Teologia

teologia [gr. theos ‵Bóg'; logia ‵zdania, rozumowania'], uporządkowana wiedza religijna; pojęcie t. używane jest w kilku spokrewnionych ze sobą znaczeniach: 1) najczęściej rozumie się przez t. chrześcijańską wiedzę religijną na temat Boga, człowieka, treści Objawienia, wiary i zasad moralnych usystematyzowaną naukowo, m.in. jako przedmiot studiów wyższych; 2) inspirowane przez idee chrześc. i kulturę współczesną, a ujęte w języku naukowym oceny religijne rozmaitych zjawisk zachodzących w świecie bądź chrześcijaństwie; takie poszerzone rozumienie terminu t. w krajach protestanckich konkuruje z poprzednim; 3) uporządkowane poglądy religijne wyrażone przez daną księgę czy autora (np. t. Pięcioksięgu, t. Lutra); 4) w węższym znaczeniu, zgodnym z etymologią, t. to poznanie samego Boga; w chrześcijaństwie chodzi tu o wiedzę o Bogu jedynym w Trójcy Osób i poznawaniu go intelektualnie i mistycznie (rozumienie terminu przyjęte zwłaszcza w epoce patrystycznej i w tradycyjnym prawosławiu, które za św. Atanazym odróżnia t. od religijnej „ekonomii” dotyczącej działania Boga w świecie, a teologami nazywa tylko niektórych świętych: Jana Apostoła, Grzegorza z Nazjanzu i Symeona); 5) w szerszym znaczeniu t. to doktryna danej religii — chociaż większość religii nie stosuje sposobu systematyzacji wiedzy religijnej właściwego kulturze europejskiej (wyjątkiem jest judaizm, gdzie nazwa t. jest obecnie w użyciu; islam studiuje głównie prawo religijne; religie Indii w XIX—XX w. zyskały wykład bardziej usystematyzowany teologicznie oparty na rodzimej filozofii i przykładzie europejskim).

T. jako dziedzina studiów naukowych zawiera element opisowy (bada zawartość źródeł wiary i t. oraz ich dzieje) oraz wartościujący (ustala, co należy do systemu prawd wiary i moralności) — to odróżnia ją od religioznawstwa, w zasadzie opisowego. T. korzysta z metod historycznych oraz z filozofii (zwłaszcza z wypracowanych przez nią pojęć i systemów przydatnych dla syntezy teologicznej), może nawiązywać do psychologii i nauk społecznych; ze względu na metody należy więc t. zaliczyć do nauk humanistycznych; rozmaitość badanych źródeł i stosowanych metod nadaje jej charakter interdyscyplinarny. W chrześcijaństwie przyjmuje się, że uprawianie t. wymaga i rygorów metody naukowej, i inspiracji wiary, oraz że taka t. służy życiu chrześc. i Kościołowi.

Za przedmiot t. chrześcijańskiej uważa się Słowo Boże, Objawienie, człowieka w relacji do Boga i wiarę; natomiast samego Boga i osobę Jezusa Chrystusa t. uznaje za więcej niż „przedmiot” studiów teologicznych (poznanie Boga dokonuje się w t. drogą katafatyczną, pozytywną, przez afirmację najwyższych przymiotów Boga, oraz apofatyczną, negatywną, przez uznanie niewystarczalności każdej rzeczy o Bogu orzekanej). Główne źródła t. (łac. loci theologici) to › Biblia (źródło natchnione) oraz nauczanie Kościoła (Magisterium): wyznanie wiary, liturgie, wspólna wiara ludu Bożego, oficjalne nauczanie soborów, a w katolicyzmie także nauczanie papieży ex cathedra (nieomylne); stałe, tzw. zwyczajne nauczanie biskupów, soborów i synodów, papieży; nauki Ojców Kościoła; całość przekazu Objawienia w Kościele określa katolicyzm jako Tradycję. Pomocniczo uwzględnia się poglądy teologów, historię Kościoła, jego prawo, sztukę i literaturę religijną, filozofię, inne nauki; wymieniane są też wśród istotnych źródeł t. pewne zjawiska: wiara, doświadczenie mistyczne i praktyczne, znaki czasu. Protestantyzm rozróżnia zasadnicze znaczenie Biblii i poboczne — innych źródeł t., choć część wyznań uznaje dekrety pierwszych 4 soborów i potrzebę dogmatyki, a w praktyce w swej t. trzyma się nauk założycieli (Luter, Kalwin); prawosławie w nauczaniu Kościoła podkreśla znaczenie pierwszych 7 soborów i tradycję Ojców Kościoła.

