Kulturalne i narodowe znaczenie Krakowa

Michał Rożek

ZWIEDZAMY KRAKÓW W TRZY DNI

ISBN: 978-83-7505-090-5

wyd.: WAM 2008

Kulturalne i narodowe znaczenie Krakowa

Położony w górnym biegu Wisły Kraków zyskał przed przeszło trzystu laty zaszczytne miano totius Poloniae urbs celeberrima (całej Polski miasto najsławniejsze) i pozostał nim do dziś, głównie dzięki zachowanemu bogactwu przeszłości. Jest bowiem Kraków miastem historii i kultury, wyrażającej w sposób szczególny naszą tożsamość narodową.

Na początku XX stulecia znakomity pisarz i krytyk literacki Wilhelm Feldman pisał: „Kto chce poznać duszę Polski — niech jej szuka w Krakowie”; i dzisiaj znajdzie ją tu zaklętą w kamieniach romańskich, gotyckich, renesansowych i barokowych budowli, w zachwycającym dźwięku dzwonów krakowskich kościołów i urzekającej melodii hejnału granego co godzina z wieży kościoła Mariackiego.

Początki Krakowa giną w mrokach historii. Już około 200 000 lat przed Chrystusem pojawił się tutaj człowiek, co potwierdzają badania archeologiczne. Pochodzące najpewniej z okresu wczesnego średniowiecza dwa prehistoryczne kopce legendarnych władców Krakowa — Krakusa i Wandy, zdają się potwierdzać archaiczną metrykę byłej stolicy Polski. Najstarsza wzmianka o niej pochodzi z połowy X wieku, czyli z czasu, gdy Mieszko I przyjął chrzest, a wraz z nim Polska, wchodząc tym samym do rodziny chrześcijańskiej Europy.

Miasto było wtedy we władaniu czeskim. Opis Krakowa, który przekazał w roku 965 żydowski kupiec z Kordoby Ibrahim ibn Jakub, zawdzięczamy położeniu miasta na szlakach handlowych. Z końcem X stulecia Kraków włączono do państwa polskiego, rządzonego przez władców z dynastii Piastów. Świadkiem tych burzliwych lat była m.in., podziwiana i dzisiaj, kamienna rotunda Najświętszej Panny Marii, znana później pod wezwaniem św. św. Feliksa i Adaukta, być może pamiętająca czasy Bolesława Chrobrego. Pozostałe budowle sakralne na wawelskim wzgórzu z tamtych lat znamy już dzięki wykopaliskom archeologicznym.

W roku 1000 utworzono w Krakowie biskupstwo, podporządkowane metropolii gnieźnieńskiej. Z tej racji na wzgórzu wawelskim, które od połowy XI wieku stało się siedzibą panującego, powstały nowe budowle romańskie. Wśród nich wyróżniała się bryła katedry ufundowanej przez Bolesława Chrobrego. W tym czasie — za rządów księcia Kazimierza Odnowiciela (1040—1058) — przejął Kraków funkcje stołeczne; oficjalną stolicą rozległego państwa pozostał aż do końca XVIII wieku. Na Wawelu przechowywano insygnia koronacyjne, tu w XI stuleciu powstała szeroko znana szkoła katedralna, przygotowująca kadry do służby Kościołowi i państwu. Dwór książęcy i biskupi rezydujący wtedy na Wawelu tworzył klimat intelektualny, sprzyjający powstaniu wybitnych dzieł, w tym Kroniki Galla Anonima. W drugiej połowie XI wieku był Kraków świadkiem tragedii biskupa Stanisława ze Szczepanowa, który w roku 1079 został zabity na rozkaz króla Bolesława Śmiałego (Szczodrego). Króla wygnano z kraju. Polska na dwieście z górą lat utraciła koronę.

Na początku wieku XII był Kraków grodem zasobnym i ludnym. W jego panoramie dominował Wawel, gdzie obok kamiennej, już drugiej, romańskiej katedry, fundowanej przez księcia Władysława Hermana, wznosił się warowny zamek i liczne kościoły. Od północy poniżej wzgórza wawelskiego tworzył się zrąb obecnego Kulturalne i narodowe znaczenie Krakowa 13 śródmieścia Krakowa, zwany Okołem. Z okazalszych świątyń stanął tam wówczas, istniejący do dzisiaj, romański kościół św. Andrzeja (XI—XII w.), nieco później kościoły św. Marcina (XII w.) i św. Marii Magdaleny (1 poł. XIII w.). W pobliżu — na terenie obecnego Rynku — wzniesiono niewielki romański kościółek św. Wojciecha, sięgający metryką jeszcze końca X wieku.

W XII stuleciu przybyły romańskie kościoły na Zwierzyńcu: Najświetszego Salwatora i Panien Norbertanek oraz św. Jana, św. Mikołaja i św. Floriana. Tak zwany Statut Krzywoustego z roku 1138, traktujący o sukcesji tronu w Polsce, uczynił Kraków stolicą dzielnicy senioralnej i siedzibą księcia seniora, czyli zwierzchniego władcy kraju. Od tej pory w okresie rozbicia dzielnicowego (1138—1320) stał się Kraków miastem stołecznym, a równocześnie obiektem nieustannych przetargów w walkach o sukcesję pomiędzy książętami dzielnicowymi.

Lokacja miasta. Ten najstarszy Kraków w roku 1241 został zniszczony przez najazd tatarski. Szesnaście lat później podjęto wielkie dzieło urbanistyczne, związane z nadaniem Krakowowi praw miejskich, podobnych jakie miał Wrocław wzorujący się na Magdeburgu. Uczynił to książę Bolesław Wstydliwy, który 5 czerwca roku 1257 wydał wraz z żoną Kingą i matką Grzymisławą przywilej lokacyjny dla Krakowa.

Każdy odwiedzający Kraków zdumiony jest logiką i dojrzałością oraz rozmachem całego założenia urbanistycznego, o czym świadczy do dziś Rynek oraz geometryczna sieć ulic w obrębie lokacyjnego miasta, które wchłonęło romańską zabudowę. Rynek krakowski zaliczany jest do najznakomitszych tego typu rozwiązań urbanistycznych, w niczym nie odbiega od rozmachu placu św. Marka w Wenecji czy placu św. Piotra w Watykanie.

Od czasu lokacji zaczął się najbujniejszy rozkwit średniowiecznej sztuki Krakowa, której przykłady są prawdziwą ozdobą i chlubą miasta. Jeszcze przed połową XIII stulecia wzniesiono dwie monumentalne — tym razem ceglane — wczesnogotyckie świątynie, Dominikanów i Franciszkanów, zaś na wschód od Krakowa, w Mogile, powstało opactwo Cystersów, świetny przykład XIII-wiecznego budownictwa. Po roku 1285, na mocy przywileju księcia Leszka Czarnego, zaczęto otaczać miasto murowanymi fortyfikacjami. Proces budowy obwarowań trwał do schyłku średniowiecza. Jeszcze dziś urzekają niewysłowionym pięknem resztki murów obronnych wokół Bramy Floriańskiej i Barbakanu. Niestety, pozostałe mury zburzono na początku XIX wieku, a na ich miejscu założono Plantacje, zwane dziś Plantami, które wkrótce okazały się szczególną atrakcję i osobliwością miasta.

opr. aw/aw