Czym są Targumy?

BIBLIA ARAMEJSKA

Targum Neofiti 1
Księga Rodzaju

Czym są Targumy?

Tom 1

Przekład i opracowanie: Mirosław Stanisław Wróbel
Wydawnictwo Gaudium Lublin 2014
ISBN 978-83-7548-182-2

[Wprowadzenie Autora]

Targumy należą do najstarszych przekładów ksiąg biblijnych na język aramejski. Termin „targum” pochodzi z języka akadyjskiego, w którym pojęcie targumânu odnosi się do „tłumacza”. W Biblii Hebrajskiej termin ten pojawia się tylko w formie imiesłowu biernego m^eturgām w tekście Ezd 4,7², stanowiąc wprowadzenie w aramejską część tej księgi (Ezd 4,8 – 6,18). Autorzy Septuaginty oddają ten imiesłów jako „tłumaczony”. Aramejskie wersje tekstu biblijnego mają podwójny charakter – są jednocześnie przekładem i wyjaśnieniem³. Geneza przekładów targumicznych wiąże się z sytuacją językową na Bliskim Wschodzie pod koniec 1. poł. I tysiąclecia przed Chr. Wówczas język aramejski stał się nie tylko językiem dyplomatycznym imperium babilońskiego i perskiego, ale także językiem mówionym i popularnym wśród ludności od Indii aż po Egipt i zachodnie wybrzeża Afryki. Język ten należał do północno-zachodniej grupy języków semickich. Po niewoli babilońskiej, kiedy język aramejski stał się na wiele wieków lingua franca Żydów palestyńskich⁴, targumy zaczęły kształtować się w trzech środowiskach: w liturgii synagogalnej, w szkole i w prywatnej pobożności⁵. Przy lekturze Tory i Haftary w synagodze dokonywano przekładu z języka hebrajskiego na język aramejski. Obok funkcji lektora tekstu hebrajskiego była także funkcja tłumacza (meturgemana), który po odczytaniu przez lektora jednego lub kilku wersetów w języku hebrajskim tłumaczył i wyjaśniał tekst w języku aramejskim. Na potrzeby kultu tradycje targumiczne były przekazywane w szkole oraz zachowywane w domach⁶. W czasach Jezusa językiem aramejskim posługiwali się mieszkańcy Palestyny, którzy zachowali język hebrajski jako święty w kulcie świątynnym i synagogalnym. Brak pełnego zrozumienia tekstów w języku hebrajskim zrodził potrzebę stworzenia wersji aramejskiej, która najpierw funkcjonowała w formie ustnej, a następnie została spisana. Biblia Aramejska nie była tylko zwykłym literalnym przekładem tekstu hebrajskiego, lecz swoistym komentarzem, który objaśniał i interpretował treść ksiąg świętych. Aramejska parafraza trafiała do serc i umysłów słuchaczy, stając się istotnym źródłem poznania Bożego objawienia przekazanego na kartach ksiąg świętych.

Targumy są podzielone na dwie grupy: 1. Targumy Oficjalne, które powstawały w diasporze babilońskiej (Targum Onkelosa do Pięcioksięgu i Targum Jonatana do Proroków) oraz 2. Targumy Palestyńskie, które były tworzone na terenie Palestyny (Targumy w rękopisach z Qumran, Targum Neofiti 1, Targum Pseudo-Jonatana, Targum Fragmentaryczny, Targumy z genizy kairskiej, Targumy Tosefty)⁷. Podczas gdy Targumy Oficjalne są zwykle literalnym tłumaczeniem tekstu hebrajskiego, to Targumy Palestyńskie zawierają parafrazy i wyjaśnienia, które ułatwiają zrozumienie tekstu biblijnego.