T. dzieli się obecnie na dyscypliny historyczne (według rodzaju źródeł: biblistyka, patrologia, historia dogmatów) i systematyczne (według etapów rozumowania teologicznego: t. fundamentalna zajmująca się uzasadnieniem wiary, wiarygodnością Objawienia, oceną źródeł t.; dogmatyka podająca treści wiary; t. moralna — wynikające z wiary postępowanie; zastosowaniem zasad chrześc. w życiu społ. zajmuje się w katolicyzmie społeczna nauka Kościoła); t. życia wewnętrznego (mistyczna) odwołuje się do bezpośredniej relacji z Bogiem; dyscypliny t. praktycznej badają natomiast sposoby wyrażania i przekazu zasad chrześcijańskich (liturgika, katechetyka, homiletyka, t. środków przekazu, t. pastoralna czyli pracy duszpasterskiej), wynika to z przekonania, że t. i wiara nie są teorią, lecz odpowiedzią na żywe słowo Boże.

W t. chrześcijańskiej panuje znaczna rozmaitość, ujawniająca się w jej historii i stanie obecnym; wynika ona z różnego doboru i oceny źródeł t. (zwłaszcza różnice wyznaniowe), przyjmowania różnych elementów wiary i doświadczenia religijnego za najbardziej istotne (np. t. krzyża, t. chwały, t. kerygmatyczne), podkreślania określonej metody (t. spekulatywna, pozytywna, mistyczna), celu (teoretyczna, spekulatywna lub praktyczna) bądź postawy (t. polemiczna albo ireniczna), nawiązywania do języka różnych systemów filoz. (platonizm gr. ojców Kościoła, arystotelizm w tomizmie) bądź kultur (np. t. afrykańska), a wreszcie do rozmaitych pozateologicznych inspiracji współczesnych. W t. historycznej nie występują większe różnice wyznaniowe, w t. systematycznej przyjmuje się zwykle, że przedmiotem badań teologicznych są zasady danego wyznania (w ramach dogmatyki ich zestawienie nazywano t. kontrowersyjną, obecnie ich godzenie akcentuje t. ekumeniczna), przy czym najistotniejsze zasady chrześcijaństwa pozostają wspólne.

Historia teologii chrześcijańskiej. Sam termin theologia pochodzi z myśli greckiej, gdzie oznaczał najpierw narrację mityczną, a później (od Arystotelesa) filozoficzne dociekania nad światem boskim. Co do treści t. chrześcijańska wyrasta jednak z Biblii, która przekazuje treści religijne za pomocą opowiadań, przykazań, modlitw i in., a rzadko w formie wykładu teologicznego; aspekt hist. Biblii łączy się stale z przesłaniem teologicznym; główne treści są ujęte we włączonych do ksiąg biblijnych zwięzłych wyznaniach wiary Izraela i wczesnego Kościoła; obecność ogólniejszej doktryny przejawia się też w używaniu określonych imion Boga i Jezusa Chrystusa, w stosowaniu stałych ocen moralnych, w polemikach przeciw politeizmowi i rozmaitym poglądom czy praktykom sprzecznym według autorów biblijnych z prawdą Bożą. Na podstawie ksiąg Starego Testamentu ukształtowała się w judaizmie metoda egzegezy, połączona ze studiami systematycznymi (uczeni w Piśmie, później rabini), judaizm w świecie gr. nawiązywał do jego kultury i filozofii; w I w. nauczanie Jezusa i Nowy Testament, choć podjęły myśl hebrajskiej Biblii i ówczesnego judaizmu, głosząc nowe treści spowodowały wyodrębnienie się chrześcijaństwa i jego teologii.

