Uważnienie małżeństwa

Piotr-Mieczysław Gajda

Prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego

© by Wydawnictwo BIBLOS, Tarnów 2000 ISBN 83-87952-24-9

Red. serii: ks. Czesław Noworolnik

Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej

Plac Katedralny 6, 33-100 Tarnów

tel. (0-14) 621-27-77

fax (0-14) 622-40-40

e-mail: biblos@wsd.tarnow.pl

http://www.wsd.tarnow.pl/biblos

---

ROZDZIAŁ X
UWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA

Uważnienie zakłada nieważne zawarcie małżeństwa z powodu rozrywającej przeszkody lub istotnych braków dotyczących małżeńskiej zgody lub formy kanonicznej. Rozdział ten w KPK obejmuje kanony 1156-1165¹ i jest podzielony na dwa artykuły:

1. Uważnienie zwykłe i

2. Uważnienie nadzwyczajne (uzdrowienie w zawiązku).

1. POJĘCIE I PODZIAŁ UWAŻNIENIA MAŁŻEŃSTWA

Uważnienie małżeństwa jest to akt prawny, mocą którego małżeństwo nieważnie zawarte zostaje uprawomocnione (uważnione), czyli staje się ważnym związkiem małżeńskim.

Instytucja uważnienia małżeństwa kształtowała się w prawie kanonicznym ewolucyjnie. Pełny jej rozwój nastąpił dopiero w okresie pogracjańskim. Uzdrowienie zwykłe zostało usankcjonowane w KPK z 1917 r., a następnie w Kodeksie z 1983 r.

Uważnienie małżeństwa dzieli się na zwykłe i nadzwyczajne, czyli uzdrowienie w zawiązku (sanatio in radice).

Uważnienie zwykłe (convalidatio simplex) polega na usunięciu przeszkody, która była przyczyną nieważnego zawarcia małżeństwa i na ponownym wyrażeniu zgody małżeńskiej, co dokonuje się w uproszczony sposób. Wywołuje ono skutki prawne dopiero od chwili ponowienia (wyrażenia) zgody. Przeszkoda jest tu ujmowana w szerszym znaczeniu, a więc obejmuje każdą okoliczność, która spowodowała nieważność małżeństwa. 244 Uważnienie nadzwyczajne (sanatio in radice) polega na usunięciu przeszkody i udzieleniu dyspensy od ponownego wyrażenia zgody, której trwanie się suponuje.

Niemożliwe jest jakiekolwiek uważnienie, ilekroć nie da się usunąć przeszkody, która spowodowała nieważne zawarcie małżeństwa (np. przeszkoda węzła małżeńskiego). Natomiast uważnienie nadzwyczajne jest niemożliwe także wtedy, gdy brakuje wymaganej prawem zgody małżeńskiej (została np. odwołana).

Po ustaleniu nieważnego zawarcia małżeństwa zawsze należy dążyć - o ile to tylko możliwe - do jego uważnienia.

2. UWAŻNIENIE ZWYKŁE

Uważnienie zwykle małżeństwa nieważnie zawartego obejmuje dwa akty:

1) usunięcie przeszkody (przyczyny), która spowodowała nieważność oraz

2) ponowienie zgody małżeńskiej. W sposobie zwykłego uważnienia sytuacja zmienia się zależnie od tego, co było przyczyną nieważności małżeństwa.

2.1 Uważnienie małżeństwa nieważnego z powodu istnienia przeszkody zrywającej

Prawodawca kodeksowy postanawia, że do uważnienia małżeństwa nieważnego z powodu przeszkody zrywającej, wymaga się ustania przeszkody albo udzielenia dyspensy od niej oraz ponowienia zgody przynajmniej przez stronę świadomą przeszkody (kan. 1156 § 1).² Przeszkoda zrywająca (np. brak odpowiedniego wieku, węzeł małżeński) może ustać przez osiągnięcie wieku, przez śmierć współmałżonka itp. albo przez dyspensę; jest o tym mowa w 245 rozdziale 111,2 tego podręcznika. Ponowienia zgody wymaga się do ważności uważnienia, chociażby na początku obydwie strony wyraziły zgodę i potem jej nie odwołały (kan. 1156 § 2).³ Tak więc ponowienie zgody powinno być nowym aktem woli na małżeństwo, o którym strona ponawiająca wie lub przypuszcza, że było od początku nieważne (kan. 1157).⁴

Gdy przeszkoda ma charakter czasowy (wiek, węzeł) - sama ustaje.

