Wyobrażenia trzech stanów ostatecznych - w jaki sposób rzeczywistości te przedstawia Biblia, święci i mistycy, pisma ojców i doktorów Kościoła oraz teologów innych wyznań chrześcijańskich i literatura piękna - wprowadzenie
ISBN: 978-83-7505-313-5
wyd.: WAM 2009
Spis treści | |
WPROWADZENIE | 5 |
NIEBO | |
Dom Ojca | |
WSTĘP | 9 |
I. WIZJA NIEBA W TEKSTACH STAREGO TESTAMENTU | 15 |
1. „Ciemność” Szeolu | 17 |
2. Jasność niebios | 25 |
3. Jahwe źródłem prawdziwego szczęścia | 28 |
4. Bóg jest Bogiem żyjących | 32 |
a. Nadzieja na zmartwychwstanie | 34 |
b. Idea pośmiertnego sądu | 39 |
5. Wizja pośmiertnego szczęścia w kulturze grecko-rzymskiej | 42 |
a. Wizja wiecznej radości w Księdze Mądrości | 45 |
b. Wizja nieba w twórczości Filona z Aleksandrii | 47 |
6. Jaką naukę o niebie zastał Jezus? | 49 |
Podsumowanie | 51 |
II. CO NOWY TESTAMENT MÓWI NA TEMAT NIEBA? | 54 |
1. Niebo jest „byciem z Chrystusem” | 57 |
a. Mieszkańcy nieba będą równi aniołom | 58 |
b. Niebo jako stan niezmąconego szczęścia | 62 |
c. Zbawieni „nie pracują ani przędą” | 66 |
d. Czy niebo jest „zasługą” za dobre czyny? | 68 |
e. Radość zbawionych: „Ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało” | 70 |
2. Zmartwychwstanie na życie wieczne | 72 |
3. Niebo jako wieczna liturgia zbawionych | 79 |
a. List do Hebrajczyków | 80 |
b. Apokalipsa św. Jana | 82 |
Podsumowanie | 88 |
III. NOWE CZASY, NOWE PYTANIA I NOWE ROZWIĄZANIA | 90 |
1. Poszukiwania nowego obrazu nieba | 92 |
2. Niebiańska rekompensata za ziemskie braki | 95 |
3. Milenijne niebo, czyli rajska błogość przez tysiąc lat | 99 |
4. Niebo tylko dla duszy | 104 |
5. Wspólna radość duszy i ciała | 112 |
6. Rajska błogość | 119 |
Podsumowanie | 122 |
IV. PRAGNIENIE NIEBA W ŻYCIU CZŁOWIEKA | 125 |
1. Pragnienie rajskiego ogrodu | 128 |
2. Miejski obraz nieba | 135 |
3. Świątynia symbolem nieba | 143 |
4. Niebo miejscem światłości | 147 |
5. Niebo wieczną kontemplacją Boga | 155 |
6. Niebo wieczną miłością | 158 |
Podsumowanie | 163 |
V. „NOWSZE” NIEBO CZY „INNE” NIEBO? | 165 |
1. Wszechstronny człowiek odrodzenia | 167 |
a. Pragnienie nieśmiertelnej sławy | 168 |
b. Bogata indywidualność | 169 |
c. Niebo jako ogród rozkoszy | 171 |
d. Muzułmański ogród przyjemności | 175 |
e. Rajski ogród miłości | 179 |
f. „Kraina mlekiem i miodem płynąca” | 182 |
g. Konkluzja renesansowego modelu raju | 185 |
2. Ku teocentryzmowi nieba: propozycja reformacji i odpowiedź Kościoła | 188 |
a. Nauka reformatorów na temat nieba | 188 |
b. Niebo katolików | 194 |
Podsumowanie | 196 |
VI. „NOWOCZESNE” OBRAZY NIEBA | 198 |
1. Stary i „nowy” obraz nieba | 199 |
2. Niebo okresu oświecenia | 202 |
3. Model nieba czasu romantyzmu | 207 |
4. Pragnienie znalezienia nieba na ziemi | 212 |
5. Wyobrażenia nieba na przełomie wieków | 214 |