Od II w. formuje się t. Ojców Kościoła (patrystyka): bierze ona za podstawę Biblię, uprawia rozwiniętą egzegezę biblijną; dla przekazu prawd chrześcijańskich szuka sposobów wykorzystania greckiej filozofii, nauki i kultury, wprowadzając terminy i systemy w Biblii nieobecne (zaczerpnięte zwł. z późnego platonizmu); kształtuje się w dużym stopniu w ogniu sporów (apologeci; walka o zdefiniowanie zasad wiary w epoce pierwszych soborów — przeciw arianom, nestorianom, monofizytom, pelagianizmowi i in., którzy reprezentowali nurty heterodoksyjne w t.; relacjonuje to historia Kościoła katolickiego); ówczesna t. nie wyodrębniła się od głoszenia wiary i wyrażała się nie tylko w naukowych formach traktatu czy komentarza, lecz także w katechezach, homiliach, polemikach, listach, poezji. Cechy te t. przejawiała również i później.

Największą rolę odegrała t. w języku greckim: kontynuację myśli Nowego Testamentu reprezentują ojcowie apostolscy (np. Ignacy z Antiochii); w II w. argumentację biblijną i znajomość filozofii połączył Justyn, w okresie prześladowań wyróżnili się też Ireneusz z Lyonu (polemika z herezjami), Klemens z Aleksandrii (wykład apologetyczny, katechetyczny i moralny) i Orygenes (naukowa egzegeza i pierwszy pełny system teologiczno-filozoficzny — O zasadach); rozstrzygnięcie sporów trynitarnych i chrystologicznych IV w. najwięcej zawdzięcza działalności Atanazego Wielkiego i ojców kapadockich (Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy), później wyróżnili się Jan Chryzostom i Cyryl Aleksandryjski; główni teologowie łacińscy to Tertulian, Cyprian (eklezjologia), Hilary z Poitiers (teologia trynitarna), Hieronim (egzegeza), Augustyn (od teologii trynitarnej i filozofii Boga po zagadnienia łaski i sensu historii), Leon I; z autorów orientalnych zaznaczył się zwłaszcza syryjski poeta teologiczny Efrem. Po upadku rzymskiego cesarstwa zachodniego, grecka t. patrystyczna znalazła kontynuację w Bizancjum (pseudo-Dionizy nawiązujący do neoplatonizmu, Maksym Wyznawca przeciwny monoteletyzmowi, synteza Jana z Damaszku, Focjusz przeciw katolicyzmowi zachodniemu, mistycyzm u Symeona Nowego Teologa i Grzegorza Palamasa, teologia ikony), a później w t. prawosławnej.