Nazwa „Palestyńskie Targumy Pięcioksięgu” obejmuje wszystkie aramejskie tłumaczenia Pięcioksięgu przekazane przez judaizm rabiniczny, poza Targumem Onkelosa. Tradycja żydowska już od XI w. stosuje w odniesieniu do Targumów Palestyńskich określenia: „Targum Jeruszalmi”, „Targum Erez Israel”, „Targum Palestyński”. Choć nie ma ujednoliconej i autorytatywnej formy tekstu „Palestyńskich Targumów Pięcioksięgu”, to jednak dostępne są ich różne recenzje: a) cytaty pism rabinicznych – Targum Jerozolimski II; b) siedem fragmentarycznych rękopisów z genizy kairskiej; c) hagadyczne urywki w rękopisach Targumu Onkelosa; d) Targum Neofiti 1; e) Targum Pseudo-Jonatana.

I. Pochodzenie i wiek Targumów Pięcioksięgu

We współczesnych badaniach nad pochodzeniem i wiekiem Targumów Pięcioksięgu wyróżnia się pięć etapów ewolucji tradycji targumicznej od etapu ustnego do pisemnego:

1. okres źródłowy (V–II w. przed Chr.) – to czas umacniania tożsamości żydowskiej po niewoli babilońskiej; w tym okresie w nowo odbudowanej świątyni, w synagogach i w szkołach były używane ustne tłumaczenia tekstów biblijnych na język aramejski (targumy w formie ustnej);

2. okres najstarszych znanych rękopisów (I w. przed Chr. do I w. po Chr.) – to czas powstania spisanych Targumów do Księgi Hioba i Księgi Kapłańskiej w Qumran;

3. okres powstania Targumów Palestyńskich (I–III w.) – to czas, gdy na terenie Palestyny powstają spisane fragmenty targumów, znalezione później w genizie kairskiej, Targum Fragmentaryczny oraz Targum Neofiti 1;

4. okres powstawania Targumu Babilońskiego (II–III w.) – to czas tworzenia się w Babilonii Targumu Onkelosa do Pięcioksięgu;

5. okres późnych Targumów Palestyńskich (III–VII w.) – to czas, gdy na terenie Syrii i Galilei powstaje Targum Pseudo-Jonatana do Pięcioksięgu.

W kanonicznym tekście Księgi Nehemiasza zawarta jest tradycja o publicznym czytaniu Tory i tłumaczeniu tego tekstu na język aramejski (Ne 8,1-8). Tekst ten jest uważany za najstarszy ślad ustnej interpretacji, jaka towarzyszyła liturgicznej lekturze Prawa⁸. Tradycja żydowska z tego tekstu wyprowadza początek stosowania targumów. Po powrocie z niewoli babilońskiej język aramejski jako język potoczny był dla Żydów bardziej zrozumiały niż język hebrajski. Według Ne 13,24 połowa dzieci żydowskich z małżeństw mieszanych „nie umiała mówić po żydowsku”. Stąd zrodziła się potrzeba przekładu tekstu hebrajskiego i jego objaśniania w formie komentarza. Czynności te stały się podstawą tworzenia tradycji targumicznej. Tekst Ne 8,1-8 wskazuje na podniosłą liturgię sprawowaną obok świątyni w 458 r. przed Chr. Jej opis jest wyraźnie wzorowany na późniejszej liturgii synagogalnej. Tekst ten ukazuje, że słowo Boże było przybliżane wiernym poprzez przekład (targum) oraz komentarz (midrasz). Tradycja rabiniczna komentuje tekst Ne 8,1-8 w Talmudzie babilońskim, Megillah 3a: „«I czytali z księgi Prawa Bożego» – to wskazuje na czytanie; «tłumaczyli» – to jest aramejski przekład. Tekst ten wskazuje na tłumaczenie i komentarz, który miał prowadzić do nowego działania po przypomnieniu i wyjaśnieniu Prawa”. Akcentowanie w tekście Ne 8,1-8 czynności czytania i rozumienia Pisma w zgromadzeniu, któremu przewodniczył Ezdrasz, może wskazywać, że zapoczątkowana w V w. przed Chr. praktyka czytania, przekładania i komentowania Biblii Hebrajskiej stała się istotnym elementem życia liturgicznego wspólnoty żydowskiej.

