Pedagogia Boża w Objawieniu

pod redakcją Wita Pasierbka

PEDAGOGIKA IGNACJAŃSKA WOBEC WYZWAŃ WSPÓŁCZESNEGO HUMANIZMU

ISBN: 978-83-7505-107-0

wyd.: WAM 2008

Renata Jasnos

PEDAGOGIA BOŻA W OBJAWIENIU

Właściwym kontekstem rozumienia przez autorów biblijnych Bożej pedagogii są ich przekonania i wyobrażenia o wychowaniu. Naszemu pojęciu „wychowanie” w Starym Testamencie zasadniczo odpowiada hebrajski termin musar¹. W języku hebrajskim istnieje czasownik jasar oznaczający dyscyplinowanie, poprawianie, napominanie, wychowanie. Termin musar związany z czasownikiem jasar oznacza reprymendę, karę, ale również mądrość i instrukcję. Słowem tym można zatem określać zarówno wychowanie w sensie moralnym, czyli upominanie i poprawianie, ale także osiąganie mądrości, wiedzy oraz umiejętności obserwowania i rozróżniania. Różne aspekty znaczeniowe terminu musar zależą od kontekstu, w jakim jest on zastosowany. Często te znaczenia zazębiają się i niekiedy trudno oddzielić nauczanie oparte na przyswajaniu wiedzy od moralnego i religijnego kształcenia ku sprawiedliwości czy też od ćwiczenia, którego podstawą i treścią jest słuchanie, uczenie się i przestrzeganie Bożych przykazań, często wsparte surowymi upomnieniami i karą². Wychowanie zatem w Starym Testamencie rozumie się między innymi w kategoriach napominania i karcenia, ale jest ono równocześnie wyrazem troski i miłości rodzica do dziecka.

Takie pojmowanie wychowania wpłynęło na sposób rozumienia i przedstawiania przez autorów biblijnych Bożego oddziaływania na człowieka. Jest to oczywiście przejaw antropomorfizmu, a samo rozumienie wychowania było uwarunkowane przez kulturę. Szeroko rozumianym kontekstem kulturowym wychowania były tradycje mądrościowe³, które znalazły swój wyraz także w tekstach biblijnych. Wychowanie w starożytnym Izraelu znajduje swe odbicie w mądrościowych tekstach Starego Testamentu. W Septuagincie i w Nowym Testamencie hebrajskiemu musar odpowiada grecki termin paideia, a w Wulgacie łaciński termin disciplina. Ale tłumacze Biblii na język grecki wcale nie zamierzali wprowadzać koncepcji hellenistycznego wychowania. Zasadniczo koncepcja zawarta w Septuagincie pozostała starotestamentalna i judaistyczna⁴.

O pedagogii Bożej w Biblii można mówić na kilku poziomach. Można analizować pedagogię poszczególnych ksiąg biblijnych, i tak mówimy na przykład o pedagogii Psalmów albo pedagogii Tory. W takim ujęciu Biblia i jej poszczególne księgi traktowane są jako dzieło wychowawcze. Mówimy wówczas o pedagogicznym znaczeniu ksiąg biblijnych. Drugie podejście także rozważa Biblię w kategoriach dzieła wychowawczego, ale z tą różnicą, że poszczególne księgi albo grupy ksiąg odczytywane są w kontekście całości Biblii i jej objawienia, w kontekście całościowego planu wychowawczego Boga, inaczej rzecz ujmując, są wpisane w dynamikę Objawienia prowadzącą od stworzenia i dopełniającą się w Chrystusie. Trzecie ujęcie Bożej pedagogii będzie dotyczyło tych tekstów biblijnych, w których sam Bóg jest przedstawiany jako Wychowawca (Pedagogia Boga w aspekcie teologicznym). Ponadto należy podjąć zagadnienie pedagogii Chrystusa zawartej w Nowym Testamencie (Pedagogia w aspekcie chrystologicznym). Najpierw przedstawię krótko dwa pierwsze podejścia (poziomy) w ujmowaniu pedagogii Bożej w Biblii, po czym zostaną szerzej rozwinięte dwa następne, koncentrujące się na osobach Boga i Jezusa Chrystusa.

Pedagogiczny charakter Biblii

Biblia stanowi zbiór tekstów, który jest odczytywany jako wyraz Bożej pedagogii czyli sztuki wychowawczego oddziaływania Boga na człowieka. Poszczególne księgi mogą być analizowane pod kątem ich wartości dydaktycznej⁵. Taka interpretacja jest oparta na przesłankach „zewnętrznych” wobec tekstu, jest odniesiona do konkretnej praktyki wychowawczej i przez to może być inna w ramach tradycji judaizmu i inna dla Kościoła.

Dla judaizmu Biblia ma charakter księgi pedagogicznej par excellance. Tora, czyli Pięcioksiąg, zawierająca tradycje prawne, była interpretowana od niewoli babilońskiej w VI w. przed Chr. po czasy współczesne w różnych, często istniejących i działających obok siebie, szkołach rabinicznych⁶. To przede wszystkim one wypracowały rozbudowaną wykładnię prawa stosowanego przez Żydów w życiu religijnym, kultycznym, społecznym i państwowym, a zatem kształtującą wszystkie sfery ich życia.