Po sprecyzowaniu tych ogólnych zasad, prawodawca podaje bardziej szczegółowe wskazania w odniesieniu do różnych sytuacji: „Gdy przeszkoda jest publiczna - postanawia kan. 1158 § 1⁵ -obydwie strony powinny powtórzyć zgodę małżeńską w formie kanonicznej, z zachowaniem przepisu kan. 1127 § 2" (o możliwości dyspensy od formy kanonicznej w wypadku małżeństwa mieszanego; ta dyspozycja ma zastosowanie również wtedy, gdy strona katolicka zawiera małżeństwo (za dyspensą) z osobą nieochrzczoną). Przeszkodę uważa się za publiczną, jeśli może być udowodniona w zakresie zewnętrznym; poza tym jest tajna (kan. 1074). Gdy strona odmawia ponownego wyrażenia konsensu, a jest rzeczą pewną, iż trwa wyrażona poprzednio zgoda, pozostaje zastosowanie uważnienia nadzwyczajnego.

Przy ponownym wyrażeniu zgody małżeńskiej nie jest konieczne zachowanie pełnej formy liturgicznej. Ordynariusz miejsca, udzielając dyspensy od przeszkody, winien również określić, w jaki sposób należy odnowić zgodę małżeńską - uwzględniając zawsze zakres rozgłosu, jakiego nabrała nieważność małżeństwa.

Jeśli przeszkoda jest tajna, czyli nie można jej udowodnić, wystarczy ponowienie zgody prywatne i tajne, i to przez stronę świadomą przeszkody, byleby trwała zgoda wyrażona przez drugą stronę; albo przez obydwie, gdy obydwie strony wiedzą o przeszkodzie 246(kan. 1158 § 2).⁶ W tym wypadku nie jest więc konieczny udział świadka urzędowego oraz świadków zwykłych. Wystarczy, że strony (jeśli obydwie mają świadomość nieważności małżeństwa) -po usunięciu przeszkody - w jakikolwiek sposób złożą wzajemne oświadczenie, iż chcą ze sobą żyć w małżeństwie. Jeśliby to nie nastąpiło równocześnie, potrzeba, by zgoda jednej strony trwała, gdy ją wyraża druga (zob. kan. 1107). Zewnętrzne wyrażenie zgody może być dokonane nawet pośrednio, np. przez dobrowolne pożycie małżeńskie.⁷

W prośbie o dyspensę od przeszkód tajnych, podaje się tylko fikcyjne imiona, a przesyła ją proboszcz lub spowiednik na ogół wprost do Penitencjarii Apostolskiej.⁸ Można ją skierować do ordynariusza miejsca, jeśli nie grozi naruszenie tajemnicy.

Jeśli o przeszkodzie wie tylko jedna strona, nie wymaga się powiadomienia drugiej strony o nieważności małżeństwa. Najczęściej będzie to nawet niewskazane. Ponowienie zgody może być w tym wypadku tylko wewnętrzne.⁹ Istnienie zgody u drugiej strony należy uznać za pewne, jeśli nie było wyraźnego jej odwołania. Ponowienia zgody nie trzeba dokumentować, ponieważ na zewnątrz od początku uchodzi ona za prawnie i ważnie wyrażoną.

2.2 Uważnienie małżeństwa nieważnego z powodu braku zgody

Nieważność małżeństwa może być spowodowana przez wyrażenie zgody małżeńskiej pozorowanej (całkowicie lub częściowo) albo przez zgodę prawnie nieskuteczną z powodu błędu, przymusu itp.

Kodeks Prawa Kanonicznego podaje warunki uważnienia małżeństwa nieważnego z powodu braku zgody: 247 1) Tego rodzaju małżeństwo zostaje uważnione z chwilą wyrażenia zgody przez stronę, która jej nie wyraziła, jeśli trwa zgoda wyrażona przez drugą stronę (kan. 1159 § 1).¹⁰

2) Jeśli braku zgody nie można udowodnić, wystarczy aby strona, która jej nie wyraziła, uczyniła to (wyraziła zgodę) prywatnie i tajnie (kan. 1159 § 2)¹¹, czyli bez zachowania formy kanonicznej.

