Obraz współczesnej młodzieży

Słowo "obraz" przywołuje następne określenia: odzwierciedlenie, spojrzenie, lustro. Ufam, że przyglądanie się współczesnej młodzieży nie będzie zaglądaniem do krzywego zwierciadła, ale spojrzeniem na młodzież taką, jaka ona jest.

Podzielmy nasz wykład na trzy części: młodzież polska w badaniach prowadzonych w latach 1994-1997, wybrane problemy polskiej młodzieży, Paceville.

1.  Młodzież polska w badaniach prowadzonych w latach 1994-1997

Jaka jest polska młodzież albo jaka przynajmniej jawi się w badaniach? Co mówi o sobie w ankietach przeprowadzonych w ostatnich latach? Skorzystamy z badań przeprowadzonych w dwóch środowiskach: na zlecenie Rady do Spraw Rodziny przy Wojewodzie Katowickim i Sejmiku Samorządowym Województwa Katowickiego opublikowanych w "Raporcie o agresji i przemocy wśród młodzieży szkół podstawowych" we wrześniu 1997 roku, zaprezentowanych w "Raporcie o sytuacji polskich rodzin"; z badań prowadzonych przez Ośrodek Badań Młodzieży Uniwersytetu Warszawskiego przedstawionych w publikacji: "Dzisiejsza młodzież. Stereotypy i rzeczywistość po 1989 roku" (red. B. Fatyga, A. Tyszkiewicz, Warszawa 1997).

Tworząc obraz młodzieży jako grupy, zacznijmy od jednego z podstawowych, a zarazem bardzo istotnych pytań, pytania o system wartości. Uczniom klas siódmych z wytypowanych szkół o niskiej i wysokiej przestępczości, z terenu województwa katowickiego zaproponowano wybór 5 najcenniejszych wartości z zachowaniem gradacji ich ważności.

Tabela nr 1.  Skala wartości wg uczniów klas "7"

Wartością najczęściej wybieraną przez pokolenie 14-latków była przyjaźń, następnie rodzina, szczęście rodzinne, sprawiedliwość. Wymienione kategorie stanowiły ponad 50% wszystkich wyborów. Dodanie kolejnych 5 wartości powoduje, że liczba wskazań wzrasta do 75%. W grupie pierwszego wyboru, najwięcej wskazań uzyskała rodzina (łącznie 56,2%). Zatem młodzież polska stawia na czele swojego systemu wartości: rodzinę, miłość, przyjaźń, szczęście rodzinne. Niepokojąca wydaje się bardzo daleka pozycja zdobycia dyplomu oraz religii. Uznawany przez młodzież szkół podstawowych system wartości zmienia się wraz z upływem czasu i jest uzależniony od wykształcenia, wpływów społecznych i uznawanych autorytetów.

Tabela nr 2.  Autorytety wg uczniów klas "7" ^[ 1 ]

Kolejnym pytaniem jakie zadano młodzieży, było pytanie o to, czy posiada ona swoje autorytety i kim są osoby, które młodzież uważa za wzorce. Ponad 30% ludzi młodych nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie, co wskazuje na nieobecność cenionych autorytetów i wzorów do naśladowania. 30,4% młodych uznało za swoje autorytety członków rodziny, a następnie rówieśników i znajomych - 16,1%. Nauczyciele, wychowawcy, księża nie cieszyli się zbyt dużym powodzeniem wśród młodzieży - 2,9%. Wyższą pozycję zajęli muzycy oraz sportowcy; badania ukazały także prawie całkowity zanik autorytetów i wzorów literackich.

Zapytano także młodych ludzi o posiadanie w swoim otoczeniu osób godnych zaufania. ^[ 2 ] Bardzo wielu uczniów klas siódmych powiedziało, że osoby godne zaufania znajdują się w rodzinie, wyraźnie typując rodziców, tj. ojca i matkę albo matkę jako szczególną osobę, do której zwracają się ze swoimi problemami.

W przeprowadzonych badaniach niska była pozycja ojca jako osoby godnej zaufania. Poza członkami rodziny młodzi ludzie najczęściej wskazywali rówieśników, natomiast w dużo mniejszym stopniu nauczycieli, księży czy innych dorosłych.