W czasach Ojców Kościoła (I-VI w.) Biblia stała się również księgą pedagogiczną par excellance dla chrześcijaństwa. I tak chociażby psalmy nabrały w praktyce liturgicznej charakteru niejako „podręcznika” modlitwy i etyki. Grzegorz z Nyssy, jeden z ojców kapadockich, postrzegał Biblię jako paideię. Wychodził on z przekonania, że odpowiednikiem greckiego systemu wychowania, czyli paidei jest chrześcijańska paideia. W świecie greckim paideią określano także literaturę, której wpływ oceniano jako wychowawczy i formujący. „Grzegorz jasno widzi podobieństwo pomiędzy greckim pojmowaniem funkcji literatury a oddziaływaniem Biblii. Nie czytał on Biblii jako dzieła literackiego (...) traktował ją jak Grecy: jako paideję⁷. (...) Grecka paideia obejmowała wszystkie dzieła literatury greckiej, natomiast paideią chrześcijańską (w ujęciu Grzegorza z Nyssy) była Biblia”⁸. Traktował on Biblię zawsze jako całość, a cytując ją, zwykle mówił o „pouczeniu” przez Chrystusa, proroka czy apostoła. Wychowawczy sens Biblii odnajdywał nie tylko u proroków czy w Psałterzu, ale także w tekstach o charakterze historycznym⁹.

¹ W Biblii Hebrajskiej występuje kilka terminów dotyczących kształcenia i wychowania: jadac (i pochodne tora) — nauczać, kierować, instruować, dosł. wskazać, pokazać (instrukcja, nauka, prawo); późne: hanak — ćwiczyć (por. Prz 22, 6); lamad — uczyć, nauczać (trenować, ćwiczyć, przyzwyczajać się — por. Oz 10, 11; Jr 2, 24); jasar (musar) — dyscyplinować, poprawiać, napominać, a w związku z tym: instruować; zwykle zakłada pewien stopień surowości (por. Iz 28, 26); musar — mądrość i instrukcja, reprymenda, kara (por. Prz 1, 2; 9, 10; 2, 3). J. Kaster, Education, OT, w: The Interpreter's Dictionary of the Bible, ed. G.A. Buttrick, T.S. Kepler, J. Knox, Nashville 1962, Vol. 2, s. 27.

² Por. G. Bertram, w: The Theological Dictionary of the New Testament, ed. G.F. Kittel, Grand Ra pids (1964) 2000. Problem fizycznej kary w procesie wychowania został przezwyciężony dopiero na przełomie XIX i XX w. Więcej na temat tego problemu w kontekście biblijnym por. M. Filipiak, Homo biblicus. Biblijne podstawy filozofii życia, Toruń 2004, s. 105-107.

³ Rozwijające się na starożytnym Bliskim Wschodzie (Egipt, Mezopotamia). Por. Ancien Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, ed. J.B. Pritchard, Princeton 1955, s. 405-452; J. Kaster, Education, OT, dz. cyt., s. 27; S. Potocki, Rady mądrości, Lublin 1993, s. 77-86.

⁴ Por. X. Léon-Dufour, Wychowanie, w: Słownik teologii biblijnej, ed. X. Léon-Dufour, Poznań 1990, s. 1085.

⁵ Por. J.L. Crenshaw, Education in Ancient Israel: Across the Deadening Silence, New York 1998.

⁶ W interpretacji tradycji biblijnych wypracowano specyficzne reguły tworzące metodę, por. np. 7 reguł Hillela. Inaczej interpretowano teksty narracyjne (komentarz hagadyczny), inaczej teksty prawne (komentarz halachiczny). Obydwa wpływały na formułowane reguły postępowania pobożnego żyda. Owocem i świadectwem tradycji komentowania tekstów biblijnych przez żydów jest Talmud.

⁷ „Istotną cechą greckiej paidei, (...) był fakt, że rozważała nie tylko proces rozwoju podmiotu — człowieka, ale brała też pod uwagę wpływ, jaki wywierał nań przedmiot nauczania. Jeśli uznamy wychowanie za proces kształtowania czy formowania, przedmiot nauczania odgrywa rolę formy, przez którą podmiot jest kształtowany. Kształtującą formą wczesnej greckiej paidei był Homer, a w miarę upływu czasu funkcje te przeniesiono na całą grecką poezję. W końcu słowo paideia zaczęło oznaczać grecką literaturę jako całość”. W. Jaeger, Wczesne chrześcijaństwo i grecka paideia, Bydgoszcz 2002, s. 101-102.

⁸ W. Jaeger, Wczesne chrześcijaństwo i grecka paideia, dz. cyt., s. 101-102.

⁹ Por. Grzegorz z Nyssy, De vita Moysis; In inscriptiones Psalmorum. Grzegorz przedstawia Mojżesza jako „doskonały model świętego i mistyka, jego życie — jako prototyp tego, co Grzegorz nazywa życiem filozoficznym i kontemplacyjnym. Mojżesz jest człowiekiem, który przeżył życie w nieustannym zespoleniu z Bogiem, wspiął się na najwyższy szczyt duchowego Synaju, aby zobaczyć Boga w ciemnym obłoku”. Por. tamże, s. 104.

opr. aw/aw