FASD a odrzucenie

Odrzucenie jest traumatycznym doświadczeniem które pozostawia swój ślad na całe życie. Kojarzy się z przemocą, zaniedbaniem, opuszczeniem i krzywdzeniem ze strony rodziców lub innych osób znaczących w życiu dziecka. W przypadku dzieci po prenatalnej ekspozycji na alkohol picie przez matkę alkoholu w ciąży może być sygnałem odrzucenia kierowanym do dziecka. Dzieje się tak zwłaszcza w przypadku niechcianej ciąży. „Nie chcę cię”, „jesteś dla mnie problemem”, „lepiej byłoby, gdybyś się nie urodził”. W taki sposób rozpoczyna się proces odrzucenia w okresie prenatalnym, choć trzeba pamiętać , że skutki odrzucenia dotkną także te dzieci, których matki spożywały alkohol w ciąży nieświadomie, a opuszczenie dziecka było konsekwencją braku możliwości dbania o nie (bieda, brak wsparcia, kryzys rodzinny itp.).

Wszystkie dzieci trafiające do opieki zastępczej, adopcji, opieki instytucjonalnej bez względu na wiek doświadczają skutków opuszczenia przez biologiczną matkę. W swojej teorii przywiązania Bowlby dowodził, że wykształcenie relacji przywiązania z bliskimi osobami stanowi fundament przeżycia i rozwoju. W sytuacji odrzucenia nie jest możliwe wykształcenie prawidłowej, bezpiecznej relacji z osobami bliskimi.

Skutki odrzucenia w życiu emocjonalnym:

• Dzieci zaniedbane mają większe trudności w rozróżnianiu wyrażanych emocji niż dzieci w grupie kontrolnej lub dzieci po przemocy fizycznej.
• Dzieci w grupie kontrolnej dostrzegały dyskretne zmiany nastroju.
• Dzieci zaniedbane dostrzegały mniej różnic pomiędzy emocjami.
• Dzieci po przemocy fizycznej postrzegały zmiany emocji skrajnie — wyolbrzymiając je (Pollak, Cicchetti, Hornung, Reed, Developmental Psychology. 36(5), Sep 2000, 679-688).
• Możliwość reagowania na emocjonalne sygnały płynące ze środowiska to ważny element mechanizmów adaptacyjnych. Współczesne badania sugerują, że fizycznie krzywdzone dzieci mają nadmierną skłonność do wyrażania złości, ale dokładne mechanizmy leżące u podstaw takiego zachowania nie są znane.
• Dzieci po odrzuceniu mają także trudności z rozpoznawaniem i nazywaniem emocji takich jak strach, obrzydzenie, radość.

Reakcja na odrzucenie ma swoje konsekwencje biologiczne. Należą do nich m.in.

1. Rozregulowanie osi HPA . HPA to oś podwórzowo-przysadkowo-nadnerczowea (HPAhypothalamic- pituitary-adrenal axis), która stanowi m.in. mechanizm odpowiedzi ustroju na stres.
2. Podwyższony poziom kortyzolu w sytuacjach nie stresujących
3. Przyspieszone dojrzewanie
4. Nadaktywny układ współczulny (obniżona odporność)

Zarówno u osób po prenatalnej ekspozycji na alkohol (PAE — Prenatal Alcohol Exposure) jak i osób po odrzuceniu występuje bardzo wysoki wskaźnik zaburzeń psychicznych:

• u 87% występują objawy różnorodnych zaburzeń psychicznych;
• u 61% zaburzenia emocjonalne
• u 35% choroba dwubiegunowa;
• u 26% objawy depresji.

Nawet u dzieci 6 letnich obserwuje się objawy depresji (dotyczy to szczególnie dziewczynek)

Długotrwałe krzywdzenie powoduje u dzieci wysoki poziom zachowań agresywnych obserwowanych i doświadczanych głównie przez nauczycieli i rówieśników. Z badań wynika, że agresywne zachowanie ma związek z krzywdzeniem i zaniedbaniem. Wycofanie z kontaktów społecznych ma związek z odrzuceniem przez rówieśników Rezultaty są identyczne w grupie chłopców I dziewcząt (Bolger & Patterson, 2001). Według badań prowadzonych w Edmonton w grupie 96 dzieci z FASD w klinice FASD aż 74% miało problemy ze zdrowiem psychicznym. Dzieci były w wieku 4 - 17 lat (średnio: 9). Wszystkie miały potwierdzoną wywiadem PAE (prenatalna ekspozycja na alkohol). 52 dzieci miało zdiagnozowany FASD; 44 było bez diagnozy.

