Ognista Mądrość Sohrawardiego

Shahab ad-din Yahya Sohrawardi urodził się w 549 roku hidżry, czyli w 1155 roku po Chrystusie w północno-zachodnim Iranie w Sohrawardzie. Jest on czołowym reprezentantem ezoterycznej filozofii muzułmańskiej, zwanej filozofią ishraq, która powstała jako reakcja na mocno zakorzenioną od pierwszych wieków islamu perypatetycką tradycję grecką. Ze względu na wyjątkową pozycję w teozofii muzułmańskiej Sohrawardi został uhonorowany przydomkiem "mistrza teozofii orientalnej" (shaykh al-ishraq), do historii filozofii wszedł również pod przydomkiem "zamordowanego szejcha" (shaykh maqtul). Przydomek ten nawiązuje do podstępnego zamordowania filozofa w wieku 38 lat przez ideologicznych adwersarzy w więzieniu w Aleppo (w Syrii) w 587 roku hidżry.

Sohrawardi był Irańczykiem z pochodzenia, ale zgodnie z obowiązującą tradycją językową świata muzułmańskiego swoje wielkie dzieła filozoficzne, które stanowią systematyczny wykład teozofii światła, napisał po arabsku. Skromniejsza objętościowo, perskojęzyczna spuścizna Sohrawardiego obejmuje traktaty, które są antysystemowym, paraboliczno-alegorycznym ujęciem wiedzy teozoficznej.

Sohrawardi w alegorycznej wizji wiedzy i świata zaprezentowanej w traktatach, reinterpretując staroirańskie pojęcie ogniowej charyzmy, postać Kajomarsa - Pierwszego Stworzonego Człowieka, symbole góry, dnia i nocy, jasności i ciemności, oraz wprowadzając do swych przypowieści postać ptaka Symorgha, Rostama - irańskiego Herkulesa, Esfandjara - irańskiego Achillesa, nawiązuje do awestyjsko-zoroastryjskiej symboliki kosmologicznej i do antycznej irańskiej tradycji narracyjnej.

Struktura tematyczna traktatu Ognista Mądrość (Aql-e sorkh) jest zbudowana z trzech podstawowych motywów: 1. preegzystencji duszy symbolizowanej postacią sokoła; 2. zniewolenia i uprowadzenia duszy, skuszonej mirażem wolnej woli i Boskiej konieczności, w świat jej obcy; 3. powrotu duszy do miejsca jej pochodzenia.

Dusza poznaje strukturę świata, własne pochodzenie i miejsce oraz tajemnicę drogi powrotu dzięki opowieściom spotkanego na pustyni Świetlistego Starca, który jest pierwszą emanacją Stwórcy. Dusza spotyka go w momencie, gdy zbuntowana przeciw dyktatowi zmysłów, symbolizowanych w traktacie przez dziesięciu Pełnomocników - pięć zmysłów zewnętrznych i pięć zmysłów wewnętrznych - wybrała drogę ascezy.

Powrót, który należy tutaj rozumieć jako połączenie z prawdą własnej istoty, jest możliwy dzięki zgłębieniu tajemnicy siedmiu cudów świata, z których pierwszym jest Góra Qaf, a następne to Rozjaśniający Noc Klejnot, Drzewo Tuby, Dwanaście Warsztatów, Kolczuga Dawida, Ostrze Czystej Stali i Źródło Żywota.

Najbardziej rozbudowaną sekwencją tej filozoficzno-alegorycznej przypowieści jest sekwencja z Drzewem Tuby. Drzewo Tuby jest rozpowszechnionym w mitologii Bliskiego Wschodu muzułmańskim inwariantem motywu drzewa kosmicznego, które w traktacie Sohrawardiego, analogicznie do Pierwszej Stworzonej Rośliny w mitologii irańskiej, jest archetypem wszelkiego bytu roślinnego na ziemi.

