Pawłowym szlakiem z Janem Pawłem II ... przez Grecję

Z Filippi Paweł udał się słynną Via Egnatia do stolicy Macedonii — do Tesalonik (dziś Saloniki). Miasto to zbudował Kasander w 315 r. przed Chr. na miejscu osiedla zwanego Termai. Na cześć swojej żony, siostry Aleksandra Wielkiego, nazwał je jej imieniem: Tesaloniki. W roku 148 przed Chr. Rzymianie ustanowili Tesaloniki stolicą prowincji Macedonii.

Kiedy w czasie II podróży misyjnej Paweł przybył do Tesalonik (50 r.), mieszkała tam spora grupa Żydów, koncentrujących swoje życie religijne wokół miejscowej synagogi (zob. Dz 17,1). Spośród nich oraz innych mieszkańców miasta wyłoniła się pierwsza wspólnota chrześcijańska w Tesalonikach, do której później Apostoł będzie pisywał listy z Koryntu.

Burzliwe losy miasta, liczne zawieruchy wojenne i pożary zniszczyły starożytne pamiątki z czasów Pawła. Pewne są jedynie fragmenty słynnej kamiennej drogi handlowej — Via Egnatia pod łukiem triumfalnym Galeriusza z przełomu III i IV w. po Chr. oraz starożytnych murów miejskich. Odbudowane liczne starożytne kościoły w Tesalonikach (dziś w większości prawosławne) świadczą o żywotności religijnej tego centrum chrześcijaństwa w północnej Grecji.

W poszukiwaniu śladów działalności misjonarskiej św. Pawła w Tesalonikach pomaga ostatnio archeologia. Kilka lat temu w pobliżu kościoła Matki Bożej Chalcedońskiej odkryto kamień nagrobny z tekstem nawiązującym do znanego z Księgi Liczb (6,22) błogosławieństwa kapłańskiego. Ten kamienny zapis może wskazywać na miejsce, w którym w czasach św. Pawła znajdował się dom modlitwy (proseuche) lub synagoga żydowska (zob. Dz 17,1—4). Według innej lokalnej tradycji, na ruinach synagogi z czasów Pawłowych w V w. został zbudowany kościół św. Demetriusza. Jeszcze inni mieszkańcy Tesalonik opowiadają się za tradycją umieszczającą działalność ewangelizacyjną Apostoła Pawła w pobliżu rotundy z V w. — kościoła św. Jerzego — albo miejsce głoszenia Ewangelii przez Pawła identyfikują z kazalnicą w kościele Bożej Mądrości. Dom Jazona zaś, w którym Paweł mieszkał w Tesalonikach (zob. Dz 17,5—9) umiejscawia się w dzielnicy położonej na wzgórzu, przy średniowiecznym ortodoksyjnym klasztorze Vlattadon. Na przedmieściach Tesalonik znajdują się dwa nowe kościoły wzniesione ku czci św. Pawła. Działalność misjonarską Apostoła Narodów upamiętnia również XIX-wieczna kaplica prawosławna.

Berea

Apostoł Paweł zmuszony prześladowaniami opuścić Tesaloniki, udał się dalej na zachód znanym już traktem Via Egnatia i dotarł do Berei (zob. Dz 17,6—14). Współcześni mieszkańcy miasta wystawili mu wspaniały pomnik w południowo-wschodniej części Berei. Tuż przy drodze wznosi się małe sanktuarium z mozaikami przedstawiającymi Pawła-ewangelizatora oraz scenę wizji Macedończyka, jaką miał Apostoł przed przybyciem do Europy (zob. Dz 16,9n). Mieszkańcy Berei uważają Sozopatera, syna Pyrrusa, za pierwszego pochodzącego z ich miasta chrześcijanina, który następnie towarzyszył Pawłowi podczas III wyprawy misyjnej (zob. Dz 20,4). W prawosławnym kościele św. Karpa czci się tego ucznia Apostoła Narodów jako pierwszego biskupa Berei (por. 2 Tm 4,13).

Ateny

Kojarzą się głównie z Akropolem. Czy św. Pawła też możemy łączyć z tym charakterystycznym miejscem antyku? Z pewnością, skoro stanął na ateńskim Areopagu, jak czytamy w Dz 17,22. Z tego miejsca spoglądał na grecką Agorę, w oddali widział Forum rzymskie, zaś po drugiej stronie Areopagu wznosił się Akropol.