3) Jeśli można udowodnić brak zgody, konieczne jest ponowienie jej z zachowaniem formy kanonicznej (kan. 1159 § 3)¹², czyli wobec świadka urzędowego i dwóch zwykłych świadków.

Gdy poprzednia zgoda była prawnie nieskuteczna, uważnienie następuje tylko wtedy, jeśli nowa zgoda jest wolna od wad, które spowodowały jej nieskuteczność. Gdy zgodę wyraża tylko jedna strona, musi trwać zgoda wyrażona przy nieważnym zawieraniu małżeństwa przez drugą stronę.

2.3 Uważnienie małżeństwa nieważnego z powodu braku formy kanonicznej

Niezachowanie formy kanonicznej może przejawić się w różny sposób:

1) forma może być zupełnie pominięta, jeśli np. strony (zobowiązane do formy kanonicznej) poprzestały na kontrakcie cywilnym lub zawarły ślub wobec ministra niekatolickiego, który według prawa kanonicznego nie mógł ważnie asystować;

2) forma może też być zachowana pozornie, jeśli np. proboszcz błogosławił małżeństwo, zanim kanonicznie objął swój urząd, albo świadek urzędowy asystował przy ślubie bez przepisanej delegacji, albo ślub odbywał się bez świadków zwykłych. 248 Prawodawca podaje w kan. 1160¹³ następującą zasadę: „Uważnienie małżeństwa nieważnego na skutek braku formy musi zostać dokonane przez ponowne zawarcie według formy kanonicznej, z zachowaniem przepisu kan. 1127 § 2" (czyli za dyspensą od tej formy przy małżeństwie mieszanym). Z reguły winna być zachowana również forma liturgiczna małżeństwa, jednakże strony nie zawsze chcą po raz drugi stawać przy ołtarzu w uroczysty sposób. Dlatego można ograniczyć się do istotnych ceremonii (bez rozgłosu). Ordynariusz miejsca mógłby zezwolić, aby taki ślub - jeśli przemawiają za tym względy duszpasterskie - odbył się w mieszkaniu prywatnym stron. Ponownie zawarty związek małżeński według formy kanonicznej powinien być wpisany w parafialnej księdze zaślubionych. Spisuje się nowy akt ślubu. Odpowiednią notatkę umieszcza się na marginesie poprzedniego aktu, który dotyczył małżeństwa nieważnego.

Zwykłe uważnienie (konwalidacja) wywiera swój skutek z chwilą ponownego wyrażenia zgody małżeńskiej. Jeśli małżeństwo, przynajmniej przez jedną stronę, było zawarte w dobrej wierze, przysługują mu uprawnienia właściwe dla małżeństwa domniemanego.

3. UWAŻNIENIE NADZWYCZAJNE (W ZAWIĄZKU)

Początki instytucji nadzwyczajnego uważnienia (w zawiązku) sięgają VI wieku. Formalne pojęcie tej instytucji zrodziło się i pierwsze ślady praktykowania uważnienia nadzwyczajnego można zaobserwować w XIII w. (Innocenty III); następnie w XVI w. Rota Rzymska zwróciła uwagę, że trwanie konsensu jest niezbędnym wymogiem uważnienia nadzwyczajnego. Od czasów Benedykta XIV (+ 1758 r.) uważnienie to zaczęło znajdować swoje częste zastosowanie. W XIX w. udoskonalano rozumienie poszczególnych elementów tej instytucji. Uważnienie nadzwyczajne znalazło swój 249 wiążący wyraz w KPK z 1917, a następnie, z pewnymi zmianami, w KPK z 1983 r.

3.1 Określenie uważnienia nadzwyczajnego

Sama nazwa „uważnienie nadzwyczajne" wskazuje, iż ma ono zastosowanie wtedy, gdy nie można przeprowadzić zwykłego uważnienia. Uważnienie nadzwyczajne (uzdrowienie w zawiązku) małżeństwa nieważnego jest uważnieniem bez ponawiania zgody (zob. kan. 1107), dokonanym przez kompetentną władzę. Zawiera ono w sobie dyspensę od przeszkody - jeśli taka istnieje - oraz od formy kanonicznej, gdy nie została zachowana, jak również cofnięcie wstecz skutków kanonicznych (kan. 1161 § 1).¹⁴ Uważnienie następuje od chwili udzielenia łaski; natomiast cofnięcie skutków odnosi się do momentu zawarcia małżeństwa, chyba że co innego wyraźnie zastrzeżono (kan. 1161 § 2).¹⁵

3.2 Możliwość zastosowania uważnienia nadzwyczajnego (uzdrowienia w zawiązku)

Uważnienia nadzwyczajnego dokonuje się w Kościele, według praktyki Kurii Rzymskiej, w następujących wypadkach:

1) Gdy stron nie można nakłonić do ponowienia zgody małżeńskiej; wystarczy, jeśli jedna ze stron okaże się oporna.

