Komentarze do Pawła na Zachodzie - Ambrozjaster

Ks. Arkadiusz Baron

ŁACIŃSKIE KOMENTARZE DO LISTU DO TYTUSA (AMBROZJASTER, HIERONIM, PELAGIUSZ) NA TLE RECEPCJI MYŚLI PAWŁOWEJ W STAROŻYTNOŚCI

Studium porównawcze

Copyright © Wydawnictwo WAM 2003

Ambrozjaster

Nieco później od Wiktoryna wszystkie listy Pawłowe, z wyjątkiem listu do Hebrajczyków, komentuje anonimowy autor, którego od czasów Erazma z Roterdamu nazywamy Ambrozjastrem⁽⁵⁴⁾, gdyż wcześniej jego dzieło przekazywano pod imieniem św. Ambrożego.

Oprócz komentarzy do listów Pawłowych, jest on jeszcze autorem Quaestiones Veteris et Novi Testamenti⁽⁵⁵⁾. Dzieło to stanowi zróżnicowany zbiór (notki homiletyczne; postacie biblijne: Abel, Kain, Abraham, Hiob, Tobiasz; kwestie egzegetyczne: na przykład wyjaśnienie psalmów 1, 23, 50; kwestie teologiczne i filozoficzne: kim jest Bóg? Dlaczego Bóg stworzył świat?; przeciwko poszczególnym heretykom: Ariuszowi, Fotynowi, Nowacjanowi, itd.). Może on pochodzić od różnych autorów, i został zebrany przez Ambrozjastra, albo rzeczywiście stanowi jego własne dzieło zebrane przez kogoś innego pod jego imieniem⁽⁵⁶⁾.

Komentarz do listów Pawłowych powstał w Rzymie w latach 363-384⁽⁵⁷⁾. M. Simonetti uważa, że nastąpiło to pod koniec tego przedziału czasowego⁽⁵⁸⁾. Cały komentarz się zachował, i to w dodatku w różnych wersjach: recensio prior (); recensiones posteriores (, ), które najprawdopodobniej stanowią stylistyczne poprawki własne autora. H. J. Vogels uważa za najbardziej pierwotny tekst wersję , wersje zaś (dotyczy szczególnie Rz) oraz stanowią jego zdaniem poprawki Ambrozjastra, z których ostateczną jest wersja . Dlatego wydając krytycznie tekst na stronach nieparzystych wydał tekst według wersji , zaś na parzystych według wersji i , o czym informuje przed każdym komentarzem do poszczególnego listu Pawłowego, ponieważ nie do każdego listu istnieją wszystkie wersje⁽⁵⁹⁾.

Trzeba stwierdzić, że Ambrozjaster nie miał zbyt wiele «szczęścia»: od początku anonimowy; wydanie krytyczne, którego się doczekał, stanowi w zasadzie ustalenie tekstu i wzajemnej relacji poszczególnych wersji (za co częściowo sam odpowiada, jeśli rzeczywiście tyle razy poprawiał i zmieniał tekst); krótko mówiąc, wydanie to wymaga - jak się wydaje - dodatkowego opracowania, szczególnie w aspekcie teologicznym; podobnie włoskie przekłady Ambrozjastra ograniczają się niemal wyłącznie do podania sigli biblijnych, bez uwzględnienia wewnętrznych zależności komentarza. To samo - jak się wydaje - dotyczy polskiego wydania przekładu komentarza do Listu do Rzymian (ŹMT 19).

Tymczasem, zdaniem niektórych, jest to najlepszy zachodni komentarz do listów św. Pawła⁽⁶⁰⁾. Jednakże trzeba być ostrożnym w przyjmowaniu tego typu wypowiedzi od autorów, którzy aktualnie zajmowali się danym twórcą starożytnym: kryje się w nich prawie zawsze pewna doza panegiryzmu⁽⁶¹⁾.

Komentarz Ambrozjastra jest około 3, 9 raza dłuższy od tekstu Pawłowego. Proporcje komentarza do tekstu komentowanego w poszczególnych listach są mniej więcej następujące (wyniki w odniesieniu do listów dłuższych są dokładniejsze; błąd przy listach krótkich może okazać się większy):

Jak widać z przytoczonego zestawienia, Ambrozjastra najbardziej interesował list do Rzymian, a następnie do Galatów i do Kolosan.

Każdy komentarz poprzedzony jest wstępem, zauważalnie krótszym jedynie do listów do Efezjan i do Filipian. Ambrozjaster dzieli tekst Pawłowy na krótkie bloki myślowe, które niejednokrotnie tworzy jedno zdanie. Interesujące byłoby dokładniejsze przebadanie tychże podziałów w aspekcie struktury, jaką dostrzega w listach Pawłowych.