Przybywając do Aten, Paweł musiał być wprost olśniony blaskiem połyskującej w słońcu złotej włóczni statuy bogini Ateny-Promachos, górującej jeszcze ponad świątyniami Akropolu. Paweł przypłynął do Aten okrętem. Jego pierwsze kroki w stolicy starożytnej Attyki upamiętniała wczesnochrześcijańska bazylika, której resztki możemy znaleźć obok dzisiejszej restauracji „Antonopoulos”. W drodze do portu miał spotkać pogańską świątynię z ołtarzem, na którym składano ofiary „nieznanemu bogu” (zob. Dz 17,23). Ołtarze takie możemy dziś oglądać w zbiorach muzealnych lub na ilustracjach.

Św. Łukasz pisze w Dz 17,17 o spotkaniach Pawła z miejscowymi Żydami w synagodze ateńskiej. Wprawdzie poszukiwania archeologów nie doprowadziły do odkrycia jej ruin, lecz znaleziono inne materialne ślady życia religijnego Żydów w tym mieście. Do takich pamiątek archeologicznych należy ceramiczna lampa oliwna z wyciśniętą menorą, odkopana na Agorze ateńskiej, oraz marmurowa płyta nagrobna z Aten, z wyrytymi napisami greckimi, świecznikiem siedmioramiennym i gałązką oliwną.

Archeolodzy i naukowcy nie są zgodni co do tradycyjnego miejsca „mowy Pawła na Areopagu” (zob. Dz 17,19—32). Na miejsce gromadzenia się Rady Ateńczyków na Areopagu wchodzi się dzisiaj po kilkunastu wykutych w skale schodach. U ich początku, na skalnej ścianie, zawieszono tablicę z brązu z greckim tekstem „mowy Pawła”. Poza licznymi pielgrzymami i turystami odwiedzającymi to miejsce, co roku, w dniu świętych Apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca), na wzgórzu Aresa w Atenach chrześcijanie odprawiają uroczyste nabożeństwo, ustawiając wielki, drewniany krzyż, przenośny ołtarz oraz olbrzymią ikonę, przedstawiającą świętego Pawła.

Inni uczeni są zdania, że Rada Areopagu zbierała się w miejscu, gdzie na Agorze wznosiła się królewska stoa. Tam w średniowieczu stał kościół pod wezwaniem św. Dionizego Areopagity. Święty ten bowiem, jak pisze Łukasz w Dz 17,34, jako jeden z nielicznych przyjął orędzie Ewangelii głoszonej tu przez Pawła. Według zapisków średniowiecznych z przełomu XI i XII w. w pobliżu Akropolu miał stać kościół poświęcony świętemu Pawłowi. Jego wielkość i wyniosłe położenie pozwalały uznać go za najważniejszą świątynię miasta. Kościół ten został odrestaurowany w XX w. przez archeologów amerykańskich i nosi wezwanie Świętych Apostołów.

Mimo że Paweł nie odniósł w Atenach spodziewanych rezultatów i przez kilka wieków miasto ulegało nadal urokom greckiej kultury i pogańskiej religii, to jednak od czasów bizantyjskich sytuacja zmieniła się radykalnie. Na początku VI wieku świątynie pogańskie w Atenach zaczęły służyć kultowi miejscowych chrześcijan. W 540 r. cesarz Justynian przekształcił słynną świątynię Ateny-Parthenon na Akropolu w chrześcijański kościół Bożej Mądrości. W wieku VII poświęcono na tym miejscu kościół Erechtheion. W wieku IX Parthenon stał się katedrą Aten ku czci Matki Bożej. Leżącą u stóp Akropolu olbrzymią świątynię Asklepiosa przemieniono na kościół ku czci świętych Kosmy i Damiana; bibliotekę Hadriana — na trójnawową bazylikę chrześcijańską (Megale Panhagia — Matki Bożej Większej), a świątynię Hefajstosa (Theseion) — na kościół św. Jerzego. Aż do XV w., czyli do czasu zdobycia Aten przez Turków i wprowadzenia nowej religii — islamu, kościoły chrześcijańskie tętniły życiem.

Po odzyskaniu niepodległości przez Greków w XIX w. chrześcijanie katoliccy i prawosławni wybudowali ku czci patrona miasta — św. Dionizego Areopagity — kościoły katedralne. Obecnie chrześcijanie, chociaż podzieleni na katolików, prawosławnych i protestantów, także czczą św. Pawła w Atenach, w nowo wybudowanych kościołach pod jego wezwaniem. Pawłowe przesłanie z „mowy na Areopagu” o Bogu, „w którym żyjemy, poruszamy się i jesteśmy, bo wszyscy jesteśmy z jednego rodu Bożego” (Dz 17,28), jest dziś bardzo aktualnym wezwaniem do jedności chrześcijan i wszystkich ludzi, nie tylko w Atenach.