Tabela nr 3.  Formy spędzania wolnego czasu ^[ 3 ]

Następnym elementem rysującym obraz współczesnej młodzieży jest sposób spędzania wolnego czasu. Z kilku propozycji, ludzie młodzi mieli wybrać trzy formy spędzania wolnego czasu. Tabela nr 3 pokazuje wyraźnie, że młodzi ludzie wypełniają wolny czas oglądaniem TV i video, słuchaniem radia, kaset, płyt (muzyka młodzieżowa),dopiero w dalszej kolejności spotkaniami z przyjaciółmi, uprawianiem sportu, czytaniem książek. Zwróćmy uwagę, że wśród form spędzania wolnego czasu nie pojawiło się przebywanie z rodzicami lub rodzeństwem.

Jeżeli mówimy o formach spędzania wolnego czasu to należy przypomnieć, że w ostatnich latach nastąpił w Polsce drastyczny spadek liczby placówek, instytucji i miejsc, które oferują młodym ludziom interesujące możliwości spędzenia czasu. ^[ 4 ] Powyższe zjawisko dotknęło także szkoły, które w znacznie mniejszym stopniu organizują zajęcia pozalekcyjne. Zjawisko bierności młodzieży wzrasta w miarę jej dojrzewania. W wieku 12-13 lat w formach aktywnego uprawiania sportu uczestniczy 60% chłopców i 40% dziewcząt, natomiast 17-latki biorą udział w zajęciach sportowych odpowiednio w 45% i 28%. Nie zmienia tej sytuacji nawet organizowanie nowych programów sportowych. Aktywne formy wypoczynku przegrywają konkurencję z ekranem telewizyjnym i monitorem komputerowym.

Dużą rolę w organizacji czasu młodzieży mogłyby odegrać ruchy i grupy młodzieżowe. Niestety dane w tym zakresie są bardzo niepokojące. Mimo, iż po roku 1989 powstało w Polsce wiele organizacji młodzieżowych: ogólnopolskich, regionalnych, społecznych, wychowawczych, wyznaniowych, politycznych, sportowych (ZHR, NZS, KSM), które współistnieją z organizacjami funkcjonującymi w systemie komunistycznym (ZHP, ZSMP, ZSP, ZMW) to większość młodzieży pozostaje poza ich wpływem. Organizacje młodzieżowe zrzeszają tylko wybraną grupę młodzieży, pozostali sami wypełniają sobie czas wolny, przy czym są często narażeni na negatywny wpływ otoczenia. Kolejne pytanie dotyczyło miejsc i sytuacji, w których młodzi ludzie doświadczają działań agresywnych.

Tabela nr 4.  Miejsca i okoliczności, w których młodzież spotyka się z agresją ^[ 5 ]

Z danych zawartych w tabeli nr 4 wynika, że ludzie młodzi spotykają się z agresją i doświadczają jej przede wszystkim na stadionach piłkarskich (69,0%) i na ulicy (63,4%). 52,7% młodych wskazało na obecność agresji w przekazie medialnym (filmy, gry komputerowe), a 26,0% wymieniło koncerty współczesnej muzyki młodzieżowej. Działania agresywne, najczęściej napaść fizyczna, znęcanie się, wymuszanie, zastraszanie występują także w środowisku szkolnym. Tylko niewielki odsetek ludzi młodych wskazał na występowanie agresji w rodzinie.

Tworząc własny obraz ludzie młodzi kończący szkoły ponadpodstawowe ukazują siebie jako "pokolenie zniechęcone", mało zainteresowanie rzeczywistością społeczną, polityczną, wykazujące dużą ostrożność i nieufność wobec innych ludzi. Większość młodzieży bardzo krytycznie ocenia polityków i nie respektuje reguł gospodarczych, które sprzyjają nieuczciwości. Wprawdzie znaczna część młodych ludzi ocenia własne możliwości życiowe jako lepsze, niż ich rodziców, ale jest to w dużym stopniu uzależnione od poziomu wykształcenia rodziców i warunków życiowych rodziny. Im lepsze warunki materialne rodziny, pochodzenie i wyższy poziom wykształcenia rodziców, tym bardziej optymistyczne postrzeganie przyszłości przez młodzież. Podobnie: wyniki w nauce, typ szkoły i miejsce zamieszkania różnicują ocenę przyszłych szans życiowych. Najczęściej mianem straconego pokolenia określa siebie młodzież uzyskująca najniższe oceny szkolne (trójki, dwójki), ucząca się w szkołach zawodowych, zamieszkująca małe miasta. ^[ 6 ]