6. Czy może istnieć teologia bez nieba? | 219 |
7. Jaki jest mój model nieba? | 222 |
VII. CZŁOWIEK OD ZAWSZE PYTA O NIEBO | 227 |
1. Czy niebo istnieje? | 227 |
2. Specyficzność chrześcijańskiego modelu nieba | 228 |
3. Czy można powiedzieć, jakie jest niebo? | 238 |
4. Czy niebo jest naszą zasługą, czy darem? | 244 |
5. Czy niebo jest „posiadaniem” Boga, czy też radowaniem się z Nim? | 249 |
ZAKOŃCZENIE | 254 |
CZYŚCIEC | |
Czy jest i dla kogo? | |
WSTĘP | 259 |
I. SKĄD WZIĄŁ SIĘ CZYŚCIEC? | 268 |
1. Czy Biblia mówi o czyśćcu? | 270 |
a. Biblijny charakter chrześcijańskiej teologii | 271 |
b. Między wiecznym szczęściem a wiecznym potępieniem | 275 |
c. Milczące przyzwolenie | 285 |
2. Czyściec nie tylko biblijny | 286 |
3. Ważna rola apokryfów | 293 |
4. Powszechne odczucie stanu pośredniego | 296 |
II. SKROMNE POCZĄTKI W HISTORII | 299 |
1. Augustyn modli się za zmarłą matkę Monikę | 299 |
a. Stan dla średnio złych i średnio dobrych | 304 |
b. Dziwny ogień | 307 |
c. Dziedzictwo Augustyna | 309 |
2. Inni „założyciele” czyśćca | 311 |
a. Bóg jako mądry pedagog — Klemens Aleksandryjski | 311 |
b. Orygenes i doktryna apokatastazy | 314 |
c. Tertulian i pierwsze wizje czyśćca | 316 |
d. Cyprian i możliwość pośmiertnego oczyszczenia | 320 |
3. Opowiadania o czyśćcu u św. Grzegorza | 321 |
III. FORMOWANIE SIĘ NAUKI O CZYŚĆCU | 326 |
1. Czyściec odpowiedzią na wewnętrzne potrzeby człowieka | 328 |
a. Potrzeba sprawiedliwości | 330 |
b. Różne grzechy i różne kary | 333 |
c. Potrzeba stanu pośredniego | 339 |
d. Opóźnianie spotkania z Sędzią | 342 |
2. Oficjalne nauczanie Kościoła katolickiego | 344 |
IV. CHRYSTUS WZOREM DOSKONAŁOŚCI | 359 |
1. Powołanie do doskonałości | 361 |
2. Odejścia z drogi doskonałości | 363 |
3. Pragnienie szczęścia i samoskazywanie się na czyściec | 365 |
4. Dojrzewanie do spotkania z Miłością | 368 |
a. Pragnienie bycia gotowym | 368 |
b. Spotkanie z Bogiem rodzi lęk | 369 |
c. Również oczyszcza | 371 |
5. „Smakowanie” wiecznej radości | 372 |
a. Dojrzewanie do pełni | 373 |
b. Cierpienia na miarę ludzkiej wyobraźni | 374 |
6. Bogactwo Bożego miłosierdzia | 378 |
V. OTWARTE KWESTIE CZYŚĆCA | 385 |
1. O jaki ogień chodzi? | 387 |
a. Świadomość winy | 387 |
b. Grzech obnaża człowieka i objawia wielkość Boga | 389 |
c. Uwalnianie się z nałogu | 391 |
d. Ważna metafora ognia | 395 |
e. Czy dialog z prawosławiem jest możliwy? | 396 |
2. Gdzie „usytuowany” jest czyściec? | 398 |
3. Jak długo „trwają” kary czyśćcowe? | 402 |
VI. CZYŚCIEC STANEM SOLIDARNOŚCI ŻYWYCH I UMARŁYCH | 406 |
1. Kościół modli się za wszystkich zmarłych | 410 |
2. Praktyka odpustów | 418 |
VII. MOŻLIWOŚĆ ANTYCYPACJI CZYŚĆCA NA ZIEMI | 431 |
VIII. CZYŚCIEC A TEORIA REINKARNACJI | 436 |
IX. JAK MÓWIĆ O CZYŚĆCU? | 443 |
ZAKOŃCZENIE | 446 |
PIEKŁO | |
Oddalenie od Domu Ojca | |
