Benedykt XVI wspomina Sobór Watykański II

Benedykt XVI wspomina Sobór Watykański II

Z okazji 50. rocznicy otwarcia Soboru Watykańskiego II niemieckie Wydawnictwo Herder opublikuje w listopadzie w «Gesammelte Schriften» teksty z okresu soborowego, napisane przez ks. prof. Josepha Ratzingera, ówczesnego wykładowcę teologii na uniwersytecie w Bonn, który uczestniczył w Soborze jako ekspert i doradca arcybiskupa Kolonii kard. Josepha Fringsa. Zostały one zebrane w dwóch tomach pt. «Zur Lehre des Zweiten Vatikanischen Konzils», opracowanych przez abpa Gerharda Ludwiga Müllera, prefekta Kongregacji Nauki Wiary. Poniżej zamieszczamy opublikowany po raz pierwszy na łamach codziennego wydania «L'Osservatore Romano» tekst Papieża, będący wprowadzeniem do mającego się ukazać wydania jego tekstów soborowych.

Była piękna pogoda, kiedy 11 października 1962 r. uroczyste wejście do Bazyliki św. Piotra w Rzymie ponad 2000 ojców soborowych otworzyło Sobór Watykański II. W 1931 r. Pius XI wyznaczył w tym dniu święto Bożego Macierzyństwa Maryi dla upamiętnienia faktu, że 1500 lat wcześniej, w 431 r. Sobór w Efezie uroczyście przyznał ten tytuł Maryi, aby w ten sposób wyrazić nierozerwalną jedność Boga i człowieka w Chrystusie. Papież Jan XXIII wybrał ten dzień na rozpoczęcie Soboru, aby zawierzyć wielkie zgromadzenie kościelne, które zwołał, macierzyńskiej dobroci Maryi i mocno złączyć prace Soboru z tajemnicą Jezusa Chrystusa. Wielkie wrażenie robił widok wchodzących biskupów z całego świata, ze wszystkich narodów i ras: był to obraz Kościoła Jezusa Chrystusa, który obejmuje cały świat i w którym narody ziemi wiedzą, że są zjednoczone w Jego pokoju.

Był to moment niezwykle oczekiwany. Miały się wydarzyć wielkie rzeczy. Poprzednie Sobory były zawsze zwoływane ze względu na konkretną kwestię, w której miały się wypowiedzieć. Tym razem nie było szczególnego problemu do rozwiązania. Właśnie dlatego jednak wyczuwało się w powietrzu ogólne oczekiwanie: wydawało się, że chrześcijaństwo, które zbudowało i ukształtowało zachodni świat, coraz bardziej traci swoją siłę przekonywania. Wyglądało na zmęczone, i wydawało się, że przyszłość określają inne moce duchowe. Dostrzeżenie tego oddalenia się chrześcijaństwa od teraźniejszości i wynikającego z tego zadania dobrze wyraża słowo «aggiornamento» (uwspółcześnienie, uaktualnienie). Chrześcijaństwo musi stać na gruncie teraźniejszości, aby móc nadać kształt przyszłości. Ażeby mogło na nowo stać się siłą, która kształtuje jutro, Jan XXIII zwołał Sobór, nie wskazując mu konkretnych problemów bądź programów. Na tym polegała wielkość i jednocześnie trudność zadania, które stało przed zgromadzeniem soborowym.