2.  Wybrane problemy polskiej młodzieży

Po prezentacji polskiej młodzieży w lustrze badań prowadzonych w latach 1994-1997, warto postawić pytanie o trudności, zagrożenia, problemy jakie przeżywa współczesna młodzież. Aby uniknąć jednostronności niniejszej charakterystyki można sprawdzić, w jaki sposób postrzegają aktualne problemy ludzie młodzi, a jak problemy postrzegają rodzice.

Tabela nr 5.  Opinie młodzieży i rodziców na temat skali występowania wybranych zjawisk wśród młodzieży ^[ 7 ]

Zebrane dane wyraźnie pokazują, iż uczniowie najstarszych klas szkół ponadpodstawowych i ich rodzice podobnie postrzegają wybrane problemy. Większość rodziców wskazuje na zjawisko związane z brakiem szans i perspektyw życiowych ich dzieci i w zbliżonym stopniu ocenia nadmierną fascynację pieniądzem, pogoń za jego zdobywaniem, przy równoczesnej obojętności na potrzeby innych ludzi. Rodzice znacznie krytyczniej oceniają możliwości społeczne młodego pokolenia, 50% rodziców uznaje młodych za bezradnych w załatwianiu własnych spraw, co potwierdza tylko 38% uczniów. Natomiast młodzież w większym stopniu niż ich rodzice dostrzega zjawisko nikotynizmu, nadużywania alkoholu, narkomanii oraz nadmiernej swobody seksualnej. Nie dostrzega się jednak radykalnych różnic w ocenie występujących zjawisk.

Istotnym problemem polskiej młodzieży jest sprawa kontynuacji nauki w szkołach ponadpodstawowych i na wyższych uczelniach. Relację liczby młodego pokolenia uczącego się na danym poziomie kształcenia (niezależnie od wieku) do liczby ludności w danej grupie wiekowej, określonej jako odpowiadająca poziomowi nauczania, przedstawi następna tabela.

Tabela nr 6.  Wskaźnik skolaryzacji dzieci i młodzieży ^[ 8 ]

Rodzice pragną, aby ich dzieci zdobywały wyższe wykształcenie, niestety, ze względu na małe dofinansowanie polskiej edukacji, nie zawsze istnieje szansa na rzeczywistą kontynuację nauki. Niski poziom zamożności rodzin, przede wszystkim z terenów rolniczych, pozbawia młodzież możliwości uczęszczania do szkół niepublicznych i podejmowania płatnych studiów wyższych. Mimo to, występuje wyraźny wzrost słuchaczy szkół policealnych, od roku szkolnego 1980/81 do 1996/97 liczba słuchaczy wzrosła prawie dwukrotnie (1,9%). Jeżeli chodzi o szkolnictwo wyższe, to zaobserwowano ponad dwukrotny wzrost liczby studentów (z 11,5% w roku 1980/81 do 25,4% w roku 1996/97), co jest w dużym stopniu związane z rozwijającym się szkolnictwem niepublicznym.

Kolejnym problemem, z którym zmaga się polska młodzież, jest brak pracy.

Tabela nr 7.  Bezrobocie wśród ludzi młodych na tle innych grup wiekowych ^[ 9 ]

Niestety, bezrobocie w naszym kraju dotknęło w latach dziewięćdziesiątych głównie ludzi młodych, kończących szkoły. Rok 1994 był okresem maksymalnego wzrostu bezrobocia wśród młodzieży - w grupie wiekowej 15-19 lat (absolwenci szkół zawodowych). Bardzo liczną grupę stanowili także młodzi w wieku 20-24 lata; 27,6% z nich w roku 1994, a 27,9% w roku 1993 nie znalazło pracy. Kwestia zatrudnienia ludzi młodych powinna być sprawą priorytetową, która znajdzie swoje odzwierciedlenie w kodeksie pracy, ponieważ bezrobocie młodych i związany z tym brak możliwości samorealizacji prowadzi do powstawania wielu patologii społecznych. Równie istotne jest umożliwienie młodzieży zdobywania wykształcenia, dostrzega się bowiem wyraźny związek pomiędzy posiadanym wykształceniem a możliwością zatrudnienia; im wyższe wykształcenie tym wyższy współczynnik zatrudnienia. W roku 1996 tylko 2,9% osób z wyższym wykształceniem nie znalazło pracy. W całej populacji najbardziej zagrożone bezrobociem są osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (14,1% w 1996 roku).

