Piękny szmugiel. Jubileusz Jerzego Pomianowskiego

Adam Pomorski

Piękny szmugiel. Jubileusz Jerzego Pomianowskiego

Profesor Jerzy Pomianowski skończył 90 lat. „Od zawsze był antysowieckim rusofilem — pisał niedawno Adam Michnik — kochał kulturę rosyjską i nie cierpiał sowieckiego despotyzmu. Dla kultury polskiej zrobił tyle dobrego, że jego dokonaniami można by obdarować pułk wojska — i jeszcze sporo pozostanie”.

Ad multom annos Panie Profesorze!

Wskrzeszenie Polski Niepodległej w roku 1918 wśród nowych zjawisk kulturalnych zrodziło też szczególny, żywy niemal do końca stulecia fenomen w literackich stosunkach polsko-rosyjskich: pokolenia translatorskie z odrębnym światopoglądem i stylem. Było to zjawisko swoiste tylko w domenie przekładów z rosyjskiego. Tego rodzaju generacyjne podziały i procesy nie są istotne dla polskiej recepcji literatury niemieckojęzycznej (a był to urzędowy język dwóch pozostałych mocarstw zaborczych), dla tłumaczeń z francuskiego lub angielskiego (pod koniec XX wieku zarysował się tu raczej podział epok i formacji artystycznych), a wreszcie dla przekładów z mniejszych języków europejskich.

Nietrudno rozpoznać wspólnotę pokoleniową tłumaczy rusycystów w grupie rówieśniczej debiutujących u progu niepodległości eks-legionistów, skamandrytów i futurystów; wśród poetów, którzy tłumaczenie z rosyjskiego podjęli w latach trzydziestych, podczas wojny lub w latach tuż powojennych (ci ostatni w kręgu „Kuźnicy”); w skazanej na podwójny debiut (w latach stalinowskich i po Październiku) generacji „pryszczatych”. Zawsze jednak obok tych formacji kilku wybitnych tłumaczy działało niezależnie, kierując się własnym smakiem, świadomością i wiedzą, i nie wiążąc się normami pokolenia. Do takich właśnie translatorskich indywidualności od początku należy Jerzy Pomianowski.

Urodził się w roku 1921 w Łodzi. Oddziaływanie jej wielonarodowego środowiska uznać trzeba za pierwszy czynnik kształtujący wrażliwość literacką dzisiejszego dziewięćdziesięciolatka. Mieszanka etniczna Polaków, Żydów, Rosjan, Niemców, Czechów, ściągniętych do pracy w fabrykach włókienniczych, wydała niejednego pisarza i tłumacza. By daleko nie szukać: Julian Tuwim, wykształcony tu w rosyjskim gimnazjum syn żydowskiej rodziny, stał się jednym z największych poetów polskich i zarazem tłumaczy literatury rosyjskiej. Absolwent gimnazjum polskiego, łódzki Czech Karl Dedecius (ex Dedeček), wyrósł na najwybitniejszego niemieckiego tłumacza literatury polskiej.

Dodatkowym czynnikiem było żydowskie pochodzenie — Pomianowski wywodzi się z zacnej inteligenckiej rodziny Birnbaumów o wielorakich tradycjach artystycznych. Po 1918 roku, kiedy wobec rozpadu zaborczych imperiów realny kształt przybrały ambicje niepodległościowe ich poszczególnych narodów, pozostali po różnych stronach granic nowo powstałych państw żydowscy inteligenci — poligloci i erudyci — byli predestynowani do roli tłumaczy i pośredników między kulturami narodowymi. Dodajmy do tego oddziaływanie wspaniałego łódzkiego środka żydowskiej sztuki i kultury nowoczesnej. A wreszcie — rodzinna tradycja stryja, Mieczysława Birnbauma (pseudonim literacki: Binom), zaufanego oficera Piłsudskiego, publicysty i tłumacza literatury rosyjskiej, w tym Babla i Zamiatina. Translatorskie dzieło życia Pomianowskiego, jakim są przekłady Babla, wynikło z dziedzictwa zamordowanego w Katyniu Binoma.

Do rodzinnych tradycji należy też instynkt teatralny Pomianowskiego. Ktokolwiek zetknął się z pisarzem, wie, że to par excellence człowiek teatru, z wyrobionym odruchem sytuacyjnej inscenizacji, gry aktorskiej i ekspresyjnego podkreślenia wypowiadanej kwestii. Nie nabył przecież tych cech podczas wojny w donbaskiej kopalni węgla ani w tadżyckim Stalinabadzie. Trudno nie wspomnieć o rodzinnej edukacji niemal w światłach rampy: dwie ciotki — znakomite śpiewaczki, trzecia — aktorka, do tego jeszcze wśród powinowatych — Wincenty Drabik, jeden z najwybitniejszych scenografów w dziejach nowoczesnego polskiego teatru.