2) Gdy dokonuje się globalnego uważnienia małżeństw w diecezji, w prowincji kościelnej lub jakimś kraju; należy to do Stolicy Apostolskiej.¹⁶

3) Gdy nieważność małżeństwa pochodzi z winy kościelnej hierarchii, np. na skutek niezachowania przepisów odnośnie asystującego (kapłana lub diakona) przy zawieraniu małżeństwa, 250kiedy wierni słusznie przypisywaliby winę swoim pasterzom, których uznają za kompetentnych w tych sprawach. Dlatego powodem, dla którego stosuje się uważnienie nadzwyczajne, jest tu chęć uniknięcia zgorszenia.¹⁷

3.3 Warunki prawomocnego uważnienia małżeństwa

Kodeks Prawa Kanonicznego przyjmuje domniemanie, iż raz wyrażona zgoda, mimo nieważnego zawarcia małżeństwa z racji przeszkody lub braku formy, trwa, dopóki nie uzyska się pewności jej odwołania (kan. 1107).¹⁸ To właśnie trwanie zgody małżeńskiej jest wstępnym i podstawowym warunkiem nadzwyczajnego uważnienia małżeństwa. Uważnienie to bowiem zawiera w sobie dyspensę od obowiązku ponowienia tej zgody; idzie oczywiście o trwanie zgody w chwili dokonywania uważnienia. Pod tym względem okoliczności mogą być różne, dlatego prawodawca kodeksowy zarządza:

1) Jeśli u obydwu stron albo u jednej z nich brakuje zgody małżeńskiej, małżeństwo nie może być uważnione w zawiązku, bez względu na to, czy zgody nie było od początku, czy też była początkowo wyrażona, a potem została odwołana (kan. 1162 § 1).¹⁹

2) Jeśli na początku nie było wprawdzie zgody, ale później została wyrażona, wolno dokonać uważnienia od momentu wyrażenia zgody (kan. 1162 § 2).²⁰

3) Konieczne są pozytywne argumenty pozwalające uznać, że małżeństwo zostanie utrzymane; mówi o tym kan. 1161 § 3: „Uważnienia nadzwyczajnego można dokonać tylko wtedy, jeśli jest prawdopodobne, że strony chcą utrzymać życie 251 małżeńskie" (por. KKKW, kan. 849 § 3). Takie prawdopodobieństwo daje np. zgodne wspólne pożycie stron. Uważnienia nadzwyczajnego nie wolno dokonywać, gdy braki dotyczą samej zgody małżeńskiej. Wskazują na to bezpośrednio zarządzenia, prawodawcy:

1) Można dokonać uważnienia małżeństwa (nie zaś konkubinatu) nieważnie zawartego na skutek przeszkody albo braku formy prawnej, byleby trwała zgoda małżeńska u obydwu stron (kan. 1163 § 1).²¹

2) Małżeństwo nieważnie zawarte z powodu przeszkody z prawa naturalnego lub Bożego pozytywnego, może być uważnione dopiero z chwilą ustania przeszkody (kan. 1163 § 2)²², np. przez śmierć „współmałżonka".

Uważnienie w zawiązku wolno więc stosować w następujących okolicznościach:

1) gdy małżeństwo zostało nieważnie zawarte na skutek przeszkody lub braku formy (kan. 1163 § 1)²³;

2) również bez wiedzy jednej lub obydwu stron, ale tylko z poważnej przyczyny (kan. 1164; por. kan. 90 § 1).²⁴ Tą przyczyną może być: niemożliwość przeprowadzenia uważnienia w sposób zwykły; konieczność zachowania dyskrecji wobec drugiej strony o nieważności związku małżeńskiego; zniesławienie stron w wypadku uważnienia zwykłego; niebezpieczeństwo rozejścia się stron na skutek powiadomienia o nieważności ich małżeństwa; spowodowanie zgorszenia lub krzywdy dla stron, jeśli nieważność małżeństwa nastąpiła z winy duszpasterza. 252

