Priorytety reformy systemu opieki nad dziećmi i młodzieżą

Mimo szybko zmieniających się warunków życia nie wprowadzono dotąd istotnych zmian w oświatowym systemie opieki. Nie przedstawiono też spójnej koncepcji reformy tej sfery łączącej nowoczesne wymogi merytoryczne (objęcie pomocą nie tylko dziecka, ale i rodziny, udzielanie pomocy wcześniej, szybciej i bliżej dziecka przez lokalne struktury oraz instytucje o cechach ponadresortowych, preferowanie profilaktycznych i rodzinnych form opieki) z wymogami systemowymi (zaangażowaniem samorządów terytorialnych, sił społecznych, usprawnieniem zasad finansowania i organizowania zadań opiekuńczych).

Zamierzamy je spełnić przedstawiając projekt działań prorodzinnych. Akcentujemy w nim:

1. Za decydujący o realnych zmianach priorytet uznajemy wielozakresową pomoc rodzinie mającej problemy z wychowaniem dziecka, także w jego najważniejszym okresie rozwoju, tj. w wieku 0 - 5 lat. Pomoc ta powinna być pełna, by nie dopuścić do "osierocenia" lub niedostosowania społecznego dziecka (pomoc zdrowotna, materialna, wychowawcza, psychologiczna, edukacyjna, lokalowa, pośrednictwa pracy, prawna itp.). Powinna wystąpić też odpowiednio wczesnie, szybko i intensywnie (wczesna interwencja, interwencja kryzysowa, usługi w domach), a jednocześnie optymalnie krótka, by rodziny nie uzależnić od opieki. Tego typu świadczenia mogą wykonywać tylko instytucje o charakterze ponadresortowym, m.in. zatrudniające pedagogów rodzinnych i pracowników socjalnych z przygotowaniem pedagogicznym do interwencji w rodzinie. Zapewnienie takiej pomocy winno być obowiązkiem samorządu terytorialnego najniższego szczebla. Łatwiej wtedy ją rozwijać, gdyż jest tańsza od tradycyjnych środków opiekuńczych w postaci rodzin zastępczych, a zwłaszcza zakładów opiekuńczych i wychowawczych (zapewnienie dzieciom opieki w takich formach będzie także obowiązkiem samorządów).

Wielozakresowa praca socjalno-pedagogiczna przyczyniła się w wielu krajach do znacznego zredukowania dużych zakładowych form opieki. Przetrwały jedynie placówki wielofunkcyjne, przekształcone w sieć małych grup inicjatywnych, które rozwinęły pracę z rodzinami i środowiskową, przyczyniając się do skracania w nich pobytów wychowanków, zwłaszcza młodszych. Starszym (w tym niepełnosprawnym), których trudniej jest utrzymać w rodzinach własnych lub zastępczych, zreformowane placówki oferują warunki zbliżone do rodzinnych (najnowocześniejsze z nich wynajmują na cele opieki zwykłe mieszkania).

Pracę socjalno-pedagogiczną powinna uzupełniać najszerzej pojmowana profilaktyka wspierająca funkcje wychowawcze rodziny - upowszechnienie wychowania przedszkolnego, wzmocnienie roli wychowania w szkołach, rozwijanie programów promocji zdrowia fizycznego, psychicznego społecznego i duchowego, liczniejsze i bardziej zróżnicowane oferty zajęć pozalekcyjnych i zajęć w placówkach wychowania pozaszkolnego, poradnictwo psychologiczno-pedagogiczne poszerzone o realne możliwości pomocy rodzinom i młodzieży.

2. Mimo pomocy rodzinie część dzieci i młodzieży będzie nadal wymagała opieki zastępczej, jednak najlepiej w innych rodzinach, a nie w placówkach opiekuńczych. Decydujące znaczenie będą w tym mieli organizatorzy rodzinnej opieki zastępczej, zwłaszcza dla rodzin zastępczych. Tylko oni zapewnią rozwój nowych form takiej opieki (rodzin zastępczych wypełniających określone zadania, np. pogotowia opiekuńczego dla młodszych dzieci, usamodzielniających młodzież, rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, pracujących z rodziną naturalną nad powrotem dziecka itp.).