Na Zachodzie odrodzenie t. wiązało się zwłaszcza z powstaniem średniowiecznych uniwersytetów, w których wydziały t. zajmowały pierwsze miejsce; spowodowało to wyodrębnienie się t. jako dyscypliny akademickiej (t. scholastyczna czyli szkolna) w ramach nauczania chrześcijańskiego w ogóle, upowszechniła się też nazwa t. w tym dominującym do dziś znaczeniu; poglądy teologiczne wyrażano głównie w postaci komentarzy do Biblii i sentencji Ojców Kościoła, a niekiedy w ogólnych summach. Ambicją t. było wyjaśnienie wiary i całej rzeczywistości, przy czym posługiwano się w szerokim zakresie filozofią — zainteresowanie dla spekulacji filoz. przyćmiewało nawet (zwłaszcza w późnej, schyłkowej scholastyce) studium źródeł t.; stało się to jednym z bodźców do wyodrębnienia bardziej osobistej t. mistycznej, niekiedy nieortodoksyjnej (Joachim z Fiore); pod wpływem filozofii pojawiły się z jednej strony nurty nieortodoksyjne (awerroizm), z drugiej nowe terminy wyrażające tradycyjne prawdy wiary w języku filoz. (np. transsubstancjacja czyli przeistoczenie); rozwijano też naukę o sakramentach, eschatologię i kwestie antropologiczno-moralne; w poglądach eklezjologicznych sytuacja (schizma zachodnia) inspirowała przeważający wśród teologów późnośredniowieczny koncyliaryzm, stawianie soboru nad papieżem. Główne postacie średniowiecznej t. katolickiej to Anzelm z Canterbury, Albert Wielki, Tomasz z Akwinu (t. oparta na języku filozofii Arystotelesa, w Sumie teologicznej próba systematyzacji całości wiedzy teologicznej), Bonawentura, Duns Szkot, w nurcie mistycznym Katarzyna ze Sieny, J. Eckhart, J. Tauler, Tomasz à Kempis; wyrazem literackim t. średniowiecznej jest Boska Komedia Dantego.

Renesans przyczynił się do wzrostu zainteresowania t. katolickiej dla tekstów źródłowych — Biblii w językach oryginalnych i ojców Kościoła, co w połączeniu z użyciem metod filologicznych i historycznych (jak u Erazma z Rotterdamu) zapowiadało nowożytną t. historyczną; w XV w. poprawił się też kontakt z tradycją bizantyjską; reformacja ograniczała jednak t. do studiowania Biblii, odrzucając język filozofii i nauki świeckie, atakując tradycyjne nauczanie katolickie oraz kładąc nacisk na bezpośrednią więź między nauką biblijną a wiarą, życiem moralnym i zbawieniem jednostki (M. Luter, U. Zwingli, J. Kalwin); pod wpływem reformacji pojawiły się też nurty takie jak antytrynitaryzm (odrzucające ustalone od starożytności dogmaty chrześcijańskie) oraz zaczątki chrześcijaństwa bezwyznaniowego. Równocześnie katolicyzm zajął postawę polemiczną względem nowości w t., broniąc zwłaszcza idei Kościoła widzialnego (R. Bellarmin, kontrreformacja); w sporze z protestantami odwoływał się do wielorakich źródeł t. (M. Cano), uwzględniając, oprócz Biblii, orzeczenia soborów, pisma ojców Kościoła, t. i filozofię średniowieczną (wykład wiary i argumentację na podstawie źródeł nazywano t. pozytywną); zarazem umacniał znaczenie oficjalnej nauki Kościoła jako źródła t. oraz jej instancji kontrolnej (oceniano to i jako gwarancję prawowierności t., i jako przyczynę jej skostnienia).

Po soborze trydenckim nastąpił wyraźny podział t. na dyscypliny: z t. pozytywnej wyłoniła się apologetyka (późniejsza t. fundamentalna) i dogmatyka (łącząca wykład pozytywny z rozumowaniem teologicznym, czyli t. spekulatywną); osobno uprawiano t. moralną (np. A. Liguori) oraz ascetykę (t. mistyczną: Jan od Krzyża, Teresa z Ávila), a od XVIII w. t. pastoralną, z której wydzieliły się następnie inne dyscypliny t. praktycznej (liturgika, homiletyka, katechetyka); w katolicyzmie kontynuowano scholastykę (F. Suarez), przedmiotem polemik były formy mistycyzmu i pobożności (jansenizm, kwietyzm) i pomniejszanie roli Rzymu przez gallikanizm i józefinizm; na misjach w Chinach oraz Indiach (M. Ricci, R. de Nobili) podjęto próby nawiązania do kultur miejscowych (akomodacja, inkulturacja). W protestantyzmie od XVII w. szukano syntezy teologicznej głównie na podstawie Biblii, choć zarazem rozwinęła się pobożność uczuciowa, niewiele się do t. odwołująca (pietyzm); w prawosławiu rozpoczęła się asymilacja ujęć t. zachodniej.

