Kształt księgi

ks. Tomasz Jelonek

Biblia w kuturze świata

ISBN: 978-83-60703-20-5

wyd.: Salwator 2007

Kształt księgi

W Piśmie Świętym czytamy o księgach. Trzeba zawsze pamiętać, że kształt księgi w starożytności odbiegał od tego, co nam normalnie kojarzy się z tym słowem. Karty papirusu sklejano, skóry zaś i pergamin zszywano, tworząc w ten sposób długą taśmę, którą na końcach przymocowywano do dwóch wałków, zwanych drzewami życia, i nawijano na nie. Na tych pasach tworzących zwój pisano w kolumnach umieszczonych prostopadle do długości taśmy. Kolumny wypisywano jedną koło drugiej. Grubość zwoju zależała od objętości pisma. Manuskrypt hebrajski znajdujący się w Bibliotece Narodowej w Paryżu ma czterdzieści osiem metrów dziewięć centymetrów długości i pięćdziesiąt osiem centymetrów wysokości. W okresie hellenistycznym przeciętna długość zwoju wynosiła od sześciu do dziesięciu metrów, a szerokość dwadzieścia pięć—trzydzieści centymetrów.

Posługiwanie się zwojem nie było wygodne. Trzeba było go trzymać obydwoma rękami, rozwijając prawą i jednocześnie zwijając lewą do środka. Po przeczytaniu całości należało zwój przewinąć, aby kolejny czytelnik mógł zacząć jego lekturę od słów go rozpoczynających, a nie kończących. Szukanie tekstu w środku księgi wymagało jej przewijania. Taki sposób używania powodował szybkie niszczenie. Tytuł dzieła i imię autora w kulturze hellenistycznej umieszczano na końcu dzieła, a więc przy prawidłowym zwinięciu zwoju nie były one łatwe do odczytania. Na ogół tekst pisano w sposób ciągły, bez oddzielania słów. Zwoje owijano w pokrowce ze skóry i umieszczano w futerałach, najczęściej w wazach glinianych.

Począwszy od pierwszego wieku po Chrystusie, zaczyna pojawiać się nowa forma księgi. Pewną ilość złożonych na pół arkuszy papirusu lub pergaminu ujmowano oprawą. Tak powstawał kodeks, zbliżony w swej postaci do naszej księgi. Prototypem kodeksów były poliptychy — drewniane tabliczki łączone sznurkami lub metalowymi pierścieniami po kilka (dwa, trzy). Używano także w Rzymie pergaminowych notatników. Z tych form rozwinęły się kodeksy, które okazały się wygodniejsze w użyciu i przechowywaniu. Kodeks można było swobodnie kartkować oraz oprawiać w twardą okładkę, zabezpieczającą od zniszczenia. Oprawy robiono z desek, stąd powiedzenie „przeczytać od deski do deski”.

Początkowo kodeksy sporządzano z papirusu i z pergaminu. W czwartym wieku po Chrystusie stały się one najczęściej występującą formą książki — wtedy też do ich spisywania zaczęto używać tylko pergaminu, uważając papirus za materiał mniej trwały. Dominacja kodeksu i pergaminu wiąże się zdaniem niektórych uczonych z przyczynami natury ideowo-psychologicznej. W okresie zwycięstwa chrześcijaństwa uznano papirus i zwój za symbole starego porządku. Żydzi jednak nie zrezygnowali z nich i Tora pozostała księgą mającą kształt zwoju pergaminu³⁵.

* * *

Z okresów minionych pozostało wiele zabytków piśmiennictwa, które są przedmiotem badań naukowych. Nauka, która zajmuje się inskrypcjami trwałymi, a zatem przede wszystkim zapisanymi na kamieniach, nazywa się epigrafiką³⁶. Napisy na nietrwałych materiałach są przedmiotem paleografii.

³⁵ Poruszone zagadnienia wiążące się z produkcją i kształtem starożytnej książki można uzupełnić na podstawie następującej literatury: M. Nowicka, Książka i materiały piśmienne, w: Kultura materialna starożytnej Grecji. Zarys, t. III, praca zbiorowa, Wrocław 1978, s. 525—579; A. Szczudłowska, Pismo egipskie, materiał, pisarz, w: Starożytny Egipt, praca zbiorowa, Warszawa 1978, s. 156—162; Z. Węglowski, K. Przeździecka, Papyros. Dzieje pewnego wynalazku, Warszawa 1979; Z. Ziółkowski, Spotkania z Biblią, Poznań 1971, s. 32—72.

³⁶ Por. A. Zaborski, Zarys epigrafiki starożytnej Palestyny w drugim i w pierwszym tysiącleciu p.n.e., w: Archeologia Palestyny, praca zbiorowa, Poznań 1973, s. 835—871.

opr. aw/aw