WSTĘP | 451 |
I. PIEKŁO W KULTURACH DALEKIEGO WSCHODU | 457 |
1. Kiedy pojawia się nauka o piekle? | 457 |
2. Najstarsze zapisy o piekle. Epopeja o Gilgameszu | 458 |
3. Kultura śmierci. Starożytni mieszkańcy znad Nilu | 461 |
4. „Do piekła idą ludzie przeciwni wielbieniu Boga”. Piekło w hinduizmie | 465 |
5. „Musisz uważać, by tam [do piekła] nie wstępować”. Piekło w buddyzmie | 467 |
6. „Długotrwałe ciemności, podła strawa, krzyk rozpaczy”. Piekło mazdaiczne | 470 |
II. PIEKŁO W LITERATURZE STAREGO TESTAMENTU | 473 |
1. Skromne początki piekła | 473 |
2. Czy Szeol równy dla wszystkich? | 474 |
3. Kara zbiorowa czy odpowiedzialność indywidualna? | 486 |
4. Rodzenie się podziałów | 488 |
5. Bogate zaświaty w starotestamentowej literaturze apokryficznej | 493 |
III. TROSKA O PAŃSTWO I PORZĄDEK SPOŁECZNY. PIEKŁO W LITERATURZE GREKÓW I RZYMIAN | 498 |
1. Czy wszyscy pójdą do piekła? | 499 |
2. Miejsce kary za zło dokonane na ziemi | 503 |
3. Życie na ziemi jest piekłem — nauka Lukrecjusza | 504 |
4. „Zaczęto ich czesać cierniami” — piekło Platona | 507 |
5. „Wiecznie będzie tu nieszczęsny” — piekło Wergiliusza | 511 |
6. Za niszczenie porządku państwowego — piekło Cycerona | 516 |
IV. PIEKŁO W NAUCE NOWEGO TESTAMENTU | 520 |
1. Oczekiwanie królestwa niebieskiego | 521 |
2. Sąd nad teraźniejszością | 523 |
3. Smutny los potępionych | 527 |
4. Pawłowy obraz piekła | 530 |
5. Piotrowy obraz piekła | 534 |
6. Synoptyczny obraz piekła | 535 |
7. Janowy obraz piekła | 541 |
V. PRAGNIENIE LEPSZEGO POZNANIA PIEKŁA | 545 |
1. Apokryficzne opisy piekła | 546 |
2. Duszpasterska funkcja piekła | 551 |
3. Piekło wg ojców Kościoła | 555 |
a. Chrystus, który przyszedł zbawić wszystkich | 555 |
b. Strach, który miał prowadzić do zbawienia | 558 |
4. Ukończona koncepcja piekła — św. Augustyn | 561 |
5. Katastrofa końca „świata” | 564 |
6. Niesłabnąca obecność infernalnych obrazów | 569 |
7. Muzułmańska wizja piekła | 574 |
VI. UTRWALANIE NAUKI O PIEKLE. ŚREDNIOWIECZE | 579 |
1. Życie w perspektywie końca | 579 |
2. Pragnienie nieba i lęk przed piekłem | 584 |
3. Materialne opisy piekła | 586 |
4. Przechodzenie od obrazu do ducha | 591 |
5. Piekło w nauczaniu scholastycznych teologów | 594 |
a. Św. Bonawentura (†1274) | 595 |
b. Św. Tomasz z Akwinu (†1274) | 597 |
6. Piekło mistycznych wizjonerów | 601 |
7. Piekło w Boskiej komedii Dantego | 605 |
8. Obraz piekła w średniowiecznej Polsce | 610 |
a. Piekło jako carrentio beatificae | 613 |
b. Męki cielesne | 613 |
c. Piekło od „pekeł” | 614 |
9. Krytyka materialności piekła | 616 |
VII. „NOWE” SPOSOBY PRZEŻYWANIA PIEKŁA. ODRODZENIE I REFORMACJA | 619 |
1. Czy piekło płonie ogniem? | 621 |
2. Piekło w nauce reformatorów | 622 |
3. Katoliccy nauczyciele i kaznodzieje | 628 |
a. Św. Ignacy Loyola (1491-1556) | 628 |
