Gorzkie żale formą „duchowej terapii”. O historii i znaczeniu ludowego nabożeństwa

Gorzkie żale towarzyszą nam od trzystu lat. Powstały w Polsce na przełomie XVII i XVIII wieku z ducha ludowej pobożności okresu baroku. Ich początki i kształt są związane z działalnością Bractwa św. Rocha przy warszawskim kościele pod wezwaniem św. Rocha. Misteria i nabożeństwa pasyjne, wzorowane na łacińskich pierwowzorach, były tam odprawiane już pod koniec XVII w.

Opracowanie nabożeństwa w obecnej formie językowej i strukturalnej przypisuje się promotorowi bractwa, W. S. Benikowi, który korzystał z łacińskich pasji, brewiarzowych wzorów oraz z polskich XVI-wiecznych pieśni wielkopostnych. Po raz pierwszy tekst nabożeństwa opublikowano w Warszawie, w 1707 roku, pod tytułem Snopek mirry z Ogroda Gethsemańskiego, albo żałosne Gorzkiej Męki Syna Bożego. Zwyczaj odprawiania nabożeństwa w wielkopostne niedziele rozpowszechnili misjonarze św. Wincentego à Paulo poprzez formację kleryków w seminariach oraz misje ludowe.

Modlitwa ta jest odprawiana tradycyjnie we wszystkie niedziele Wielkiego Postu. Odbywa się w większości kościołów obrządku łacińskiego na terenie całej Polski oraz w krajach, które zamieszkują Polacy będący katolikami. 

„Księża misjonarze, wprowadzając je do swoich parafii i zachęcając innych kapłanów, przyczynili się do szybkiego i skutecznego rozpowszechnienia nowego nabożeństwa w całym kraju. Zyskało ono swoją popularność również dzięki temu, że była to propozycja modlitwy w języku ojczystym, który w tamtych czasach nie był używany podczas liturgii” – wspomina ks. Przemysław Nowakowski CM.

Nabożeństwo Gorzkich żali rozpoczyna Pobudka, która wzywa wiernych do refleksji nad cierpieniem Jezusa. Następnie odczytana jest intencja, czyli prośba o łaski przez pośrednictwo Męki Pańskiej. Hymn przypomina o tragedii krzyża i męki Jezusa, a Lament duszy to wyraz współczucia i żalu nad Jego cierpieniem. W części Rozmowa duszy z Matką Bolesną wierni oddają się kontemplacji bólu Maryi, matki cierpiącej z powodu Męki swojego Syna. Całość kończy antyfoną Któryś za nas cierpiał rany, która podsumowuje wartość i sens cierpienia Jezusa, przypominając o Jego ofierze i miłości. 

Jak podkreśla ks. prof. Nowakowski, Gorzkie żale „są nie tylko kontemplowaniem misterium Męki Chrystusa, lecz także uwielbieniem Boga za dar miłości wyrażony w śmierci na krzyżu”.

„W dzisiejszej praktyce Kościoła w Polsce jednorazowo wykonuje się zazwyczaj tylko jedną część nabożeństwa, a kolejne jej części wypadają w następujące po sobie niedziele. Częstym zwyczajem jest odmawianie wszystkich trzech części w Wielki Piątek” — wyjaśnia krakowski liturgista.

Tradycyjny, ludowy wymiar modlitwy podkreśla fakt, że tekst nie został całkowicie przeformułowany na współczesny język polski. – Staropolska treść, słowa i wyrażenia zostały. Struktura jest taka sama, została zachowana i jest oparta o liturgię godzinową, ale melodie się od siebie różnią — tłumaczy kierownik Katedry Nauk Liturgicznych Wydziału Teologicznego UPJPII w Krakowie. 

Nie wiadomo, jaka była pierwotna melodia Gorzkich Żalów, gdyż nie zachowały się żadne źródła, wskazujące zapis nutowy. W kościołach w Polsce istnieje wiele wariantów melodycznych tego nabożeństwa

Dlaczego warto?

Jak zapewnia ks. prof. Nowakowski, Gorzkie żale to modlitwa dla każdego, która może stać się formą „duchowej terapii” w tych wszystkich sytuacjach życiowych, w jakich znajduje się człowiek. 

Warto zdecydować się na udział w tym nabożeństwie, właśnie w czasie Wielkiego Postu, bo to nabożeństwo to naprawdę bardzo dobre przygotowanie do Paschy. To jest przygotowanie nie tylko do przeżywania męki, śmierci i zmartwychwstania Pana Jezusa, ale również do odnowienia chrztu, do odnowienia przyrzeczeń chrzcielnych, do odnowienia naszego chrześcijaństwa — zachęca wykładowca liturgiki. 

Duchowny zaznacza również, że nabożeństwo Gorzkich żali poprzez swoją głęboką treść może wzbudzić w człowieku żal za grzechy i decyzję o nawróceniu oraz przystąpieniu do sakramentu pokuty.

Źródło: diecezja.pl