W epoce nowożytnej nasiliła się też dążność do definiowania zasad wiary i prawowierności w języku nie tylko historycznym (dzieje biblijne) i filozoficznym (w dogmatyce), ale i prawniczo ścisłym, czego kulminacją były dekrety soboru watykańskiego I oraz decyzje papieży z tej epoki.

Współczesna sytuacja teologii. Rozwój nowożytnej historiografii od XVIII w. i udostępnianie nowych źródeł (publikacje tekstów starożytnych i średniowiecznych, odkrycia archeologiczne na Bliskim Wschodzie) inspirowały wzrost zainteresowań historycznych i literackich w ramach t.; ponieważ wyniki badań historycznych często zdawały się podważać utarte opinie na temat Biblii bądź tradycji kościelnej i były jednostronnie wykorzystywane przez oświeceniową i XIX-wieczną krytykę religii, przyswajanie metod historycznych przez t. budziło z początku nieufność i przebiegało z trudnościami, zwłaszcza w sferze studiów biblijnych, gdzie problematyka historyczna jest najbardziej złożona. Mimo to w XIX—XX w. wyodrębniły się, rozwinęły i zyskały uznanie dyscypliny teologiczno-historyczne: biblistyka (krytyczne wydania tekstów oryginalnych; studium gatunków literackich; oświetlenie tła Biblii przez źródła z epoki), patrologia (publikacja tekstów greckich i łacińskich — zwł. J. Migne; badania nad narodzinami t.), historia dogmatów (ściślejsze rozumienie formuł na tle ich genezy oraz języka i problemów epoki). Nauki teologiczne typu historycznego od XIX w. zajmują istotne miejsce w życiu uniwersyteckim i inspirują t. systematyczną; byli z nimi związani: J.H. Newman, A. Harnack, J. Jeremias, J. Daniélou, E. Gilson, M.D. Chenu, H. de Lubac, Y. Congar; w t. systematycznej wyróżnili się m.in.: K. Barth, R. Guardini, P. Tillich, J. Moltmann, K. Rahner, H. Urs von Balthasar, E. Schillebeeckx, B. Häring, H. Küng, W. Kasper, J. Ratzinger.

Bardziej złożonym w skutkach źródłem przemian w t. nowożytnej są pewne zjawiska w cywilizacji europejskiej, działające i bezpośrednio, i przez zmianę sytuacji Kościołów oraz mentalności wierzących. Wystąpiły: tendencje liberalno-demokratyczne w życiu społecznym na przemian z absolutyzmem i etatyzmem; indywidualizm i subiektywizm w kwestiach światopoglądowych; oświeceniowa krytyka religii i wolnomyślicielstwo — niekiedy zorganizowane (wolnomularstwo w krajach romańskich) i wywierające znaczny wpływ na politykę państw europejskich; polityczna dyskryminacja Kościoła katolickiego i wrogie religii ideologie społeczne (socjalizm, komunizm, nazizm); uprawiane pod takimi wpływami na sposób świecki nauki humanistyczne i społeczne; praktyczna laicyzacja dużej części elit, a potem i mas w świecie zachodnim. Łączne wystąpienie tych zjawisk skłoniło z początku i Kościoły chrześcijańskie, i t. do zajęcia postawy obronnej i polemicznej, wykluczającej próby asymilacji czy chrystianizacji nowych prądów myślowych (w katolicyzmie Syllabus i Sobór Watykański I); przyswajanie tych prądów prowadziło bowiem często do rezultatów sprzecznych z dotychczasową doktryną (F.R. Lamennais; protestancka t. liberalna uznająca wiarę za zjawisko subiektywne: F. Schleiermacher, A. Ritschl, E. Troeltsch; katolicki modernizm). Oprócz prób liberalizacji i przywiązanego do dotychczasowych form tradycjonalizmu, zaznaczył się jednak w t. również zwrot do źródeł (Biblia, w katolicyzmie także Ojcowie Kościoła i tomizm), połączony z przyswajaniem metody historycznej oraz z programem usunięcia drugorzędnych i uwarunkowanych historycznie i kulturowo elementów tradycji kościelnej i teologicznej; w ślad za tomizmem katolicka t. współczesna odrzuca możliwość wystąpienia sprzeczności między wynikami rzetelnych badań naukowych a właściwie pojmowaną wiarą i w związku z tym korzysta z wyników nauk humanistycznych i społecznych; uznawana jest zbieżność nowożytnych postulatów co do wolności i godności człowieka z tradycyjnymi poglądami chrześcijańskimi na naturę ludzką. Taka koncepcja t., polegająca na wbudowywaniu w system tradycyjnej t. chrześcijańskiej wartościowych elementów kultury współczesnej, a krytyce jej złych stron, przeważa w t. akademickiej i w życiu kościelnym (w katolicyzmie przyjął ją Sobór Watykański II), choć w wielu wyznaniach protestanckich zaznaczają się raczej wpływy lewicowo-liberalne bądź przeciwnie, tendencje do fundamentalizmu albo do wiary bardziej egzystencjalno-praktycznej niż intelektualnej. W prawosławiu recepcję nowożytnych prądów myślowych przerwało panowanie komunistyczne w Rosji; obecnie konkuruje w nim powrót do źródeł i żywa recepcja myśli zachodniej.