• u 60 % stwierdzono ADHD (gr. kontrolna ok 5%), 2
• 12% miało objawy PTSD ( 6%);
• 12% zaburzenia lękowe (4%)
• 8% depresja (3%);
• 14 % reaktywne zaburzenia więzi (RAD — Reactive Attachment Disorder) — 0% w grupie kontrolnej.

Zarówno FASD jak i wczesnodziecięce odrzucenie mają wpływ na długość życia i stan zdrowia. Tylko 3% z tej grupy żyje dłużej niż 65 lat.

FASD i odrzucenie a samobójstwo.

W grupie podejmującej próbę samobójstwa stwierdzono:

• Zaburzenia psychiczne
• Nadużywanie substancji psychoaktywnych
• Historię traumy i przemocy
• Problemy finansowe
• Brak wsparcia socjalnego.

Z badań prof. Streissguth wynika, że 3% (5/162) badanych w wieku 6-11 lat, 12% (21/163) w wieku 12- 20 lat i 23% (21/90) wieku 21- 51 kat podjęło się próby samobójczej. Wynik 23% to pięciokrotnie częściej niż wynosi średnia w populacji USA.

W przypadku doświadczenia odrzucenia prawdopodobieństwo prób samobójczych w wieku dorosłym wzrasta 30-krotnie (3000%) przy wyniku 7 punktów w kwestionariuszu ACE (kwestionariusz oceny negatywnych doświadczeń dziecięcych - adverse childhood experiences — ACE). Prawdopodobieństwo prób samobójczych u dzieci i adolescentów wzrasta 51-krotnie (5100%) przy wyniku 7 I więcej pkt kwestionariusza ACE. Samobójstwo u takich osób nie jest reakcją sytuacyjną spowodowaną przez „chorobę psychiczną”, narkotyki, odrzucenie przez grupę rówieśniczą, trudności szkolne itp. Jest raczej strategią radzenia sobie (ucieczki) od skutków doświadczenia odrzucenia, które wydają się czymś nie do zniesienia.

Jak pomóc dziecku z FASD po przeżyciu odrzucenia — wskazówki dla opiekunów.

1. Rozumieć, co się dzieje z dzieckiem
2. Rozumieć symptomy, nie traktować ich jako cech charakteru lub osobowości dziecka.
3. Być „kontenerem” emocji dziecka. Dziecko, które doświadczyło odrzucenia nie miało szansy konfrontować się ze stabilnym emocjonalnie, zrównoważonym, rozumiejącym opiekunem. Nawykowo reaguje złością lub prowokuje opiekunów do negatywnych zachowań. Opiekun musi znaleźć w sobie dużo zasobów cierpliwości i spokoju, by móc „wchłonąć w siebie” wszelkie negatywne emocje dziecka i nie oddać tym samym.
4. Nie dać się sprowokować, obierać strategie przeciwne do prowokacji.
5. Być przygotowanym na trudne sytuacje. Pomoc dziecku odrzuconemu powinna być przemyślana i konsekwentna. Dzieci takie częściej i bardziej intensywnie niż inne „sprawdzają” swoich opiekunów i potrzebują bardzo mocnych, wyraźnych granic, by mogły bezpiecznie w nich wzrastać i leczyć swoje emocjonalne zranienia.

Reakcja na odrzucenie

W przypadku niektórych osób, nierzadko zdarza się to u dzieci wychowujących się w rodzinach zastępczych, reakcja na odrzucenie może być znacznie opóźniona. Straty z przeszłości mogą mieć wpływ na bieżące decyzje i często komplikują całe życie. Dzieci takie mogą czuć się „jak w pułapce”, bardzo często chorują lub nieustannie są pełne złości zupełnie nie rozumiejąc przy tym, co się z nimi dzieje. Nie rozumieją także, że to właśnie sytuacja nieprzeżytej żałoby trzyma je w sytuacji nieprzemijającego kryzysu. Badania pokazują, że poczucie straty (stan żałoby) powoduje zmiany w działaniu systemu nerwowego, hormonalnego i oddechowego oraz osłabia system odpornościowy organizmu. Ludzie będący w tym stanie są szczególnie narażeni na choroby psychiczne i fizyczne. Pierwszą reakcją na odrzucenie/stratę bliskiej osoby jest zwykle szok, niedowierzanie, wypieranie tego faktu ze świadomości. Reakcje te są tym silniejsze, im mniej spodziewana była strata i im młodszej osoby dotyczy. Dlatego złudzeniem jest wiara w to, że niemowlęta i małe dzieci mogą przejść przez ten proces nie ponosząc żadnych kosztów. Skutki odrzucenia mogą obejmować kilka obszarów życia i dotykać człowieka na wielu poziomach: fizjologicznym, emocjonalnym, poznawczym i duchowym.