Badania nad źródłami z I w. (teksty nowotestamentalne, przekłady syryjskie oraz dzieła Józefa Flawiusza) wskazują na znaczne wpływy tradycji targumicznych, które mogły już wtedy funkcjonować w wersjach spisanych.

Analiza tekstów Nowego Testamentu, zwłaszcza Ewangelii synoptycznych, dzieła Janowego, pism Pawłowych, Listu do Hebrajczyków, wskazuje na ich związki z tradycjami targumicznymi⁹. Ścisły związek pomiędzy tradycją targumiczną Targumu Neofiti Rdz 4,1-17 a tradycją Janową, zwłaszcza Pierwszym Listem św. Jana, wykazał w swej pionierskiej na gruncie polskim pracy doktorskiej ks. P. Kot na KUL¹⁰. Analizując związki treści targumicznych z pismami nowotestamentalnymi, wyodrębnił on cztery grupy zależności o charakterze: a) słownych interpolacji targumicznych; b) korelacji teologicznych; c) wspólnej idei historiozbawczej; d) wspólnego akcentu tematycznego¹¹. Ścisłe relacje pomiędzy literaturą targumiczną a tradycją Janową wykazał także ks. P. Rytel-Andrianik w swojej pracy doktorskiej obronionej w Jerozolimie w 2012 r. pt. Manna, Bread from Heaven in Jn 6:22-59 in the Light of Psalm 78:23-25 and its Interpretation in Early Jewish Sources¹². Wymownym przykładem związku tradycji targumicznej z Nowym Testamentem jest tekst z 2 Tm 3,8, gdzie w kontekście zapowiedzi wielkiego odstępstwa są wymienione dwa imiona czarowników egipskich (Jannes i Jambres), którzy wystąpili przeciw Mojżeszowi¹³. Tekst ten nawiązuje do Biblii Hebrajskiej (Wj 7,11.22), gdzie są wzmiankowani czarownicy egipscy, jednak nie są tam podane ich imiona¹⁴. Tymczasem w tradycji targumicznej (Targum Pseudo-Jonatana Wj 7,11) pojawiają się imiona czarowników egipskich Jannes i Jambres, cytowane przez tekst nowotestamentalny. Słowa pewnej kobiety wypowiedziane do Jezusa: „Błogosławione łono, które Cię nosiło, i piersi, które ssałeś”, zapisane w Łk 11,27, znajdują swoją paralelę w Targumie Neofiti Rdz 49,25 jako słowa Jakuba skierowane do jego syna Józefa: „Niech będą błogosławione piersi, z których ssałeś, i łono, w którym byłeś”.

Analiza tekstów Pięcioksięgu Syryjskiego (Peszitty), którego przekładu dokonano w I w., wykazuje wiele związków z treścią palestyńskich tekstów targumicznych. Uczeni ukazują liczne ślady egzegezy targumicznej w Peszitcie¹⁵.

W dziełach Józefa Flawiusza, zwłaszcza w Antiquitates Judaicae, można znaleźć wiele tradycji targumicznych. Zdaniem H.S. Thackeraya Józef Flawiusz – historyk żydowski z I w. znał lepiej język aramejski niż hebrajski, dlatego w wielu miejscach swoich dzieł pisanych w języku greckim opiera się on na wersjach targumicznych¹⁶.