Poszczególne episkopaty niewątpliwie podeszły do tego wielkiego wydarzenia z różnymi wyobrażeniami. Niektórzy żywili większe oczekiwania odnośnie do programu, który miał być rozwijany. Episkopat środkowoeuropejski — Belgia, Francja i Niemcy — był tym, który miał najbardziej zdecydowane poglądy. W kwestiach szczegółowych akcenty były na pewno rozłożone różnie; jednakże pewne priorytety były wspólne. Tematem podstawowym była eklezjologia, która musiała zostać pogłębiona z punktu widzenia historii zbawienia, trynitarnego i sakramentalnego; do tego dochodziła potrzeba uzupełnienia nauki Soboru Watykańskiego I o prymacie poprzez przewartościowanie posługi biskupiej. Tematem ważnym dla episkopatów środkowoeuropejskich była odnowa liturgiczna, którą zaczął przeprowadzać Pius XII. Inny ważny akcent, zwłaszcza w przypadku episkopatu niemieckiego, był kładziony na ekumenizm: znoszenie razem prześladowań reżymu nazistowskiego bardzo zbliżyło chrześcijan — protestantów i katolików; teraz kwestia ta musiała zostać zrozumiana i pogłębiona na poziomie całego Kościoła. Do tego dochodził cykl tematyczny Objawienie-Pismo-Tradycja-Magisterium. Wśród Francuzów coraz bardziej na pierwszy plan wysuwała się sprawa stosunków między Kościołem i światem współczesnym, czyli praca nad tzw. «Schematem XIII», z którego potem narodziła się Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym. Tej zasadniczej kwestii dotyczyły prawdziwe oczekiwania odnośnie do Soboru. Kościół, który jeszcze w okresie baroku kształtował w szerokim sensie świat, począwszy od XIX w. w coraz bardziej oczywisty sposób miał negatywny stosunek do epoki nowożytnej, wówczas właśnie w pełni zapoczątkowanej. Czy tak miało zostać? Czy Kościół nie mógł w pozytywny sposób podejść do nowych czasów? Za mglistym wyrażeniem «dzisiejszy świat» kryje się kwestia stosunku do epoki nowożytnej. Aby uczynić je bardziej jasnym, konieczne byłoby lepsze zdefiniowanie tego, co zasadnicze i konstytutywne dla epoki nowożytnej. Nie udało się to w «Schemacie XIII»: jakkolwiek Konstytucja duszpasterska zawiera wiele rzeczy ważnych dla zrozumienia «świata» i wnosi znaczący wkład w kwestię etyki chrześcijańskiej, to w tej sprawie nie zdołała wypracować zasadniczego wyjaśnienia.

W nieoczekiwany sposób spotkanie z wielkimi tematami epoki nowożytnej nie nastąpiło w wielkiej Konstytucji duszpasterskiej, lecz w dwóch mniejszych dokumentach, których znaczenie uwidoczniało się stopniowo wraz z recepcją Soboru. Są to: najpierw Deklaracja o wolności religijnej, powstała na prośbę przede wszystkim episkopatu amerykańskiego i przez niego z wielką troską przygotowana. Nauka o tolerancji, w takiej formie, w jakiej została opracowana w szczegółach przez Piusa XII, wydawała się niewystarczająca w obliczu rozwoju myśli filozoficznej oraz sposobu pojmowania nowoczesnego państwa. Chodziło o wolność wyboru i praktykowania religii, jak również o wolność jej zmiany, jako podstawowych praw związanych z wolnością człowieka. Ze względu na najgłębsze racje koncepcja ta nie mogła być obca wierze chrześcijańskiej, która wchodząc w świat głosiła, że państwo nie może decydować o prawdzie i nie może domagać się jakiegokolwiek kultu. Wiara chrześcijańska domagała się wolności przekonań religijnych i praktykowania kultu bez naruszania porządku prawnego państwa: chrześcijanie modlili się za imperatora, lecz go nie adorowali. Z tego punktu widzenia można stwierdzić, że wraz ze swymi narodzinami chrześcijaństwo przyniosło światu zasadę wolności religijnej. Jednakże interpretacja tego prawa do wolności religijnej w kontekście myśli nowoczesnej była jeszcze trudna, ponieważ mogło się wydawać, że nowoczesna wersja wolności religijnej zakładała niedostępność prawdy dla człowieka i że w związku z tym odrywała ona religię od jej fundamentu i przemieszczała ją w sferę tego, co subiektywne. Z pewnością było rzeczą opatrznościową, że trzynaście lat po zakończeniu Soboru papież Jan Paweł II przybył z kraju, w którym wolność religijna była kontestowana przez marksizm, to znaczy na podstawie szczególnej formy nowoczesnej filozofii państwowej. Papież znał sytuację, która niejako przypominała sytuację Kościoła starożytnego, toteż na nowo stało się widoczne wewnętrzne uporządkowanie wiary ku tematowi wolności, zwłaszcza wolności religii i kultu.