Przewiduje się, że wraz z rozwojem wielozakresowej pomocy rodzinie naturalnej, która jest najskuteczniejsza w przypadku rodzin wychowujących małe dzieci, zmniejszać się będzie rola tradycyjnego pośrednictwa adopcyjnego prowadzonego przez instytucje o zasięgu ponadlokalnym (ośrodki adopcyjno-opiekuńcze). W związku z tym niezbędne będzie poszerzenie formuły ich działania w kierunku spójnego prowadzenia rodzin zastępczych dla starszych dzieci i młodzieży także lokalnie. Niezbędni będą w tym celu nowi specjaliści: pedagodzy i pracownicy socjalni, przygotowujący i wspierający rodziny zastępcze...

3. Wypełniając kolejną lukę systemu opieki stworzymy warunki dla rozwoju poradnictwa młodzieżowego. Jego zadaniem będzie współudział w redukowaniu niekorzystnych zjawisk dotyczących młodzieży - wzrostu uzależnień, agresji, przestępczości i innych zaburzeń zachowania. Promowane będą szersze oferty tego poradnictwa - od orientacji zawodowej uwzględniającej wymogi nowoczesnego rynku pracy: od pomocy związanej z problemami dojrzewania i dorastania, nasilających się zjawisk dezintegracji rodziny do intensywnych projektów pracy w środowisku otwartym (m.in. na ulicach, w subkulturach młodzieżowych, w tzw. szkołach przetrwania) i projektów mediacji (działań pedagogicznych alternatywnych dla tradycyjnych środków sądowych). W tym celu przygotowywani będą pedagodzy i pracownicy socjalni - specjaliści pracy w środowisku i prowadzenia mediacji.

Zamierzenia te będą miały większą szansę realizacji dzięki stworzeniu zupełnie nowych warunków systemowych:

1. Wszystkie instytucje oświatowego systemu opieki przekazane zostaną samorządom terytorialnym - z wyraźną dominacją powiatu i większych gmin. Tylko nieznaczna liczba placówek specjalnych, o przewidywanym także w przyszłości zasięgu regionalnym, przekazana będzie nowym samorządom wojewódzkim. Głównym zadaniem samorządów będzie scalenie podziałów resortowych w udzielaniu pomocy dziecku i rodzinie.

2. Zmieni się sposób finansowania zadań w systemie opieki. Finansowane powinny być dzieci, a nie instytucje przez właściwe dla miejsca ich zamieszkania samorządy terytorialne (przy możliwym wkładzie rodziców). Stworzy to możliwość powołania jednego gospodarza wydatków publicznych przeznaczonych na pomoc dziecku i rodzinie. Zapewni też powstanie zjawiska konkurencji ofert opiekuńczych i zdecydowanie lepsze warunki dla rozwoju inicjatyw niepublicznych.

3. Zamierzamy odstąpić od centralnego określania sposobów wykonywania zadań opiekuńczych. W tym celu planujemy rezygnację z ustalania rodzajów placówek i ich statutów (m.in. domów dziecka, pogotowia opiekuńczego, młodzieżowych domów kultury itd.). Utrzymane będą tylko ich typy określone w art. 2 obowiązującej ustawy o systemie oświaty wydzielone ze względu na ich najbardziej ogólne funkcje (placówki oświatowo-wychowawcze, poradnie, placówki opiekuńczo-wychowawcze i resocjalizacyjne, ośrodki adopcyjno-opiekuńcze w poszerzonej o rodziny zastępcze formule). Powinno przyczynić się to do niezbędnego zróżnicowania form opieki i profilaktyki.

Państwo będzie jedynie określało standardy udzielania pomocy i opieki oraz nadzorowało ich spełnianie. Standardy te odnosić się będą w istocie do funkcji, a nie określonych struktur (np. narzucającym się standardem w przypadku udzielania dzieciom opieki kryzysowej jest oddzielenie małoletnich od nieletnich, co nie udaje się od wielu lat zrealizować w pogotowiach opiekuńczych).

Proponowane zmiany systemowe będą częścią reformy administracyjnej państwa, reformy finansowania zadań publicznych i reformy systemu edukacji.

Stanisław Drzażdżewski- Ministerstwo Edukacji Narodowej