O tym, że targumów w czasach przedrabinicznych nie stosowano tylko w sposób ustny, lecz były one stopniowo spisywane, świadczą odkrycia w Qumran – fragmenty Księgi Hioba (grota 4) i Księgi Kapłańskiej (grota 4). Odnalezione manuskrypty są ważnym świadectwem, że niektóre spisane teksty targumiczne funkcjonowały już w II–I w. przed Chr.¹⁷

W tradycji rabinicznej (Talmud jerozolimski, Szabbat XVI,1; Talmud babiloński, Szabbat 115a) można znaleźć zapis, że targum Księgi Hioba znany był Gamalielowi I oraz jego wnukowi Gamalielowi II, którzy żyli w I w.: „Pewnego razu zdarzyło się, że rabbi Halafta udał się do rabbiego Gamaliela do Tyberiady. Znalazł go siedzącego przy stole Jochanana przeklętego, a miał on w ręku Księgę Hioba w przekładzie i czytał ją. Rabbi Halafta upomniał go: «Pamiętam starego rabbiego Gamaliela, twojego dziadka, który kiedy siedział na schodach góry świątynnej, a przyniesiono mu targum Hioba, nakazał murarzom, aby go zamurowali pod warstwą kamieni»”¹⁸. Inne źródła literatury rabinicznej potwierdzają istnienie targumów w formie spisanej w III–IV w. po Chr.¹⁹ Wypowiedzi rabinów należących do tannaitów i pierwszej generacji amoraitów wykazują wiele związków z tradycjami zawartymi w literaturze targumicznej²⁰. Na potrzeby liturgii synagogalnej najchętniej tłumaczony był tekst Pięcioksięgu. Zwracano jednak szczególną uwagę, aby bardziej zrozumiałe dla ludu przekłady aramejskie nie zastąpiły tekstów spisanych w języku hebrajskim. Na napięcie pomiędzy ustną formą przekazu tradycji targumicznych a ich formą spisaną wskazuje przekaz rabiniczny zawarty w Talmudzie jerozolimskim: „Rabbi Samuel bar rabbi Izaak, wszedłszy do synagogi, zobaczył pewnego nauczyciela podającego targum z księgi. Upomniał go: «Tego ci nie wolno czynić! Rzeczy przekazywane ustnie [niech pozostaną] w przekazie ustnym, rzeczy zaś przekazywane na piśmie [niech pozostaną] w zapisie»”²¹. Na powściągliwy stosunek do przekładów tekstów świętych przez judaizm rabiniczny, który jest wynikiem dążenia do unifikacji wielu wcześniejszych tradycji judaizmu biblijnego oraz konfrontacji z chrześcijaństwem, wskazuje wypowiedź rabbiego Judy ben Ilaja z końca II w. po Chr.: „Kto tłumaczy [biblijny tekst] literalnie, ten jest fałszerzem; ale kto dodaje do niego cokolwiek, ten jest bluźniercą”²². Fakt ten świadczy o znacznym zasięgu i istotnym oddziaływaniu tradycji targumicznych w pierwszych wiekach. Zawarte w nich treści stanowiły istotne źródło nie tylko dla egzegezy judaizmu okresu Drugiej Świątyni, ale także dla idei teologicznych rodzącego się chrześcijaństwa i judaizmu rabinicznego.

Informacje o serii wydawniczej i Wstęp Autora

Publikacja pt. Targum Neofiti 1: Księga Rodzaju stanowi 1 tom szerszego projektu zatytułowanego Biblia Aramejska, w którym uczeni chrześcijańscy i żydowscy pragną udostępnić Czytelnikom pierwszy przekład tekstów targumicznych na język polski. Pierwsza część tego projektu obejmuje 15 tomów do Pięcioksięgu w ujęciu Targumu Neofiti 1 (tomy 1-5), Targumu Pseudo-Jonatana (tomy 6-10) i Targumu Onkelosa (tomy 11-15). Poszczególne tomy zawierać będą przekład polski zaopatrzony w przypisy. Równolegle wydawana będzie edycja krytyczna z tekstem aramejskim. Planowany jest także odrębny tom zerowy dla polskich Czytelników jako wprowadzenie w lekturę i bogatą treść tekstów targumicznych. Zamierzeniem twórców tego projektu jest udostępnienie aramejskiej Volks-Bibel (Biblii na użytek ludu), której barwne tradycje cieszyły się dużą popularnością w czasach Jezusa i apostołów. Z jednej strony stanowiły one parafrazę i wyjaśnienie tekstów Starego Testamentu oraz komentarz do nich, z drugiej zaś źródło inspiracji dla Jezusa i autorów Nowego Testamentu. Wiele treści zawartych w bogatych tradycjach żydowskich okresu przedchrześcijańskiego oraz w późniejszych tradycjach chrześcijańskich lepiej można zrozumieć w świetle przekazu targumicznego. Jezus i Jego uczniowie słyszeli te tradycje w synagogach, uczyli się ich w szkołach i dyskutowali o nich w rodzinach. Używając w mowie potocznej języka aramejskiego, całym sercem przeżywali treści wyjaśniane i komentowane przez barwne i żywe tradycje targumiczne.