Zatrudnienie oraz posiadanie mieszkania wpływa w znaczący sposób na poczucie bezpieczeństwa i własnej wartości, sprzyja także podejmowaniu decyzji o założeniu rodziny. Młodzi marzą o własnej rodzinnie i pragną zapewnić jej godne mieszkanie. Tymczasem sytuację mieszkaniową ludzi młodych należy ocenić jako bardzo trudną. Tylko 1/3 młodych rodzin posiada własne mieszkanie, co wiąże się w dużym stopniu ze zjawiskiem ubóstwa ludzi młodych, określanego często mianem "upośledzonej młodości". Minimum socjalnego nie osiąga 63% rodzin z trojgiem dzieci oraz prawie 80% rodzin z czworgiem i większą liczbą dzieci. Przy czym w najtrudniejszej sytuacji są młode rodziny w małych miasteczkach i na wsi. ^[ 10 ]

Istotną wartością ludzi młodych jest zdrowie. Dobra kondycja zdrowotna dzieci i młodzieży zadecyduje o przyszłości biologicznej społeczeństwa. Niestety dane statystyczne są w tym zakresie alarmujące. 16% uczniów cierpi na zaburzenia rozwoju psychosomatycznego, ponad 35% ujawnia zaburzenia wzrokowe, zaś 90% charakteryzuje się próchnicą zębów. Nauczyciele, którzy mają kontakt z ludźmi młodymi wskazują, że 24% uczniów nie spożywa żadnego posiłku w szkole, zaś około 10% młodych należy uznać za niedożywionych. ^[ 11 ] Bardzo niepokojącym zjawiskiem jest także wzrost liczby uzależnień alkoholowych, nikotynowych i narkotykowych ludzi młodych, przy równoczesnym obniżaniu wieku osób sięgających po wymienione używki.

Kolejnymi problemami ludzi młodych są przestępczość i prostytucja. W ostatnich latach odnotowuje się stałe zwiększanie liczby przestępstw popełnianych przez dzieci i młodzież. W roku 1997 w stosunku do roku 1987 liczba nieletnich sprawców przestępstw wzrosła o 66%. Dotyczyło to zwłaszcza: bójek, uszkodzeń ciała, zgwałceń, kradzieży i wymuszeń z rozbojem. Co było niezwykle niepokojące, wiele przestępstw cechowało bezwzględne, agresywne, a niekiedy wręcz sadystyczne zachowanie.

Prostytucja młodych rozwija się głównie w dużych aglomeracjach oraz na terenach przygranicznych, co wiąże się z nowym na terenie Polski zjawiskiem "turystyki seksualnej" i organizacją nielegalnych usług dla cudzoziemców, głównie pochodzenia niemieckiego. Dane oficjalne podają liczbę od 150 do 200 młodych dziewcząt zajmujących się nierządem; dane te są jednak bardzo niedokładne. ^[ 12 ]

Następna kwestia to przynależność młodych do sekt i grup pseudoreligijnych. Nikt w Polsce nie posiada dokładnych danych na ten temat, wprawdzie można podać liczbę zaginionych młodych ludzi, ale trudno określić ilu z nich trafia do sekt.

Wchodzenie młodego pokolenia w dorosłe życie wiąże się z wieloma problemami, trudnościami, frustracjami. Niekiedy młodym, zmagającym się z niepowodzeniami i problemami wydaje się, iż najlepszym rozwiązaniem jest odebranie sobie życia. W 1996 roku młodzi (poniżej 30 roku życia) podjęli 1233 próby samobójcze. Większość z nich była próbą zwrócenia na siebie uwagi, wołaniem o pomoc, skierowanym do dorosłych w najbliższym otoczeniu.