Dążność do szerszego uwzględnienia sytuacji współczesnej przejawia się rozmaicie: w zastosowaniu t. w życiu społecznego (społeczna nauka Kościoła w katolicyzmie; w protestantyzmie np. R. Niebuhr; t. polityczna J.B. Metza; t. wyzwolenia G. Gutierreza i L. Boffa i in.), w teologicznych interpretacjach zjawisk (t. historii, t. pracy, t. kultury), w nawiązywaniu do nowszych prądów filoz. (np. egzystencjalizmu), w protestanckiej t. dialektycznej i w katolickim personalizmie, w postulacie inkulturacji chrześcijaństwa, w nowym spojrzeniu na judaizm po zagładzie Żydów (Szoah), zaś w sferze praktycznej w znacznej liczbie osób świeckich wśród badaczy i studentów. W wielu prądach teologicznych nawiązanie do sytuacji współczesnej idzie w parze z odrzucaniem tradycji dawniejszej: uznanie języka chrześcijańskiego za mityczny przez R. Bultmanna (demityzacja, demitologizacja), t. śmierci Boga biorąca pod uwagę — a czasem aprobująca — współczesną niewiarę, t. rewolucji adaptująca marksizm, kwestionowanie tradycyjnej chrześcijańskiej moralności seksualnej, t. feministyczna doszukująca się dyskryminacji kobiet w kulturze dotychczasowej, a więc i w życiu kościelnym i w t., „czarna t.” wymierzona przeciw chrześcijaństwu białych, lokalne t. w krajach Trzeciego Świata, dążące do uwzględnienia kultur miejscowych, kwestionowanie wiary chrześc. z pozycji psychoanalizy (E. Drewermann) itp.; występowanie tych tendencji uchodzi zwykle za przejaw kryzysu w t.; prądy przyjmujące sytuację społeczną i kulturową jako inspirację dla t. określa się łącznie jako t. kontekstualne. Na tym tle bywają stawiane ogólniejsze postulaty akceptacji pluralizmu wyznań i relatywizacji t., jak też dostosowania t. do wymogów kultury współczesnej oraz budowania t. opartej na kulturach Azji i Afryki.

Przyszłość t. zależy od wyniku konfrontacji tych tendencji z t. bardziej tradycyjną, opierającą się na zawartości źródeł t. i wypracowanym przez wieki języku zakorzenionym w świecie semickim i grecko-rzymskim, a związanym z kulturą i nauką europejską.