W wersji naukowej tekst aramejski Targumu Neofiti 1 do Księgi Rodzaju został przyjęty za editio princeps pod redakcją A. Díeza Macha (Neophyti I. Targum Palestinese. MS de la Biblioteca Vaticana, t. 1. Génesis, Madrid-Barcelona: Consejo Superior de Investigaciones Científicas 1968). Tekst ten został udostępniony online przez Hebrew Union College i Jewish Institute of Religion (Comprehensive Aramaic Lexicon Project), którym wyrażamy wdzięczność za możliwość wykorzystania go w polskiej edycji Biblii Aramejskiej. Przy opracowaniu aparatu krytycznego wykorzystano manuskrypty (Vatican, Nürnberg, Leipzig, Paris), warianty marginalne i interlinearne (Targum Neofiti Marginalia i Interlinia) oraz teksty znalezione w genizie kairskiej (Geniza Targum A,B,C,D,E). W sporządzeniu przypisów do polskiego tłumaczenia wykorzystano najważniejsze w tym zakresie opracowania (B. Barry Levy, Targum Neophyti 1. A Textual Study. Introduction, Genesis, Exodus, t. 1, Lanham – New York – London: University Press of America 1986; M. McNamara, Targum Neofiti 1: Genesis. Translation with Aparatus and Notes, Collegeville: The Liturgical Press 1992; B. Grossfeld, L.H. Schiffman, Targum Neofiti 1: An Exegetical Commentary to Genesis, Including Full Rabbinic Parallels, New York: Sepher Hermon Press 2000).

Praca nad pierwszym tomem Biblii Aramejskiej została wykonana w Jerozolimie (École Biblique) oraz w Lublinie (KUL). Ma to wymiar niezwykle doniosły i symboliczny, w Lublinie bowiem, nazywanym Jerozolimą Północy, została założona słynna Jesziwa jako miejsce żywych i pogłębionych studiów rabinicznych. Cieszy fakt, że dzięki biblistom Instytutu Nauk Biblijnych KUL przy współpracy z biblistami z całej Polski i uczonymi żydowskimi udało się sięgnąć do zakurzonego skarbca diamentów targumicznych rozświetlających swoim blaskiem dwie siostrzane religie – judaizm i chrześcijaństwo. Dzięki temu upragniony dialog pomiędzy Synagogą a Kościołem może przybrać konkretny kształt, a treści zawarte w targumach jawią się jako most łączący święte tradycje judaizmu i chrześcijaństwa.

Książkę tę i cały projekt Biblii Aramejskiej w polskiej edycji pragnę zadedykować ks. prof. Antoniemu Troninie (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II), ks. prof. Craigowi Morrisonowi (Papieski Instytut Biblijny w Rzymie) i ks. prof. Émile’owi Puechowi (École Biblique w Jerozolimie), którzy są Mistrzami i Przewodnikami w poznawaniu i umiłowaniu języka aramejskiego w starożytnych manuskryptach. Ich zapał i zaangażowanie w to, by jak najlepiej rozumiano i przekazywano ojczystą mowę Jezusa z Nazaretu, znajdują konkretną realizację w niniejszej publikacji. Jeśli zawarte w niej treści pobudzą serca i umysły Czytelników do głębszego umiłowania i zrozumienia świętych pism Izraela i orędzia Jezusa z Nazaretu, to będzie to dla wszystkich zaangażowanych w ten projekt największą satysfakcją i uzasadnieniem podjętego trudu.