Do opowieści o Drzewie Tuby zostały wprowadzone cztery postaci z epickiej tradycji irańskiej, którym Sohrawardi w swoim traktacie daje wykładnię mistyczną: żyjący na czubku Drzewa Tuby kosmiczny ptak Symorgh, postaci Zala, Rostama i Esfandjara. Zgodnie z tradycją epicką Zal był chłopcem od urodzenia zeszpeconym starczą siwizną, z powodu której został odtrącony przez rodziców i wychowany przez ptaka Symorgha. W traktacie Sohrawardiego Zal jest epifanią samego światła, odrzuconego i na powrót przyjętego przez świat ludzki. Rostam i Esfandjar to dwaj diametralnie różni bohaterowie epiccy, z których pierwszego można przybliżyć poprzez postać Herkulesa, drugiego porównując z Achillesem.

Zgodnie z Shahname Ferdousiego, monumentalnym irańskim poematem epickim z X wieku, który stanowi kompendium irańskiej tradycji mitologiczno-epickiej, legitymacją chwały Rostama, syna ptasiego Zala, są przede wszystkim jego czyny i vox populi, natomiast chwała Esfandjara, syna Goshtasba - półboskiego władcy Iranu, ma charakter magiczny. Sam Zaratusztra działaniami o charakterze magicznym sprawił, że całe ciało Esfandjara z wyjątkiem oczu zostało uodpornione na śmiertelne ciosy.

Goshtasb dotknięty nieposłuszeństwem Rostama wysyła Esfandjara do walki z nim. Goshtasb wie, że Esfandjar zostanie zabity, ale ponieważ nie chce dzielić się swoją władzą z synem, rzuca go na szalę przeznaczenia. Walka układa się początkowo po myśli Esfandjara. Po tym, jak Esfandjar rani Rostama, dalszy ciąg walki został przełożony na inny dzień. Ptasi Zal, ojciec Rostama, widząc, co grozi jego synowi, prosi o wstawiennictwo Symorgha, swego symbolicznego ojca. Symorgh wyjawia tajemnicę słabego punktu Esfandjara, którym są oczy. W następnej walce Rostam wypolerowaną do zwierciadlanej białości zbroją oślepia Esfandjara, i wykorzystując chwilę jego nieuwagi, strzałą o podwójnym grocie, sporządzoną z rozwidlonej gałęzi drzewa giaz, godzi Esfandjara w oczy.

W interpretacji Sohrawardiego rozwidlenie w strzale to dwa pióra ptaka Symorgha. Znaczące przesunięcie akcentów występuje również w przedstawieniu okoliczności śmierci Esfandjara. W koncepcji Sohrawardiego główną przyczyną śmierci Esfandjara było ujrzenie światła. W rezultacie takiego rozłożenia akcentów Rostam jako potomek świetlistego Zala staje się zwyciężającym uzurpowane światło Esfandjara światłem wcielonym.

Perskie traktaty Sohrawardiego są kopalnią odniesień do różnorodnych tekstów kultury irańskiej i bliskowschodniej. Łączy je wiele z tradycją hermetyczną. W traktacie Ognista Mądrość jej ślady są obecne w koncepcji Dwunastu Warsztatów (dwunastu znaków zodiaku) i Kolczugi Dawida. Niestety nie jest to miejsce na tropienie wszystkich śladów intertekstowych i interkulturowych powiązań. Mam nadzieję, że tekst Sohrawardiego zainspiruje niektórych do samodzielnej podróży w czasie i przestrzeni wielowątkowej kultury muzułmańskiej.

MAREK SMURZYŃSKI, ur. 1954, doktor iranistyki Uniwersytetu Teherańskiego, autor artykułów na temat kultury Iranu i islamu, drukowanych w "Przeglądzie Orientalistycznym" i "Hemispheres". Autor pierwszego polskiego przekładu poematu Sohraba Sepehriego Głosy u brzegu wód (1994).