Formą emocjonalnej odpowiedzi na sytuację utraty jest żal. Przeżywanie żalu zakłada cierpienie psychiczne. Uważa się, że jest to proces niezbędny, a ludzie, którzy nie są w stanie przeżywać żalu, nie potrafią otrząsnąć się z poczucia utraty.

Objawy żalu

• Płacz
• Depresja
• Bezsenność
• Brak apetytu
• Trudności w koncentracji

Etapy straty/odrzucenia wg Johna Bowlby'ego i Catherine Sanders:

Etap Bowlby Sanders Charakterystyka

1. Odrętwienie Szok
   utrata wiary, zakłopotanie, zniecierpliwienie, poczucie odrealnienia i beznadziejności, niedowierzanie, wewnętrzny zamęt, wzburzenie, bezradność, stan alarmu, psychologiczne dystansowanie się)
2. Tęsknota
   Uświadomienie sobie straty
   Niepokój, poczucie winy, lęk i frustracji. Kłopoty ze snem i częste wybuchy płaczu, konflikty emocjonalne, przewlekły stres, nadwrażliwość, gniew.
3. Dezorganizacja i rozpacz
   Pogodzenie się/
   wycofanie się/chronienie siebie
   Pogodzenie się ze stratą, lecz jej akceptacja rodzi depresję i rozpacz albo poczucie bezradności.e Ogromne zmęczenie i ciągła potrzeba snu, rozpacz, osłabienie systemu odpornościowego, zamrożenie, żal.
4. Reorganizacja
   Wyleczenie i odnowa
   Odzyskanie kontroli nad sobą. Proces zapominania i pojawienie się nadziei, wzrost poziomu energii, poprawa stanu zdrowia, poprawa jakości snu i zmniejszenie się objawów depresji. Rezygnowanie z dawnych ról, tworzenie nowej tożsamości, przebaczanie i zapominanie, poszukiwanie znaczenia, zabliźnianie się ran; odnowa (rozwijanie nowej świadomości siebie, akceptowanie odpowiedzialności, uczenie się życia bez utraconej relacji, zajęcie się swoimi potrzebami wewnętrznymi, aktywny kontakt ze światem, wyznaczanie nowych celów)

Wzorce żalu wg. C.Wortman i R.Silver

• Normalny- stosunkowo głęboka rozpacz bezpośrednio po utracie bliskiej osoby, po której następuje względnie szybki powrót do normy
• Chroniczny - rozpacz przez wiele lat utrzymuje się na wysokim poziomie
• Opóźniony - w początkowej fazie rozpacz nie jest wielka, jednak dziecko doświadcza jej wiele miesięcy lub lat później
• Brak — objawy żałoby niezauważalne ani bezpośrednio, ani w żadnym późniejszym okresie życia. Dysfunkcjonalne radzenia sobie ze startą:
• Unikanie - wiąże się z zaprzeczeniem straty ukochanej osoby i uniemożliwia radzenie sobie ze stratą.
• Wymazanie — to próba całkowitego wymazania wspomnień związanych z matką/ojcem, pozbycie się wszelkich wspomnień z nią związanych.
• Idealizacja - przeciwstawna do wymazania. Dziecko gloryfikuje biologicznego rodzica uważając go za doskonałego.

Dzieci w rodzinach zastępczych, adopcyjnych, placówkach w rozmaity sposób radzą sobie z odrzuceniem. Do najtrudniejszych należą jednak takie sytuacje, w których dzieci doznały utraty biologicznych rodziców na bardzo wczesnym etapie rozwoju. Często latami tkwią w wewnętrznym odrętwieniu i zaprzeczaniu sprawiając wrażenie, że są zżyte i spojone ze swoimi przybranymi rodzicami. Bywa jednak, że w okresie adolescencji pod wpływem rozmaitych okoliczności wchodzą w proces żałoby. Opiekunowie mają wówczas wrażenie, że z dzieckiem dzieje się coś złego i ta przemiana ich przeraża. Nie rozumieją, że dziecko wreszcie weszło na drogę prowadzącą do uzdrowienia.

¹Fundacja Fastryga; Pracownia Psychoedukacji i Terapii, Lędziny

²Doktorantka Wydziału Lekarskiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego - Katedra Psychiatrii i Psychoterapii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego.

opr. ab/ab