Należy także zwrócić uwagę na zagrożenia, które nie zawsze są dostrzegane przez rodziców i wychowawców, takie jak magia, okultyzm, kult Szatana, subkultura techno, agresja i przemoc obecne w grach planszowych, wirtualnych grach komputerowych, grach RPG (role-playing games), muzyce typu heavy metal. W dostępnej powszechnie ofercie gier dla dzieci i młodzieży pojawiają się coraz częściej gry bitewne i karciane, których fabuła zakorzeniona jest w magii, okultyzmie, mitologii, fantastyce, fikcji. Bohaterowie przedstawieni w postaci figur lub rysunków to: ludzie poddani Złu, okrutni wojownicy, mityczne potwory, szkielety, demony. Podobny typ bohatera występuje w grach komputerowych, przy czym w tym przypadku poziom oddziaływania na strukturę psychiczną młodego człowieka jest jeszcze większy. Komputer umożliwia wejście w świat wirtualny, posługiwanie się dodatkowymi rekwizytami, korzystanie z nieosiągalnych w grach planszowych efektów dźwiękowych, świetlnych, przestrzennych. Grami, które często w negatywny sposób wpływają na młodzież są również gry typu RPG. Najczęściej w role-playing games (co oznacza odgrywanie roli), chodzi o wejście w fikcyjną sytuację, przyjęcie roli wyznaczonej przez Mistrza Gry i odegranie jej w jak najlepszy, najbardziej realny sposób. Uczestnicy wyobrażają sobie, że są wampirami, mordercami, złodziejami, gwałcicielami itp. Gry typu RPG głęboko angażują emocje, wyobraźnię i uzależniają, powodując przeniesienie odgrywanej roli na relacje koleżeńskie. ^[ 13 ]

Ukazując problemy polskiej młodzieży, nie wolno zapomnieć o niepełnosprawnych. O skali zjawiska może świadczyć fakt wydania w roku szkolnym 1999/2000 przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne 27532 orzeczeń klasyfikujących dzieci i młodzież niepełnosprawną do placówek kształcenia specjalnego. Wśród nich najwięcej dotyczyło młodych niesprawnych umysłowo w stopniu lekkim (14 526 skierowań). ^[ 14 ]

Wszystkie wymienione problemy powinny znaleźć swoje odzwierciedlenie w Programie Polityki Prorodzinnej Państwa, ^[ 15 ] bowiem najmłodsze pokolenie, jego kondycja biologiczna, psychiczna, intelektualna, moralna zadecyduje o przyszłości polskich rodzin, o naszym bycie państwowym i narodowym.

3.  Paceville

Paceville to znak podboju młodego człowieka, dokonywanego kapitałem. Co to jest Paceville i dlaczego przywołujemy obco brzmiącą nazwę podczas prezentacji obrazu polskiej młodzieży? Paceville to miasto rozrywki młodzieżowej, zorganizowane na Malcie. Na śródziemnomorską wyspę ze względu na jej egzotykę, piękno krajobrazu i liczne szkoły językowe przyjeżdża wielu młodych ludzi z całego świata, w tym coraz częściej także z Polski. Paceville było kiedyś spokojnym miasteczkiem, które przeobraziło się w kompleks klubów, dyskotek, zespołów kinowych, barów szybkiej obsługi itp. Wieczorem Paceville gromadzi tysiące młodych ludzi, którzy zwartym tłumem przesuwają się z jednego miejsca do drugiego. Mocne światła laserowe, głośna muzyka dobiegająca z dziesiątek dyskotek i barów. Wysoki poziom dźwięku, nie pozwalający na przeprowadzenie rozmowy. Całkowity brak ciszy, a tym samym szansy na refleksję i spotkanie z Bogiem.