3.4 Kompetentna władza

Uważnienia w zawiązku może dokonać:

1) Stolica Apostolska (kan. 1165 § 1). Jej wyłącznie jest zarezerwowane nadzwyczajne uważnianie małżeństw nieważnych z powodu przeszkód, od których dyspensowanie jest jej zastrzeżone (zob. kan. 1078 § 2, n. 1-2) oraz z powodu przeszkody prawa Bożego, która wygasła. Stolica Apostolska może uzdrawiać w zawiązku zarówno w poszczególnych wypadkach, jak i globalnie w razie potrzeby.

2) Biskup diecezjalny w pojedynczych przypadkach, nawet wtedy, gdy w tym samym małżeństwie zbiega się kilka powodów nieważności, po spełnieniu warunków wymienionych w kan. 1125²⁵, dotyczących uważnienia małżeństwa mieszanego (kan. 1165 § 2)²⁶, celem zabezpieczenia dobra wiary strony katolickiej oraz chrztu i katolickiego wychowania potomstwa.

Prawodawca kodeksowy przyznaje władzę uzdrawiania w zawiązku biskupowi diecezjalnemu, dlatego nie posiada jej ani wikariusz generalny, ani wikariusz biskupi, chyba za specjalnym upoważnieniem; władzy tej nie ma administrator diecezji i inni tymczasowi rządcy.

Władza biskupa diecezjalnego doznaje ograniczenia w dwóch następujących wypadkach:

1) gdy przyczyną nieważności małżeństwa jest przeszkoda, od której dyspensa jest zarezerwowana Stolicy Apostolskiej, zgodnie z przepisem kan. 1078 § 2, n. 1-2 (tj. przeszkoda wynikająca ze święceń (a więc i diakonatu) lub z wieczystego ślubu publicznego czystości, złożonego w instytucie zakonnym na prawie papieskim i przeszkoda występku), oraz 253 2) gdy zachodzi przeszkoda z prawa naturalnego lub Bożego pozytywnego, która już wygasła²⁷ (kan. 1165 § 2), a wiec np. przeszkoda węzła, która ustała na skutek śmierci „współmałżonka".

3.5 Prośba o nadzwyczajne uważnienie

Prośbę o uzdrowienie małżeństwa w zawiązku należy skierować do biskupa diecezjalnego. Może ją wnieść jedna lub obydwie zainteresowane strony (formularz nr 33), a nawet osoba trzecia: czy to w imieniu małżonków, czy od siebie (zob. kan. 61). Zazwyczaj wnosi proboszcz (formularz nr 34); może też wnieść spowiednik, jeśli idzie o uzdrowienie w zawiązku w zakresie wewnętrznym (w przypadkach tajnych). Biskup diecezjalny może dokonać nadzwyczajnego uważnienia w zakresie zewnętrznym lub wewnętrznym.

Reskrypt dotyczący udzielenia tej łaski może być wydany w podwójnej formie: bezpośredniej, czyli bez wykonawcy, albo pośredniej - z wykonawcą. Pierwszy przypadek ma zazwyczaj zastosowanie wtedy, gdy małżeństwo jest nieważne z winy duszpasterza lub gdy prośba o uzdrowienie małżeństwa została wniesiona bez wiedzy stron. W drugim wypadku wykonawcą reskryptu jest duszpasterz (zob. kan. 62). Forma wykonania tego reskryptu może być następująca: „Powagą Biskupa N.N. dokonuję nadzwyczajnego uważnienia Waszego, tj. N.N. małżeństwa, a zrodzone potomstwo ogłaszam za uprawomocnione. W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Amen". Reskrypt wykonany w zakresie zewnętrznym (wraz z dowodem wykonania) należy zachować w archiwum parafialnym; 254 wykonany w zakresie wewnętrznym pozasakramentalnym przesyła się do tajnego archiwum Kurii diecezjalnej; wykonany w zakresie wewnętrznym sakramentalnym powinien być zniszczony przez spowiednika.