Słowa wdzięczności kieruję na ręce ks. abp. Stanisława Budzika, Metropolity Lubelskiego, Wielkiego Kanclerza KUL, za wielką życzliwość i duchowe wsparcie w trakcie tworzenia tego dzieła. Dziękuję ks. abp. Henrykowi Muszyńskiemu Prymasowi Seniorowi, wybitnemu bibliście, ks. bp. Mieczysławowi Ciśle, Przewodniczącemu Komitetu Konferencji Episkopatu Polski do spraw Dialogu z Judaizmem, oraz Michaelowi Schudrichowi, naczelnemu rabinowi Polski, za słowa zachęty i wsparcia na progu realizacji tak ważnego przedsięwzięcia, jakim jest udostępnienie polskiemu społeczeństwu treści Biblii Aramejskiej. Wdzięczność wyrażam swojemu Doktorvater o. prof. Hugolinowi Langkammerowi OFM za wszelkie konsultacje i zachęty w trakcie tworzenia tego dzieła. Dziękuję ks. prof. Waldemarowi Chrostowskiemu, Dyrektorowi Instytutu Nauk Biblijnych UKSW, oraz ks. prof. Henrykowi Witczykowi, Dyrektorowi Instytutu Nauk Biblijnych KUL, za wsparcie tego projektu i wszelkie cenne sugestie w trakcie jego realizacji. Księdzu prof. Antoniemu Troninie dziękuję za wnikliwe i pełne entuzjazmu przejrzenie manuskryptu oraz za napisanie recenzji i przedmowy do pierwszego tomu Biblii Aramejskiej. Publikacja 1 tomu i całej serii Biblii Aramejskiej w aktualnym kształcie (wersja naukowa i wersja popularna) możliwa jest dzięki otwartości i perspektywicznej wizji ks. dr. Marka Szymańskiego, Dyrektora Naczelnego Wydawnictwa GAUDIUM. Pragnę mu za to z serca podziękować. Słowa uznania i wdzięczności należą się także pracownikom GAUDIUM za staranne i profesjonalne przygotowanie tej pionierskiej publikacji do druku.

Do wydania podręcznego Biblii Aramejskiej zostaje dołączona płyta CD z lekturą wybranych tekstów aramejskich z Księgi Rodzaju w wykonaniu chrześcijan z Ziemi Świętej – Louaia i Rabab Zaher. Teksty te w polskim tłumaczeniu czyta autor pierwszego przekładu – ks. Mirosław S. Wróbel. Z pewnością tekst słuchany Księgi Rodzaju w języku aramejskim i polskim przybliży czytelnikom oryginalne brzmienie i ubogaci lekturę Biblii Aramejskiej.

Niech to dzieło buduje mosty twórczej przyjaźni pomiędzy wyznawcami judaizmu i chrześcijaństwa. Niech język, którym Maryja jak kluczem otwierała przed swym Synem ziemską Ojczyznę, prowadzi do głębszego poznania Odwiecznego Słowa, które stało się ciałem. Niech dzieło to inspiruje swoją treścią do głębszych studiów biblijnych, archeologicznych, historycznych, paleograficznych, filologicznych i teologicznych oraz do odkrywania mądrości w starożytnych tekstach, które stanowią bezcenny skarb oraz źródło zrozumienia współczesnego człowieka i otaczającej go rzeczywistości. Niech w kraju nad Wisłą XXI w. Biblia Aramejska będzie na nowo czytana, przeżywana i komentowana, jak to było w czasach Jezusa, w Palestynie I w.

ks. Mirosław Stanisław Wróbel
Jerozolima – Lublin, uroczystość Objawienia Pańskiego, 6 stycznia 2014 r.

Przypisy:

opr. mg/mg