Młodzi szukają własnej oryginalności i indywidualności, chcą być kimś innym, znaczącym, wartościowym. Próbują to wyrażać zachowaniem i ubiorem, buntują się przeciw szkolnym mundurkom i jakimkolwiek formom ujednolicenia. Niestety, często wpadają w ręce dorosłych, którzy "robią na nich" doskonały interes. Młodzi chłopcy i dziewczęta w Paceville wyglądają tak, jakby zeszli wprost z taśmy produkcyjnej. Prawie identycznie ubrani w odzież i obuwie znanych firm, spożywają to samo jedzenie typu fast food, piją reklamowane napoje, nawet makijaż i biżuteria dziewcząt odzwierciedlają jeden lansowany wzór, prezentowany w telewizyjnych kanałach muzycznych i programach młodzieżowych. Kto czerpie z tego największe korzyści, komu zależy na tym szczególnym podobieństwie młodzieży? Odpowiedź jest prosta: firmy odzieżowe, kosmetyczne, farmaceutyczne, korporacje sprzedające muzykę rozrywkową, programy i gry komputerowe. Młodzież szuka wzorów, autorytetów, pragnie coś osiągnąć, odnaleźć się w rzeczywistości. Odrzuca utarte schematy, poszukuje własnej drogi, ale - niestety - nie posiadając jeszcze trwałej hierarchii wartości, łatwo ulega złudnym wpływom reklamy i podejmuje styl, który jest jej narzucany. Warto pamiętać, że czasopisma młodzieżowe i media elektroniczne pełnią funkcję służebną wobec potężnych korporacji. Dużą rolę odgrywa zjawisko dezinformacji i dezorientacji młodego odbiorcy. Prezentacja medialna stwarza pozór swobodnego wyboru, ale w rzeczywistości narzuca to, co zostało mu polecone przez "potentatów handlowych". Zamiast autorytetów kreuje idoli, którzy są lansowani przez pewien, ściśle określony zasadami komercji, czas.

W doskonały sposób jest także tworzony kult młodości, którego podstawowe hasło brzmi: jeżeli chcesz być dostrzeżony i zaakceptowany przez innych, musisz być zgrabny, piękny, bogaty i młody. Zachowanie lub przedłużanie młodości wiąże się z zakupem określonych artykułów, korzystaniem z usług kosmetycznych, medycznych, rekreacyjnych, zatem przysparza nowych klientów. Nawet w roku 1999, ogłoszonym przez ONZ Międzynarodowym Rokiem Seniorów, w popularnych kolorowych czasopismach i telewizji rzadko można było dostrzec twarz starszego człowieka.

Kult młodości wiąże się w ścisły sposób z kreowaniem postawy egoizmu, nieodpowiedzialności, wygórowanych żądań. Młodzież ma prawo zachowywać się asertywnie, stawiać żądania i wymagać od dorosłych, ale nie musi ponosić żadnych obowiązków i respektować istniejących praw. Propagowanie i wzmacnianie tego typu zachowań prowadzi do powstania pokolenia, które "chce być sobą", lekceważąc innych i nie ponosząc żadnych obowiązków.

Rola rodziców, nauczycieli, wychowawców, duszpasterzy narzuca się sama. Młodzi mogą nie zdawać sobie sprawy, iż są przedmiotem zorganizowanej i wszechstronnej manipulacji psychologicznej, dlatego potrzebują mądrych rodziców, doradców i wychowawców. Czy ich znajdują? Odwołam się raz jeszcze do przykładu Paceville. W nocy wokół tego miasteczka stały setki samochodów. W części z nich siedzieli rodzice i czekali na swoje "pociechy", czekali aż ich dzieci wrócą po nocnej rozrywce, by je odwieźć do domów. Dlaczego dorośli nie chcieli wchodzić na teren miasteczka? Czy bali się konfrontacji z rzeczywistością, czy mieli inne powody?

W jakim kierunku zmierza zatem proces wychowania dzieci i młodzieży? Czy wystarczy dobrze postawiona diagnoza, aby podjąć odpowiednie działania? Gdzie i w jaki sposób szukać sprzymierzeńców? Zanim udzielimy odpowiedzi, warto sobie uświadomić, że w miarę rozwoju cywilizacji młody człowiek podlega wielostronnym wpływom już nie tylko rodziny, szkoły, Kościoła, ale także wpływom popularnej prasy, radia, telewizji (w tym specjalnych kanałów muzycznych i młodzieżowych), internetu, supermarketów, stadionów sportowych, kin, dyskotek i innych miejsc rozrywki młodzieżowej. Nie możemy zatem myśleć na zasadzie: bodziec - reakcja. Nie jesteśmy w stanie ochronić młodzieży przed wszystkimi niebezpieczeństwami ani odizolować całkowicie od negatywnych wpływów. Ale możemy wspólnie analizować zaistniałą sytuację i razem szukać prawdy o człowieku, o wychowaniu i o Bogu.

opr. ab/ab