3.6 Skutki nadzwyczajnego uważnienia małżeństwa

Skutki nadzwyczajnego uważnienia małżeństwa są następujące:

1) powstanie między małżonkami prawdziwego węzła małżeńskiego; małżeństwo dotąd nieważne, staje się - od chwili uzdrowienia - nierozerwalne i sakramentalne; przyczyną sprawczą węzła małżeńskiego w tym przypadku jest pierwotnie wyrażona zgoda małżeńska; ona bowiem raz wyrażona zachowuje swą skuteczność aż do odwołania (zob. kan. 1107); władza kościelna swoim reskryptem usuwa przeszkody i stwarza warunki, by ta zgoda mogła działać skutecznie;

2) prawny stan małżonków oraz prawne pochodzenie potomstwa; małżonkowie są uważani za prawowitych od początku małżeństwa, a potomstwo zostaje uprawomocnione tak, jakby od początku pochodziło z ważnego małżeństwa, z pełnymi skutkami prawnymi. Wolą prawodawcy kościelnego skutki małżeństwa zostają cofnięte do chwili pierwotnego zawarcia małżeństwa, gdy tymczasem węzeł małżeński istnieje od chwili nadzwyczajnego uzdrowienia, o ile czego innego wyraźnie nie zastrzeżono (kan. 1161 § 2).²⁸

3.7 Adnotacja w księgach metrykalnych

Fakt uzyskania reskryptu uzdrowienia małżeństwa w zawiązku, w zakresie zewnętrznym, powinien być odnotowany w księgach zaślubionych i ochrzczonych odnośnych parafii (zob. kan. 1123).²⁹ Jeżeli małżeństwo stron nie figuruje w tych księgach, gdyż było 255 pierwotnie zawarte w USC lub wobec ministra niekatolickiego, należy spisać nowy akt ślubu, z zaznaczeniem, że związek ten powstał w wyniku nadzwyczajnego uważnienia małżeństwa cywilnego lub niekatolickiego, zawartego w określonym miejscu i dniu. Wówczas dopiero należy powiadomić odnośnego proboszcza, aby w akcie chrztu stron, ewentualnie także ich dzieci dokonał odpowiedniej adnotacji. 256

¹KKKW, kan. 843-852.

²KKKW, kan. 843 § 1.

³ KKKW, kan. 843 § 2.

⁴ Tamże, kan. 844.

⁵ Tamże, kan. 845 § 1.

⁶ KKKW, kan. 845 § 2.

⁷ Zob. F. Bączkowicz, Prawo kanoniczne, t. 2, Opole 1958³, n. 342, 2b, s. 331.

⁸ Adres: Sacra Penitenzieria Apostolica, 00186 Roma, Piazza delia Cancellaria Italia.

⁹ F. Bączkowicz, dz. cyt., n. 342, 2c, s. 331.

¹⁰ KKKW, kan. 846 § 1.

¹¹ Tamże, kan. 846 § 2.

¹² Tamże, kan. 846 § 3.

¹³ KKKW, kan. 847.

¹⁴ KKKW, kan. 848 § 1.

¹⁵ Tamże, kan. 848 § 2.

¹⁶ Por. T. Pawluk, dz. cyt., s. 235.

¹⁷ Por. J. Rybczyk, Uzdrowienie małżeństwa w zawiązku. Sanatio in radice - c. 1138-1141, Lublin 1958, s. 268.

¹⁸ KKKW, kan. 850 § 1.

¹⁹ Tamże, kan. 851 § 1.

²⁰ Tamże, kan. 851 §2.

²¹ KKKW, kan. 850 § 1.

²² Tamże, kan. 850 § 2.

²³ Tamże, kan. 852.

²⁴ Tamże, kan. 849 § 1; 1536 § 1.

²⁵ KKKW, kan. 814

²⁶ Tamże, kan. 852

²⁷ KPK z 1917 r. nie uzdrawiał w zawiązku małżeństwa zawartego z przeszkodą prawa naturalnego i pozytywnego prawa Bożego, choćby ona ustała, nawet od chwili ustania przeszkody (kan. 1139 § 2). Nowy KPK nie podaje, od jakiego momentu uważnienia małżeństwa, zawartego nieważnie z powodu wyżej wymienionej przeszkody ma ono swoją skuteczność: od chwili zawarcia nieważnego małżeństwa, czy od momentu ustania przeszkody.

²⁸ KKKW, kan. 848 § 2.

²⁹ Por. KKKW, kan. 841 § 1.

Copyright © by Wydawnictwo BIBLOS & ks. Piotr-Mieczysław Gajda