Teologia w Polsce. Pierwszym ośrodkiem t. polskiej była Akademia Krakowska; z niej wywodzili się Stanisław ze Skarbimierza oraz Paweł Włodkowic, który na soborze w Konstancji przedstawił teologiczne uzasadnienie praw narodów pogańskich (zbliżone koncepcje znajdą się później u teologów hiszpańskich broniących Indian i u H. Grotiusa). Okresem ożywionych sporów teologicznych był XVI w., ówczesne polskie piśmiennictwo teologiczne było obfite i znajdowało rezonans w Europie; pozostawało ono pod wpływem idei odrodzenia (zwłaszcza Erazma z Rotterdamu); t. katolicka współzawodniczyła w warunkach tolerancji z wpływami luteran, kalwinów (m.in. J. Łaski, M. Rej), braci czeskich i antytrynitarzy (arian, czyli braci polskich), za sprawą wynalezienia druku i reformacji znacznie wzrosła znajomość Biblii; teologowie katoliccy też chętnie podejmowali tematykę biblijną (przekłady Leopolity, a zwłaszcza J. Wujka, na wysokim poziomie naukowym i językowym), do źródeł odwoływano się też w dyskusji z protestantami (S. Hozjusz); A. Frycz Modrzewski reprezentował krytycyzm wobec instytucji kościelnych i dążenie do Kościoła narodowego. Wpływy zachodnie na prawosławie w państwie polsko-litewskim przyczyniły się i do konwersji szlachty na kalwinizm, i do unii brzeskiej, i do reformy wewnątrz prawosławia za P. Mohyły, która wpłynęła na poznanie i asymilację t. łacińskiej w chrześcijaństwie wschodnim; z drugiej strony poprzez unię pewne idee, bardziej typowe dla prawosławia, mogły wpłynąć na katolicyzm polski (mniej centralistyczna eklezjologia, t. ikony). Pod wpływem kontrreformacji i jezuitów t. w Polsce nawiązała do wzorów rzymskich, nie przejawiając samodzielności myślowej mimo bogactwa literackiego (P. Skarga, barokowa pieśń religijna, kaznodziejstwo); upadek życia gospodarczego i umysłowego Polski począwszy od wojen połowy XVII w., a następnie rozbiory przerwały uprawianie wartościowej t. akademickiej; myśl religijna przejawiła się natomiast w literaturze romantycznej (zwł. Z. Krasiński i C.K. Norwid). W okresie międzywojennym powstał KUL (kontynuacja Akademii Duchownej) i wydziały t. na uniwersytetach (Kraków, Lwów, Warszawa, Wilno), godniejsze uwagi studia dotyczyły jednak raczej zagadnień historycznych, filozoficznych i praktycznych niż teologicznych (w t. katolickiej dominowały w tych latach tendencje zachowawcze).

II wojna światowa przerwała funkcjonowanie tych ośrodków; w okresie stalinowskim władze państwowe usunęły wydziały teologiczne z uniwersytetów, powstały z nich wówczas ATK i ChAT. Od 1956 mimo utrudnień adm. i cenzuralnych możliwe stały się kontakty z t. światową i studia zagraniczne, katolicka t. polska zaczęła korzystać z wyników nowszych badań historyczno-teologicznych oraz z teologii okresu Soboru Watykańskiego II, przeżywając okres rozwoju; zaczęły też studiować t. osoby świeckie. Do 1989 można było jednak odczuć dyskryminację t. jako dyscypliny uniwersyteckiej i ograniczenia wydawnicze, a sytuacja Kościoła w Polsce sprawiała, że niewielu teologów mogło w pełni oddać się studiom. Następne lata poprawiły sytuację, nadrobiono szereg zaległości wydawniczych i organizacyjnych; problemem pozostaje ubóstwo bibliotek i to, że t. w Polsce była zorientowana głównie na dydaktykę i życie Kościoła, a w mniejszym stopniu na prace badawcze.

