Redakcja:
Ralph P. Martin, Peter H. Davids

Słownik późnych ksiąg Nowego Testamentu
i pism Ojców Apostolskich

Prymasowska Seria Biblijna

Oficyna Wydawnicza „Vocatio”
ISBN 978-83-7829-127-5
Rok wydania: 2014

Wstęp

W poprzednich dwóch tomach tego cyklu, poświęconych określonym partiom Nowego Testamentu — Ewangeliom i listom Pawłowym — podjęto próbę zapoznania czytelników z pismami, które są im już dobrze znane. Stąd też wstępy do tych tomów uwzględniały fundamentalny charakter tego, co wczesny Kościół nazywał „Ewangelią” i „Apostołem Narodów”.

Trzecia z kolei komplementarna publikacja encyklopedyczna wymaga jednak innego rodzaju wstępu. W tym przypadku — to jest w przypadku pozostałych ksiąg nowotestamentowego kanonu — czytelnik często wkracza na terra incognita. Kwestie takie jak skomplikowana argumentacja Listu do Hebrajczyków, tendencja moralizatorska Listu Jakuba, płomienne oskarżenia pobrzmiewające w Liście Judy, a także bardziej zrozumiałe teksty Pierwszego Listu Piotra i Dziejów Apostolskich to przykłady problematyki, które wręcz proszą się o lepsze naświetlenie. I któż nie odczuwał potrzeby uczonego, acz przystępnego ukierunkowania podczas cierpliwej — choć obfitującej w zagadki — lektury Apokalipsy? Mamy nadzieję, że niniejszy Słownik znajdzie się wśród pierwszych publikacji podręcznych, po jakie sięgnie w poszukiwaniu pomocy student, nauczyciel czy wykładowca.

Właśnie w celu zaoferowania takiej pomocy wytypowano, napisano i zebrano hasła niniejszego obszernego Słownika późnych ksiąg Nowego Testamentu i pism Ojców Apostolskich, który prezentujemy czytelnikom. Jego redaktorzy mogą z dumą zauważyć, że — bardziej jeszcze niż w przypadku poprzednich dwóch słowników — publikacja ta wypełni lukę w zakresie literatury encyklopedycznej poświęconej Nowemu Testamentowi. Opracowano ją z myślą o kaznodziejach, duszpasterzach oraz świeckich, jak również o zestresowanych studentach teologii, a także naszych kolegach uczonych, którzy stają przed wyzwaniem wykładania tych często zaniedbywanych ksiąg kanonu Nowego Testamentu.

Skoro o kanonie mowa, na myśl przychodzą ostatnie (1983, 1995) stwierdzenia nestora wśród badaczy C.K. Barretta. Pisząc o „centrum Nowego Testamentu i kanonu” (w zbiorze esejów zatytułowanym Jesus and the Word [T & T Clark, Edinburgh 1995, s. 259-276]), w celu wykazania swojego stanowiska pisze on, iż norma normans teologii Nowego Testamentu, narzędziem testowania tez teologicznych (czy też — jak sam by to ujął — orędzia Kościoła) jest zniuansowana wersja haseł sola fide, solus Christus, „twierdzenie, że w praktyce nie [wynika] żadna szkoda, lecz dobre skutki, jeśli spojrzeć na wszystkie utwory literackie doby apostolskiej i poapostolskiej” (wyróżnienie autora). Odniesienie się do tego spostrzeżenia wymagałoby zreferowania wciąż niegasnącej debaty dotyczącej „centrum Nowego Testamentu” oraz granic i definicji autorytetu kanonicznego. W tym miejscu zauważymy jedynie, że materiał omówiony w Słowniku umożliwi — jak mamy nadzieję — czytelnikom dostrzeżenie, w jaki sposób przesłanie chrześcijaństwa rozwijało się, poczynając od Ewangelii synoptycznych i listów Pawła przez pozostałe księgi Nowego Testamentu aż po inne pisma do ok. połowy II wieku. Uznanie ostatecznej postaci kanonu (złożonego z 27 ksiąg znanego nam dziś Nowego Testamentu) powinno objąć również: (1) uczciwe przyznanie, że księgi często uważane za drugorzędne względem rzekomego „centrum” wciąż pozostają normatywne, gdyż — jak zauważa dr Barrett — „nie może być mowy o stopniach kanoniczności”, oraz (2) równie uczciwe dostrzeżenie, że chrześcijańska myśl nie zamarła wraz z ukończeniem ostatniej księgi Nowego Testamentu i że rozwijała się ona w pismach autorów zwanych często Ojcami Apostolskimi.