b. Inni jezuiccy kaznodzieje | 630 |
c. Św. Robert Bellarmin (1542-1621) | 631 |
d. Pierre Coton (1564-1626) | 632 |
e. Św. Franciszek Salezy (1567-1622) | 634 |
f. Św. Teresa od Jezusa (1515-1582) | 636 |
VIII. PIEKŁO NADAL AKTUALNE. OŚWIECENIE | 641 |
1. Piekło w przeżyciu ludzi wierzących | 642 |
a. Św. Wincenty a Paulo (1581-1660) | 643 |
b. Św. Ludwik Maria Grignion de Montfort (1673-1716) | 643 |
2. Walka ze złem to walka z piekłem | 646 |
3. Odkrywanie „piekła” na ziemi | 649 |
IX. „PIEKŁO NA ZIEMI”. SYTUACJE INFERNALNE W XX WIEKU | 652 |
1. „Piekło” w życiu człowieka | 653 |
2. „Piekło” w życiu przyrody | 660 |
3. Zanieczyszczanie środowiska | 662 |
4. Niepełny człowiek? | 665 |
5. Co na temat piekła mówią Kościoły? | 666 |
a. Katechizm katolicki i późniejsze dokumenty | 666 |
b. Katechizm prawosławny | 671 |
c. Katechizm ewangelicki | 671 |
6. Wizja piekła w objawieniach w Fatimie | 674 |
X. DOKUMENTY KOŚCIOŁÓW O PIEKLE | 678 |
1. Teksty Kościoła rzymskokatolickiego | 679 |
2. Wypowiedzi Kościoła prawosławnego | 690 |
3. Wypowiedzi Kościoła luterańskiego | 692 |
4. Nauczanie Kościołów reformowanych | 693 |
5. Nauczanie Kościoła anglikańskiego | 694 |
XI. NAUKA PIEKŁA | 695 |
1. Niemożliwość kochania i bycia kochanym | 700 |
2. Biblijne obrazy infernalnych cierpień | 703 |
a. Ogień | 703 |
b. Woda | 706 |
c. Cierpienie duchowe i cielesne? | 708 |
d. Robak | 712 |
3. Sąd nad ludzką wolnością | 714 |
4. Tajemnica Bożej miłości | 717 |
a. Przypowieść o nielitościwym dłużniku — Mt 18, 23-35 | 718 |
b. Przypowieść o chwaście — Mt 13, 24-30 | 720 |
c. Przypowieść o sądzie i o robotnikach w winnicy — Mt 25, 31-46; 20, 1-16 | 722 |
d. Zagubiona owca — Łk 15, 1-7 | 727 |
5. Wolność jako możliwość „przyswajania” | 729 |
6. Realna możliwość zatracenia szczęścia | 731 |
7. Kościół nie skazuje na potępienie | 732 |
8. Dlaczego piekło chrześcijańskie jest najsroższe? | 736 |
9. Czy Bogu „uda się” zbawić wszystkich? | 737 |
10. Powaga obecnego życia i tajemnica Bożego postępowania | 738 |
11. Wezwanie do miłości i rozwagi | 742 |
12. Czy wszyscy będą cierpieć równo? | 747 |
13. Czy wierzący może jednak żyć nadzieją na wieczne szczęście? | 748 |
14. Kto ma rację? | 754 |
15. Potrzeba milczenia | 758 |
KU DALSZEJ REFLEKSJI | 760 |
WYKAZ SKRÓTÓW | 763 |
BIBLIOGRAFIA | 764 |
Niniejsza książka mówi o życiu w całej jego pełni, materialnej i czasowej, duchowej i wiecznej, czyli ziemskiej i niebiańskiej. O ile o dwóch pierwszych wymiarach słyszy się i mówi stosunkowo często, o tyle dwa ostatnie aspekty pozostają na ogół nieco w cieniu, na marginesie innych spraw. Pojawiają się zazwyczaj w kontekście nagłej śmierci kogoś z rodziny, przyjaciela, kolegi lub koleżanki, osoby bliskiej sercu, z którą zapoznaliśmy się w jakimś momencie życia, w trakcie wypoczynku bądź pracy.