W nowszej biblistyce polskiej zaznaczyli się m.in. E. Dąbrowski, A. Klawek, S. Łach, Cz. Jakubiec, J. Stępień, A. Jankowski, S. Grzybek, M. Peter, L. Stachowiak, H. Langkammer, J. Kudasiewicz, K. Romaniuk, J. Chmiel, J. Łach, S. Mędala, R. Rubinkiewicz, R. Bartnicki, W. Chrostowski; w studiach historyczno-teologicznych i patrystycznych K. Michalski, S. Swierzawski, J. Czuj, J.M. Szymusiak, A. Bober, E. Stanula, M. Starowieyski, W. Myszor, S. Longosz, F. Drączkowski, H. Pietras, J. Naumowicz; w t. systematycznej W. Granat, W. Kwiatkowski, I. Różycki, A. Zuberbier, A. Nossol, Cz. Bartnik, M. Rusecki, S.C. Napiórkowski, W. Hryniewicz, A. Skowronek, J. Salij, L. Balter, T. Węcławski, J. Bolewski, H. Seweryniak; w t. szeroko rozumianych zagadnień życia chrześc. J. Woroniecki, K. Wojtyła, F. Blachnicki, S. Olejnik, A. Szafrański, J. Charytański, J. Misiurek, M. Majewski, H. Juros, B. Nadolski, J. Nagórny, A. Dziuba, P. Góralczyk, J. Krucina, P. Nitecki, S. Urbański, H. Zimoń, J. Szpet, R. Murawski, J. Bagrowicz, C. Rogowski. Z pozycji laickich kwestie teologiczne podejmowali m.in. Z. Poniatowski, W. Tyloch, L. Kołakowski. Teologowie protestanccy (J. Szeruda, W. Niemczyk, W. Benedyktowicz, M. Uglorz, K. Karski), prawosławni (J. Klinger, J. Anchimiuk — biskup Jeremiasz, H. Paprocki) i starokatoliccy skupili się w ChAT. Katolickimi ośrodkami studiów teologicznych są KUL, UKSW (uprzednia ATK), Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie i rozwijające się po 1989 dalsze wydziały teologiczne (na uniwersytetach w Opolu, Poznaniu, Toruniu, Olsztynie; wydziały papieskie: Warszawa, Wrocław); t. jest wykładana także w seminariach duchownych, w ośrodkach studiów zaocznych i kolegiach dla świeckich (są one zwykle afiliowanych do wydziałów teologicznych).

A. KLAWEK Zarys dziejów teologii katolickiej w Polsce, Kraków 1948; W. GRANAT Dogmatyka katolicka, t. 1 (wstępny), Lublin 1965; tenże Ku człowiekowi i Bogu w Chrystusie, t. 1—2, Lublin 1972; Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t. 1—3, Lublin 1974—77; A. ZUBERBIER Teologia dzisiaj, Katowice 1975; J. MAJKA Metodologia nauk teologicznych, Wrocław 1981; Słownik teologów polskich, t. 1—8, Warszawa 1981—95; K. RAHNER, H. VORGRIMLER Mały słownik teologiczny, Warszawa 1987; R. WINLING Teologia współczesna, Kraków 1990; S.C. NAPIÓRKOWSKI Jak uprawiać teologię, wyd. 2 Wrocław 1994; J. Luis Illanes, J. Ignasi Saranyana Historia teologii, Kraków 1997; Słownik teologiczny, red. A. Zuberbier, wyd. 2 Katowice 1998. Handbuch der Dogmengeschichte, t. 1-4, Freiburg im Breisgau 1951-2002; History of Theology, t. 1-4, Collegeville 1996-2004.

Michał Wojciechowski

Na podstawie hasła dla WIELKIEJ ENCYKLOPEDII PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN (ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa, www.pwn.com.pl). Publikacja w Opoce za zgodą Wydawcy.

Zestaw haseł o chrześcijaństwie zaczerpniętych z encyklopedii PWN obejmuje hasła: BIBLIA, CHRZEŚCIJAŃSTWO, JEZUS CHRYSTUS, KATOLICYZM, KOŚCIÓŁ KATOLICKI, TEOLOGIA.

opr. mg/mg