Decyzję o objęciu analizą okresu do roku 150 po Chr. podjęto ze względu na poręczność, ponieważ cezura była rzecz jasna niezbędna, jeśli niniejszy tom miał zachować rozsądną objętość. Tym autorom haseł, którzy uznali za niezbędne nawiązać również do późniejszych autorów patrystycznych, redakcja dała jednak pewien margines swobody. Jedną z przyczyn przyznania takiego marginesu jest pozwolenie zmianom, jakie następowały w pełniejszym stopniu pod koniec II wieku i później, na rzucenie światła wstecz, na niejasności lat 100—150 po Chr. By użyć innej metafory, kiełkowanie i rozkwit jakiejś prawdy chrześcijańskiej często wymaga dłuższego przeciągu czasu.

Redaktorzy i wydawca poświęcili niemało wysiłku wyborowi tytułu dla niniejszego tomu, tak aby uwzględniał on zróżnicowanie tematyki, a mimo to stanowił ciągłość z Dictionary of Jesus and the Gospels oraz Słownikiem teologii św. Pawła. Nie należy nadinterpretować tej części tytułu, w której jest mowa o „późnych pismach Nowego Testamentu”. Jak się przekonamy, wciąż zwolenników ma datowanie listów Judy czy Jakuba na okres przed listami Pawła, choć większość skłania się do sytuowania tych listów w którejś z kolejnych dekad. Według ogólnego konsensu większość literatury omawianej w niniejszym tomie sytuuje się chronologicznie już po najważniejszych listach Pawłowych, a niektóre nawet po upublicznieniu pism synoptyków. Przymiotnik „późne” spełnia zatem wyłącznie rolę pomocniczą; podobnie zresztą jak słowo „rozwój” nie może w żaden sposób zacierać przyjętego przez Kościół (od czasów Atanazego) rozgraniczenia między pismami kanonicznymi a niekanonicznymi, nawet jeśli historia kształtowania się kanonu Nowego Testamentu ma — jak przyznaje Euzebiusz — poszarpane brzegi.

Redaktorzy pragną wyrazić swoją wdzięczność i oddać honor wszystkim tym, którzy przyczynili się do powstania niniejszego tomu. Z wdzięcznością odnotowujemy pomoc w pracy sekretarskiej w trakcie procesu publikacji oraz pełną zapału współpracę zespołu rekrutującego się z całego świata i pracującego ponad podziałami wynikającymi z przynależności wyznaniowych, narodowości i płci.

Pozostaje nam więc oddać w ręce czytelników trzeci człon tej ambitnej serii, która ma ostatecznie objąć jeszcze „Słownik kontekstu Nowego Testamentu” (Dictionary of New Testament Background) oraz cztery tomy poświęcone Staremu Testamentowi, w nadziei, że wraz z pozostałymi jej elementami przysłuży się czytelnikom. Tom ten został pomyślany jako pomoc dla tych, którzy pragną zrozumieć pozostałe pisma Nowego Testamentu w ich kontekście historycznym, literackim i religijnym, i obserwować bieg życia, myśli i historii Kościoła na zróżnicowanym tle geograficzno-kulturowym, poczynając od Pawła i synoptyków aż po Justyna w Rzymie.