Nic dziwnego, że po zarzuceniu kariery korespondenta prasowego i lekarza Pomianowski mógł podjąć pracę krytyka teatralnego — współpracownika „Świata” i „Dialogu”, szefa działu teatralnego „Nowej Kultury” (1950—1959), kierownika literackiego Teatru Narodowego za dyrekcji Wilama Horzycy (1959—1961) i Zespołu Filmowego Syrena (1961—1968), zlikwidowanego bezpośrednio po Marcu. Do heroicznej legendy krytyki teatralnej Pomianowskiego przeszła jego entuzjastyczna recenzja z warszawskich występów Berliner Ensemble Brechta, wysłanego przez NRD-owskich stalinistów do bratniej Polski w celu poddania teatru ideowo słusznej dintojrze.

Teatralność (w dobrym sensie) kumuluje się też w przekładach Pomianowskiego. Może sam tłumacz, zestawiając swoje przekłady poetyckie w tomiku Kontrabanda, nie uprzytamniał sobie, że niemal wszystkie zawarte tu wiersze mają charakter monologu. Odstępstwo od tej reguły stanowi tylko kilka tekstów bardzo silnie — do granic aktorstwa rodzajowego — nacechowanych stylistycznie: czy to współczesne satyryczne imitacje bajek apologicznych, czy kryminalny eposik z przedmieścia. Patetyczny gest teatralny sprzymierza się z komizmem nie tylko w XIX-wiecznej balladzie Aleksego Tołstoja:

Teatralność w splocie z humorem pobrzmiewa jak w powyższym cytacie facecją. Nie dziwi to u tłumacza, który na gruncie towarzyskim potrafił rozprawiać o tym, jak to on (maturzysta rocznik 1938) przed wojną „z księciem Radziwiłłem strzelał z siodła szaraki”. Dla wyjaśnienia: nie z Radziwiłłem Panie Kochanku, ale z senatorem BBWR, sympatykiem Ozonu, panem na Ołyce i Nieborowie. Ta Münchhausenowska poetyka łączy się z wyczuciem już to absurdalnego, już to łotrzykowskiego komizmu: u Klabunda i Kästnera (kabaretowych poetów z Niemiec weimarskich), u Roberta Burnsa, u współczesnej wspomnianym Niemcom i podobnej w tonie Rosjanki Wiery Inber czy też w Pieśni o żonie, tragicznej fantasmagorii przedwcześnie zmarłego Anatola Sysa (1959—2005) — nadziei współczesnej poezji białoruskiej:

Ciekawe, że to Pomianowski pierwszy umiał tak trafnie wprząc pogłos pikarejskiej poetyki (pogłos podsłuchany przez tłumaczonych rosyjskich modernistów u francuskich poètes maudits) w balladową tonację wczesnego wiersza Achmatowej:

Nikt wcześniej nie szukał u Achmatowej takiej nuty. Nowe jest też brzmienie Mandelsztama — odległe echo Rimbauda (jak i w zakończeniu wsławionej przez Ewę Demarczyk w przekładzie Pomianowskiego Cyganki):

Swobodny, szeroki obrót mowy, ekspresyjny efekt bierze górę nad precyzją szczegółu. Tam gdzie jest to efekt satyryczny czy po prostu komiczny, domyślać się można tradycji Jarmarku rymów Tuwima i jego techniki przekładu, tam jednak gdzie głębia głosu jest inna, wzniosłość wynika z prostoty i przesłania niedokładności słownikowe:

Nie ma żadnego znaczenia, że w oryginale to nie „brytan”, nie „kożuch” i nie „tchórz”, lecz cerkiewnosłowiańskie „trzęsienie ziemi” (trus). Czy ten lis jest aby „błękitny”, też można by się zastanawiać — tylko po co? Po to żeby zepsuć ten piękny polski wiersz?

Zdarzają się też jednak w tych przekładach niepożądane skutki uboczne poetyki facecji, skądinąd, jako się rzekło, naturalnej u tłumacza o tak wielkim poczuciu humoru i instynkcie teatru. Na gruncie biblijnej — żydowskiej i cerkiewnosłowiańskiej — wzniosłości Pomianowski czuje się mniej pewnie niż w romansie łotrzykowskim: widać to w przekładach Babla, widać w sztukach Szwarca, podobnie jest też w wierszach. U Babla trudność w bandyckich opowieściach z Odessy stwarzał brak społecznego odpowiednika stylu językowego tamtejszych Żydów — już za caratu wolnych, nieskrępowanych stanowymi ani antysemickimi ograniczeniami. Tłumacz wybrnął z tej trudności z niezrównaną werwą, uciekając się do świetnie w żydowskiej polszczyźnie rozwiniętej stylistyki szmoncesu — też przecież odwołującego się do dawnych pikarejskich wzorów. Przydał się słuch językowy, wyćwiczony w wielonarodowej Łodzi i przedwojennej Warszawie.

