępuje się przez chrzest i który żyje Eucharystią. Wymienione zasady k. stosuje w praktyce i rozwija następująco:

Co do źródeł wiary: wiara polega na tym, że zaufawszy Bogu z pomocą łaski człowiek przyjmuje rozumem prawdziwość Objawienia i stara się postępować zgodnie z wiarą, jest wierny wiernemu Bogu. Objawienie Boże, przekazane ludziom w historii Izraela i w osobie Jezusa Chrystusa, a głoszone przez apostołów, jest przekazywane dalej w społeczności wiernych, czyli Kościele, jako Tradycja; jej głównym zapisem jest Biblia czyli Pismo Święte (którego kanon został ustalony przez Kościół), ale w skład Tradycji wchodzi też nauczanie ustne oraz instytucje; objaśnianie Biblii dokonuje się więc w kontekście wiary Kościoła. Istnieje zatem pewien stały „depozyt wiary”. Tradycja jest przez Kościół interpretowana pod natchnieniem Ducha Świętego, a następnie przekazywana w formie dogmatów ogłaszanych przez sobory i papieża (Magisterium, czyli Urząd Nauczycielski Kościoła), ponieważ biskupi są uznawani za następców apostołów (sukcesja apostolska przekazywana przez sakrament święceń), papieże zaś — za następców stojącego na czele apostołów św. Piotra; z tego tytułu przypisuje się im władzę w Kościele i nieomylność (która nie obejmuje codziennego nauczania, lecz proklamowanie stwierdzeń biblijnych i należących do wiary Kościoła, a wyjątkowo ogłaszanie formuł dogmatycznych). Oficjalne nauczanie Kościoła może być uroczyste (ogłaszanie dogmatów) i zwyczajne (stałe głoszenie treści Objawienia). Odrzucenie prawd biblijnych i tak ustalonych zasad wiary wyklucza z Kościoła. Prawdy wiary mogą być i są przedstawiane nie tylko w języku biblijnym, lecz również przy pomocy pojęć filozoficznych.

Co do Boga i osoby Chrystusa treść wiary głównych wyznań chrześcijańskich jest zasadniczo jednolita; między k. i prawosławiem istnieje rozbieżność w kwestii pochodzenia Ducha Świętego (problem Filioque); natomiast oba wyznania przeciwstawiają się poglądom części protestantów akcentujących raczej człowieczeństwo niż boskość Jezusa, i przyznają szczególne miejsce Marii, uznanej za Matkę Bożą (tytuł Bogarodzicy) i Matkę ludzi, wierząc w jej dziewictwo i Wniebowzięcie (k. także w Niepokalane Poczęcie).

Co do sytuacji i przeznaczenia człowieka: ludzie obciążeni są grzechem pierworodnym, są skłonni do złego mimo znajomości dobra i ulegają pokusom szatana; do zbawienia potrzebują łaski, na którą są zobowiązani odpowiedzieć przez wiarę i dobre czyny; poznanie istnienia Boga i moralnego prawa naturalnego są, mimo ludzkiej grzeszności, dostępne rozumowi ludzkiemu nawet bez znajomości Objawienia; oznacza to, że ludzie odpowiadają za swoje czyny i choć każda osoba ludzka kochana jest przez Boga i przeznaczona do zbawienia, może je przez grzech utracić; bezpośrednio po śmierci ludzi czeka sąd, w wyniku którego znajdą się w z Bogiem w niebie, w czyśćcu (jego istnienie uważane jest za dogmat tylko w k.) lub jako potępieni w piekle.

Co do Kościoła: Kościół katolicki utrzymuje, iż jako Kościół Chrystusowy zachowuje i głosi pełną prawdę chrześcijańską, z czego wynika, że przynależność do niego jest właściwą drogą do Boga, choć k. uznaje również, że chrześcijanie-niekatolicy oraz inni ludzie prowadzący uczciwe życie mogą być zbawieni (jednak dzięki Chrystusowi, a nie swojej religii). Kościół jest zasadniczo rzeczywistością duchową, obejmującą nie tylko ludzi na ziemi (Kościół pielgrzymujący), lecz i zbawionych (Kościół triumfujący), ale na ziemi ma jednak charakter widzialnej i zorganizowanej wspólnoty wierzących, świętej jako Ciało Chrystusa, ale złożonej z grzeszników. Do Kościoła katolickiego należą wszyscy ochrzczeni w nim i przyjmujący jego wiarę (inni mogą być do Kościoła w pewien sposób przyporządkowani); wszystkich wiernych dotyczą też zadania Kościoła, gdyż istnieje powszechna odpowiedzialność za Kościół (dlatego błędem jest potoczne utożsamianie Kościoła z hierarchią). Niektórzy wierni są powołani do specjalnych zadań (posług) w Kościele jako duchowni (biskupi, kapłani, diakoni), zwł. w sferze udzielania sakramentów i oficjalnego nauczania, oprócz tego istnieje odrębne powołanie zakonne do życia doskonalszego; władza w Kościele należy do kolegium biskupów z papieżem jako głową, a lokalnie do biskupa diecezjalnego.