Korynt

Z Aten przywędrował Paweł do Koryntu, stolicy Achai, po raz pierwszy na przełomie 51 i 52 r. (zob. Dz 18,1). Tę ponadpółmilionową metropolię z dwoma portami na przesmyku peloponeskim odwiedzał Apostoł jeszcze parokrotnie w czasie III wyprawy misyjnej w latach 54—58.

Nawet dzisiaj urzeka wznoszący się nad starożytnym miastem masyw Akrokoryntu, z ruinami świątyni Afrodyty związanej ze słynnymi „córami Koryntu”. Wśród zabudowań agory greckiej dominuje bema — trybuna — oraz siedem smukłych kolumn — pozostałość olbrzymiej świątyni poświęconej Apollosowi. Między zabytkami agory korynckiej odnajdujemy resztki teatru, odeonu, około dziesięciu świątyń greckich, sanktuarium świętych źródeł — Peirene, centrum handlowe i polityczne z ruinami budynku rady miejskiej — Bouleuterionu i dobrze zachowaną drogę rzymską, łączącą port wschodni — Kenchry, z zachodnim — Lechaion. Pośród zabudowań starożytnego Koryntu musiała stać także synagoga żydowska, o której czytamy w Dz 18,4. Dziś trudno ją zlokalizować, chociaż zapewne z niej pochodzi kamienna tablica z greckim napisem: „Synagoga Hebrajczyków” oraz kapitel kolumny z płaskorzeźbą trzech świeczników siedmioramiennych, które można oglądać w miejscowym muzeum archeologicznym.

Pielgrzymów odwiedzających stary Korynt zatrzymują przede wszystkim ruiny kościołów. Na agorze bowiem, w miejscu, w którym w czasach Pawła wznosiła się bema — trybuna rzymska, gdzie Apostoł był sądzony przez prokonsula Galiona (zob. Dz 18,12—17), wyraźne są jeszcze zarysy kościoła z licznymi płytami i kolumnami, na których wyrzeźbiono krzyże. Widok ten przypomina treść orędzia Ewangelii, wygłoszonego tu przez Pawła, a które zostało zapisane w 1 Kor 1,23n: „Głosimy wam Chrystusa ukrzyżowanego, który jest mocą i mądrością Bożą”.

Obydwa porty korynckie, Lechaion i Kenchry, bogate są również w pamiątki wczesnochrześcijańskie. Znajdują się tam ruiny kościołów świadczących o żywej wierze miejscowych chrześcijan i roli, jaką odegrali w dalszej ewangelizacji świata. Przy starożytnej drodze rzymskiej w Lechaion, nad morzem w Zatoce Korynckiej, widać porozrzucane kolumny i resztki ruin wczesnochrześcijańskiej bazyliki. W Kenchrach można spotkać fundamenty kościoła i wiele powalonych kolumn, zalanych częściowo wodami Zatoki Saronickiej.

Z portem w Kenchrach i tamtejszym Kościołem założonym przez Pawła związana była chrześcijanka Chloe, informująca Apostoła przebywającego w Efezie o problemach lokalnej wspólnoty (zob. 1 Kor 1,11). Z drugiego portu — Lechaionu wysłał zapewne Paweł w roku 57 inną zaangażowaną diakonisę Kościoła korynckiego — Febe z Kenchr — z listem do Rzymian (zob. Rz 16,1n).

W starożytnym Koryncie nie ma dzisiaj żadnego czynnego kościoła, spełniającego funkcję sanktuarium, które upamiętniałoby burzliwą działalność ewangelizacyjną Pawła w tym mieście. Możemy się o niej dowiedzieć z lektury krótkich Łukaszowych „sprawozdań” w Dziejach Apostolskich (zob. Dz 18,1—18; 20,2n), a szczególnie z dwóch listów Apostoła, skierowanych do Koryntian. W nowym mieście — Koryncie — napotykamy jednak katedrę prawosławną, zbudowaną w kształcie krzyża w 1934 r. Nawiązuje ona do trudnej, lecz zarazem niezwykle owocnej pracy misjonarskiej Pawła Apostoła w tych stronach. Poza ikonami przedstawiającymi postać św. Pawła, w ikonostasie katedry umieszczono również obrazy małżonków Pryscylli i Aquili — współpracowników Pawła w Koryncie. W ich domu pierwotnie zamieszkał Apostoł i zajął się wyrabianiem płótna namiotowego (zob. Dz 18,2n).

 Następny artykuł (Malta)

opr. mg/mg