Drugi dokument, który okazał się później ważny w perspektywie spotkania Kościoła z epoką nowożytną i współczesną, powstał prawie przez przypadek i rozwinął się warstwowo. Mam na myśli Deklarację o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate. Na początku zamierzano przygotować deklarację o relacjach między Kościołem i judaizmem, która była konieczna i niezbędna po potwornościach Holokaustu. Ojcowie soborowi z krajów arabskich nie byli przeciwni takiemu tekstowi, ale wyjaśnili, że jeśli zamierzało się pisać o judaizmie, to należało też poświęcić parę słów islamowi. Jak bardzo mieli rację, zrozumieliśmy na Zachodzie dopiero z upływem czasu. W końcu intuicja podpowiedziała, że słuszną rzeczą będzie mówić także o innych dwóch wielkich religiach — hinduizmie i buddyzmie — jak też ogólnie o temacie religii. Do tego doszła później w sposób naturalny krótka instrukcja odnośnie do dialogu i współpracy między religiami, których wartości duchowe, moralne i społeczno-kulturowe powinny być uznawane, zachowywane i promowane (por. n. 2). I tak, w precyzyjnym i niezwykle bogatym w treść dokumencie, został zapoczątkowany temat, którego znaczenia wówczas nie można było jeszcze przewidzieć. Jak wielkie zadanie z niego wynika, jak wielki trud jest jeszcze potrzebny, by rozróżnić, wyjaśnić i zrozumieć, wydaje się coraz bardziej oczywiste. W procesie aktywnej recepcji stopniowo uwidoczniła się także pewna słabość tego tekstu, który jest sam w sobie nadzwyczajny: mówi on o religii jedynie w sposób pozytywny, ignorując chore i wypaczone formy religii, które z historycznego i teologicznego punktu widzenia mają wielkie znaczenie; dlatego od samego początku wiara chrześcijańska była bardzo krytyczna, zarówno w kierunku wewnętrznym, jak i zewnętrznym, w odniesieniu do religii.

O ile na początku Soboru dominowały episkopaty środkowoeuropejskie ze swoimi teologami, o tyle w kolejnych fazach soborowych zakres wspólnych prac i odpowiedzialności coraz bardziej się rozszerzał. Biskupi uważali się za uczniów w szkole Ducha Świętego i w szkole wzajemnej współpracy, a właśnie w ten sposób uznawali, że są sługami Słowa Bożego, którzy żyją i działają w wierze. Ojcowie Soboru nie mogli i nie chcieli tworzyć nowego Kościoła, innego. Nie otrzymali polecenia ani zadania, by to uczynić. Byli ojcami Soboru, którzy mieli jeden głos i prawo do decydowania tylko jako biskupi, a więc na mocy sakramentu i w Kościele sakramentalnym. Dlatego nie mogli i nie chcieli tworzyć innej wiary ani nowego Kościoła, lecz pragnęli głębiej zrozumieć jedno i drugie, a więc naprawdę je «odnowić». Dlatego hermeneutyka zerwania jest absurdalna, sprzeczna z duchem i wolą ojców Soboru.

Kard. Frings był dla mnie «ojcem», który w przykładny sposób żył tym duchem Soboru. Był człowiekiem bardzo otwartym i wielkim, ale wiedział również, że tylko wiara prowadzi na otwartą przestrzeń, w stronę rozległych horyzontów, które są niedostępne dla ducha pozytywizmu. I tej wierze chciał służyć na podstawie mandatu, który otrzymał w sakramencie święceń biskupich. Mogę tylko być mu wdzięczny za to, że wziął ze sobą mnie — najmłodszego profesora Wydziału Teologii na uniwersytecie w Bonn — jako swego doradcę na wielkie zgromadzenie Kościoła, pozwalając mi, bym przebywał w tej szkole i od wewnątrz przemierzył drogę Soboru. W tym tomie zebrane są różne teksty, poprzez które w tej szkole zabierałem głos. Są to wystąpienia fragmentaryczne, w których widoczny jest też proces uczenia się, jakim był dla mnie i jest do tej pory Sobór i jego recepcja. Mam nadzieję, że te różnorodne teksty, ze wszystkimi swoimi ograniczeniami, w każdym razie mogą pomóc lepiej zrozumieć Sobór i wprowadzić w praktykę we właściwym życiu kościelnym. Z całego serca dziękuję arcybiskupowi Gerhardowi Ludwigowi Müllerowi i współpracownikom Institut Papst Benedikt XVI za nadzwyczajny trud, jaki podjęli, by opracować ten tom.

Castel Gandolfo, święto św. biskupa Euzebiusza z Vercelli, 2 sierpnia 2012 r.

opr. mg/mg