Co do życia religijnego: głównym zadaniem Kościoła jest głoszenie Chrystusa światu i udzielanie sakramentów, widzialnych znaków niewidzialnej łaski Bożej, czerpiących swą moc z Chrystusa; jest ich 7: chrzest, bierzmowanie, Eucharystia, pokuta (ze spowiedzią), sakrament chorych (namaszczenie chorych), kapłaństwo, małżeństwo; w kulcie katolickim gł. miejsce zajmuje msza (wierni są obowiązani uczestniczyć w mszy niedzielnej) i liturgia pozostałych sakramentów; inne formy to brewiarz i rozmaite nabożeństwa (np. obrzędy pogrzebu, różaniec, procesje, pielgrzymki); w roku kościelnym głównymi świętami są Boże Narodzenie, Wielkanoc i Zesłanie Ducha Świętego; rozwinięty jest kult świętych, widzianych jako wzory dla żyjących i ci, którzy się modlą za nich w niebie. Obok wspólnotowego życia religijnego niemniej ważna jest osobista pobożność, wierni powinni szukać więzi z Bogiem wyrażającej się w modlitwie i kontemplacji.

Co do zasad moralnych: Bóg stawia ludziom wysokie wymagania, wskazuje im drogę do świętości, co oznacza tendencję do maksymalizmu w wymaganiach. Choć człowiek żyje we wspólnocie, etyka ma zasadniczo charakter indywidualny, życie moralne kierowane jest przez jednostkowe sumienie, rozum i wolę, odpowiedzialność ma charakter osobisty. Polemizując z popularnymi w obecnej kulturze opiniami k. twierdzi, że zasady moralne mają charakter obiektywny, gdyż pochodzą od Boga-Miłości; prawo Boże i naturalne jest niezmienne. Ma ono charakter pozytywny (przykazanie miłości bliźniego, a więc miłości w małżeństwie, rodzinie, w społeczności); konsekwencją wymagań jest potępienie grzechów przeciw prawu miłości (jak w negatywnym wyliczeniu „nie zabijaj, nie cudzołóż, nie kradnij” z Dekalogu); pożądane i niepożądane postawy moralne są często przedstawiane za pomocą terminologii cnót i wad zaczerpniętej ze starożytnej filozofii. Zasady moralne obowiązują tak w sferze osobistej, jak politycznej i gospodarczej (społeczna nauka Kościoła), Kościół katolicki uważa więc, że może oceniać zarówno jednostki, jak ustroje, prawa i władze pod kątem wierności zasadom moralnym; potępia w szczególności zabijanie, także pod szyldem przerywania ciąży i eutanazji (natomiast tradycyjna nauka Kościoła dopuszcza w razie konieczności prowadzenie wojny i karanie śmiercią), potępia również pozbawianie własności, zniewolenie, deprawację seksualną, rozbijanie rodzin przez zdrady i rozwody (choć może zajść nieważność małżeństwa).

Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst łacińsko-polski, Paris 1967; W. GRANAT Ku człowiekowi i Bogu w Chrystusie, Lublin 1972; A. ZUBERBIER Wierzę, Katowice 1979; Katolicyzm A—Z, Poznań 1982; Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, red. S. Głowa, I. Bieda, Poznań 1988; H. de LUBAC Katolicyzm, Kraków 1988; A.L. SZAFRAŃSKI Kairologia. Zarys nauki o Kościele w świecie współczesnym, Lublin 1990; Katechizm Kościoła katolickiego, wyd. pol. 1994 (od 1998 z poprawkami).

New Catholic Encyclopedia, 15 t., New York 1967 (2 suplementy 1974 i 1978); H. DENZINGER, A. SCHöNMETZER Enchiridion symbolorum, wyd. 36, Freiburg/B 1976; Théo. L'Encyclopédie catholique por tous, wyd. 2, Paris 1992. Lexikon für Theologie und Kirche, 10 t., wyd. 2, Freiburg/B 1993—.

Michał Wojciechowski

Na podstawie hasła z RELIGIA. ENCYKLOPEDIA PWN (t. 5, Warszawa 2002) i z WIELKIEJ ENCYKLOPEDII PWN (t. 13, Warszawa 2003), Wydawnictwo Naukowe PWN (ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa, www.pwn.com.pl). Publikacja w Opoce za zgodą Wydawcy.

Zestaw haseł o chrześcijaństwie zaczerpniętych z encyklopedii PWN obejmuje hasła: BIBLIA, CHRZEŚCIJAŃSTWO, JEZUS CHRYSTUS, KATOLICYZM, KOŚCIÓŁ KATOLICKI, TEOLOGIA.

opr. mg/mg