Temat życia, jego sensu, rozważanego w kontekście przemijania, sensu cierpienia, choroby, trudności itd., powraca bardzo często przy końcu roku kalendarzowego, przy okazji świętowania jakiegoś wydarzenia, jakiejś rocznicy. Okazje takie przywodzą na myśl kwestię przemijania, zanikania i znikania tego wszystkiego, co widzialne i materialne. Zawsze przy takich okazjach mówimy, że życie upływa i przemija, że się kończy. A co mówi wiara? Wiara, zaprzeczając zmysłowej obserwacji zdarzeń, pozwala ufać, że życie ziemskie wcale się nie kończy, ustaje, że się nie wypala, ale jedynie zmienia dotychczasową jakość. Fenomen życia, aczkolwiek niewidoczny dla naszych oczu, nie zostaje unicestwiony wraz z materialną śmiercią. Raz wzbudzone życie trwa.
Niniejsza pozycja poświęcona jest właśnie tej drugiej, niewidocznej dla nas, stronie życia. Eschatologia chrześcijańska, która rozważa fenomen życia w całym jego bogactwie, uczy, że uczestniczy ono w życiu Boga, który powołał go do istnienia i dzieli z nim naturę wieczności. Śmierć i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa są wymownym świadectwem, że życie jest wieczne i każdy człowiek w nim uczestniczy.
Przypomina bowiem Katechizm, że: Śmierć kończy życie człowieka jako czas otwarty na przyjęcie lub odrzucenie łaski Bożej ukazanej w Chrystusie. Nowy Testament mówi o sądzie przede wszystkim w perspektywie ostatecznego spotkania z Chrystusem w Jego drugim przyjściu, ale także wielokrotnie potwierdza, że zaraz po śmierci każdego nastąpi zapłata stosownie do jego czynów i wiary. Przypowieść o ubogim Łazarzu (por. Łk 16, 22) i słowa Chrystusa wypowie6 dziane na krzyżu do dobrego łotra (por. Łk 23, 43), a także inne teksty Nowego Testamentu mówią o ostatecznym przeznaczeniu duszy (por. Mt 16, 26), które może być odmienne dla różnych ludzi (KKK 1021).
Jakość życia wiecznego zależy od sposobu przeżywania chwili obecnej, od ładunku miłości, prawdy i dobra, jaki wkładamy w każde słowo i czyn, w każdą myśl i każdą troskę. Biblia mówi o dwóch stanach eschatologicznych: niebie i piekle. Pierwszy jest wynagrodzeniem za miłość w ziemskim życiu, drugi natomiast skutkiem jej braku. Pierwszy otwiera możliwość wzrastania w szczęściu, drugi z kolei jest stanem dodatkowego zamykania się w egoizmie. Czyściec nie jest trzecim, wiecznym stanem, ale raczej „przedsionkiem” nieba, intensywnym stanem przygotowywania się na pełne spotkanie z Bogiem, na doskonałą wspólnotę ze wszystkimi zbawionymi. W przeszłości mówiło się o nim jako o ciemnym miejscu, płonącym ogniu i smole, która oczyszcza jego mieszkańców. Były to wyobrażenia i obrazy nietrwałe. Ich najważniejszym celem było wzbudzenie strachu i zachęcenie do gorliwości, do większej miłości, do dobra. Tak więc czyściec nie zajmuje określonego miejsca w wieczności. Nie ma żadnej przestrzeni w zaświatach. Wszystko w nim jest niematerialne, duchowe i pozaczasowe. Mówiąc najprościej, jest on procesem oczyszczania (stąd czyściec) z egoizmu, zła, zazdrości, niewdzięczności, zaniedbania w dobrym itd.
Niniejsza książka obejmuje kwestie czyśćca, nieba i piekła. Każdemu z tych tematów poświęciłem w przeszłości oddzielną pozycję. Ich nakład bardzo szybko został wyczerpany. Następujące po nich dodruki nie dawały możliwości wprowadzenia ewentualnych poprawek, uzupełnień o nowe pozycje, podjęcia nowych zagadnień. Zrodziła się stąd potrzeba nowego, poprawionego, uzupełnionego i poszerzonego wydania.
Pragnę wyrazić wielką wdzięczność Wydawnictwu WAM za gotowość włączenia jej w swój plan wydawniczy. Mam nadzieję, że niniejsza pozycja zostanie równie dobrze przyjęta, jak poprzednia
Autor
Rzym, 1 listopada
Uroczystość Wszystkich Świętych
opr. aw/aw