Komentarz ma charakter literalny, co powoduje, że zalicza się go zwykle do egzegetów o tendencji antiocheńskiej. W istocie, Ambrozjaster to przede wszytkim historyk, prawnik i dogmatyk, ale moim zdaniem jest to rezultat silnego wpływu egzegezy rabinistycznej⁽⁶²⁾. Często rozwija myśl w sposób binarny, na strukturze dwóch dróg stanowiących skrajne możliwości ludzkich wyborów czy postaw⁽⁶³⁾. Wie, że martwa litera może być wykorzystywana w przewrotny sposób. Wyjaśniając wiersz Rz 1, 11 napisze: «ideo desiderat ut praesens doctrinam evangelicam sensu quo scribit, his tradat, ne sub auctoritate litterarum eius non auferretur error». Pobrzmiewa tu echo słów, że Pismo nie jest do prywatnego wyjaśniania (por. 2 P 1, 20). Ambrozjaster stwierdza, że pismo trzeba odczytywać w sensie, w jakim zostało napisane. Pyta o «sens»⁽⁶⁴⁾, a więc o to, co na wstępie nazwaliśmy «treścią». Charakterystyczne jest dla niego poszukiwanie «sensu» słów Pawłowych w innych jego wypowiedziach, w Ewangelii lub w ST⁽⁶⁵⁾.

Metodę i poglądy teologiczne Ambrozjastra w TtKom omawiamy poniżej (zob. 3).

Przypisy

54.  Dyskusje na temat kim był Ambrozjaster zwięźle omawia A. Pollastri, Introduzione, w: Ambrosiaster, Commento alla lettera ai Romani, Città Nuova Editrice, Roma 1984, 7-9; por. także J. Żelazny, Wstęp, w: ŹMT 19, 5n.

Encyklopedyczne dane biograficzne podaje A. Stuiber. Zob. Ambrosiaster, Nachträge zum Reallexikon für Antike und Christentum, w: Jahrbuch für Antike und Christentum, 13 (1970) 119-123.

Bibliografię można znaleźć w: Patrologia III, Roma 1978, dodruk 1983, 179-180; B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, 514-515; Ambrozjaster, Komentarz do listu św. Pawła do Rzymian, tłum. J. Sulowski (rewizja przekładu: L. Bielas, S. Kalinkowski, J. Krykowski, H. Pietras, J. Woch, R. Zarzeczny), Wyd. WAM, Kraków 2000, ŹMT 19, 19-22, gdzie uwzględniono prace i artykuły autorów polskich M. Michalskiego, E. Stańka i E. Stanuli, zajmujących się Ambrozjastrem.

55.  Tekst krytyczny - por. A. Souter, CSEL 50.

56.  Por. też M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią, MT 26, 249-250.

57.  Argumenty za takim właśnie czasem powstania - por. A. Souter, The Earliest Latin Commentaries on the Epistles of St. Paul, Oxford 1927, 42-43.

58.  Por. M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią, MT 26, 248 wraz z przypisem 24.

59.  Tekst komentarza: PL 17, 45-508. Wydanie krytyczne: H. J. Vogels, Ambrosiastri qui dicitur Commentarius in Epistulas Paulinas, CSEL, 81, I-III, Vindobonae 1966-1969, wersje tekstu i manuskrypty omawia we wstępie; por. także A. Pollastri, Introduzione, w: Ambrosiaster, Commento alla lettera ai Romani, Roma 1984, 6-7; L. Fatica, Introduzione, w: Ambrosiaster, Commento alla lettera ai Galati, Città Nuova Editrice, Roma 1986, 19n.

60.  E. Florkowski, Ambrozjaster, w: «Encyklopedia katolicka», Lublin 1973, t. I, 411 między innymi pisze: «Komentarz Ambrozjastra uchodzi za najlepsze przed św. Hieronimem łacińskie objaśnienie Listów Pawła Apostoła, a w opinii niektórych znawców za najlepsze w całej starożytności»; G. Bardy, Ambrosiaster, w: «Dictionaire de la Bible. Supplément», I, Paris 1928, 225 pisze, że komentarz Ambrozjastra jest «un des plus importants, le plus important peutętre de ceux qu'ont laissés les écrivains chrétiens de langue latine; A. Souter, The Earliest Latin Commentaries on the Epistles of St. Paul, Oxford 1927, 63 pisze: «To the testimony of Harnack and Jülicher to the character of the work, already given, a much older testimony may be added, that of Sixtus of Siena (Bibl. Sancta, lib. 4; Simon, p. 134), approved by Richard Simon: "breves quidem in verbis, sed Sententiae pondere graves". Simon says further: "There are few ancient commentaries on the Epistles of St. Paul, or on any part of the New Testament, that can be compared with him"».

61.  Zob. poniżej 2. 3. 6. Pelagiusz przypis 159.

62. Również M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią, MT 26, 251 pisze: „Istotnie Quaestiones poddają pod dyskusję antiochenizm naszego autora"; i od razu dodaje: „Oczywiście, nie w tym znaczeniu, że czynią z niego aleksandryjczyka".

63. Problem pozostaje do dokładnego opracowania. Na przykład por. RzKom 1, 1: Saul to niepokój, Paweł - pokój; «servum autem se profitens, a lege se exutum ostendit» służba Jezusowi albo służba Prawu (chociaż także ono pochodziło od Boga); 1, 18, 1. Zob. poniżej 3. 1. przypisy 172 i 173.

64. Słowo «sensus» w jego komentarzu do listów Pawłowych pojawia się ponad 200 razy, w tym także w TtKom 3, 10; nie występuje jedynie w FlmKom.

65. Por. na przykład: listy Pawłowe - RzKom 1, 26; 7, 14, 4; Ewangelie - EfKom 2, 21-22: «Hic sensus est, unde Dominus ait»; ST - RzKom 3, 5-6, 1.

opr. mg/ab