Nie tak już wyrazista jest biblijna stylistyka przekładu pewnych partii Armii Konnej. Pomianowski i tu, i w innych przekładach nieraz podpiera się w takich momentach archaizacją — ale polską, ba, sarmacką. Kiedy Iskanderowskiego kpiarskiego „kozłotura” przerabia na swojskiego herbowego „Półkozica” — efekt jest wspaniały. Kiedy u Sołżenicyna „starszynę” i dorobionego mu przez ludowy koncept „mładszynę” zastępuje znanymi z literatury polskiej „majorem” i „minorem” — inteligencki rejestr nie współgra z kontekstem. Gorzej jednak, gdy koturnowy przekład przekreśla wzniosłą prostotę slawizowanego oryginału Mandelsztama: „wolności zmierzch uczcijmy pieniem bratnim”, „brzemienia przemożnego sławę głośmy”, „skrzypliwy obrót rudla”. Wielkość tłumacza ukazuje się nie w tych stylizacjach, ale w Mandelsztamowskiej piosence, prostą nutą i ludzką miarą zaiste górującej nad nieskończonością:

O Pomianowskim jako tłumaczu rzec można to, co w opowiadaniach odeskich Babla żydowski gangster powiada o Beni Krzyku: on mówi mało, ale smacznie. Stosunkowo niewielki ilościowo dorobek translatorski ma niewspółmiernie dużą wagę.

Są w tym dorobku dzieła samego Babla. To właśnie Pomianowski stworzył polski kanon tego wielkiego prozaika — w dwojakim sensie: doboru tłumaczonych tytułów i stylu przekładów. Kilka na przestrzeni lat edycji nowel i dramatów uzupełnił tłumaczeniem Dziennika pisarza z wojny polsko-bolszewickiej.

Dziełem Pomianowskiego jest przekład tomu wybranych „humoresek” Czechowa. (Nawiasem mówiąc, w dziewiętnastowiecznym użyciu pojęcie humoru odnosiło się w Rosji do konkretnego gatunku literatury refleksyjno-rodzajowej, a nie do sfery komizmu. Humor opowiadań Czechowa da się na ogół opisać formułą spopularyzowaną przez tego pisarza: piosenki naczelnika wydziału grobownictwa.) Pomianowski — człowiek teatru — tłumaczył dramaty Lwa Tołstoja (Ciemna potęga, Płody edukacji, Żywy trup), Bułhakowa (Szkarłatna wyspa, Molier czyli Zmowa świętoszków), cały tom znakomitych i bardzo ważnych w nowoczesnej literaturze rosyjskiej sztuk Jewgienija Szwarca (Baśnie dla dorosłych, 1965; już w latach stalinowskich, w apogeum wojny koreańskiej tłumacz wydał jednak osobno Człowieka i cień tegoż autora).

Dziełem epokowym — z innych powodów niż przekłady Babla — były wreszcie dwie księgi Sołżenicyna: Archipelag GUŁag i Krąg pierwszy. W pierwszej wersji tłumaczenia te, podpisane wywiedzionym bodaj z Płomieni Brzozowskiego pseudonimem Michał Kaniowski, ukazały się w Instytucie Literackim Giedroycia.

Listę tę uzupełniają jeszcze dwa pozorne drobiazgi — oba, rzecz znamienna, pióra prozaików rodem z Kaukazu: Półkozic Fazila Iskandera i Gagatek Nodara Dumbadzego. Właśnie w tych niebłahych miniaturach tłumaczenie skrzy się życiem, a prostota języka idzie o lepsze z humorem.

Wybór swoich przekładów poetyckich tłumacz zatytułował Kontrabanda, co objaśnia motto z Heinego: tę kontrabandę autor szmugluje we własnej głowie. Pod jedną okładką spotkali się poeci zbuntowani, prześladowani, więzieni, zakazani i wolni wewnętrznie.

Pomianowski, który dwadzieścia lat spędził we Włoszech na pomarcowej półemigracji, który redagując od 1999 roku powstały z inicjatywy Giedroycia miesięcznik „Nowaja Polsza”, doczekał się w roku 2010 śledztwa rosyjskiej prokuratury po donosie notorycznego czarnosecińca Stanisława Kuniajewa, zarzucającego czasopismu „szerzenie ekstremizmu”, szmugluje w swoim dziele piękną ideę. To idea Giedroycia, ale też całego długiego życia tłumacza, pisarza, publicysty, sięgająca zapewne najwcześniejszych jego lat łódzkich, ewokująca przyjaźnie i ekscytacje literackie: to myśl wolna i nieznająca uprzedzeń ani prześladowań narodowościowych. Piękny to szmugiel.

ADAM POMORSKI, tłumacz, eseista, krytyk literacki, prezes Polskiego Pen Clubu. Ostatnio ogłosił wybór utworów Osipa Mandelsztama, Nieograbiony i nierozgromiony. Wiersze i szkice (2011).

opr. aw/aw

Copyright © by Miesięcznik ZNAK