Ralph P. Martin Peter H. Davids

PRZEDMOWA REDAKTORA NAUKOWEGO „PRYMASOWSKIEJ SERII BIBLIJNEJ”

Upływa właśnie 20 lat od czasu, gdy w 1994 r. staraniem Oficyny Wydawniczej VOCATIO ukazał się pierwszy tom „Prymasowskiej Serii Biblijnej”. Każdy kolejny tom tej bezprecedensowej serii stawał się prawdziwym wydarzeniem, niezwykle ważnym dla dalszego postępu znajomości Biblii oraz rozwijania studiów biblijnych i teologicznych w Polsce oraz wszędzie tam, dokąd trafiają publikacje wydawane w języku polskim. Nie inaczej jest również tym razem, gdy do rąk Czytelników trafia monumentalny Słownik późnych ksiąg Nowego Testamentu i pism Ojców Apostolskich. To bardzo potrzebne dzieło, wydatnie uzupełniające stan wiedzy na temat znaczącej części ksiąg, które weszły w skład Nowego Testamentu oraz pism Ojców Apostolskich.

Niniejszy Słownik nawiązuje do Słownika teologii św. Pawła, wydanego w 2010 r. jako 34. tom „Prymasowskiej Serii Biblijnej”. Stanowi trzecią część starannie przygotowanego i wydanego w Stanach Zjednoczonych tryptyku, na który składają się tomy poświęcone Ewangeliom (tom 1), listom św. Pawła (t. 2) i pozostałym pismom Nowego Testamentu (tom 3). Specyficzne dla tego Słownika jest wyjście poza kanon Nowego Testamentu i włączenie do refleksji i analizy teologicznej również najstarszych pism Ojców Apostolskich, czyli pisarzy wczesnochrześcijańskich, którzy żyli i nauczali do około połowy II wieku. Kanon nowotestamentowych ksiąg świętych pozostawał wtedy in statu fieri, czyli w trakcie wieloaspektowego procesu kształtowania się. Znamienne, że Kościół — w przekonaniu, iż najlepiej wyrażają jego wiarę — włączył do kanonu jedne pisma, natomiast nie włączył innych. Z jednej strony podkreśla to szczególną wartość pism traktowanych jako kanoniczne, lecz z drugiej wskazuje na liczne wzajemne więzi, które łączyły całość piśmiennictwa tego okresu.

Autorzy haseł i redaktorzy Słownika późnych ksiąg Nowego Testamentu i pism Ojców Apostolskich dołożyli wszelkich starań, by owoc ich pracy był jak najbardziej zdrowy i dojrzały. A ponieważ są przedstawicielami różnych wyznań chrześcijańskich, ich wspólne dzieło potwierdza możliwość i zasadność pracy ekumenicznej, która służy budowaniu i umacnianiu Kościoła. Opracowanie tego Słownika było zadaniem żmudnym i trudnym. Najpierw dlatego, że nowotestamentowe księgi, których on dotyczy, są mniej znane niż Ewangelie i listy św. Pawła. Po drugie dlatego, że poruszana w nich problematyka jest wielokierunkowa i bardziej złożona, obrazując różne napięcia i wyzwania, przed którymi stanęły pierwsze pokolenia wyznawców Jezusa Chrystusa. Skoro teologia to fides quaerens intellectum , czyli „wiara szukająca zrozumienia”, zatem późne pisma Nowego Testamentu potwierdzają intensywność i szeroki zasięg najwcześniejszych poszukiwań oraz odkryć intelektualnych i duchowych, wspomaganych mocą Ducha Świętego i uznanych za normatywne dla wiary wyznawców Jezusa Chrystusa.

Wydawca amerykański i redaktor naukowy wydania polskiego słusznie podkreślają nowość, którą stanowi uwzględnienie pism Ojców Apostolskich. Aczkolwiek ich poznawanie i komentowanie pozostaje domeną patrologii i historii Kościoła, to jednak połączenie refleksji nad Nowym Testamentem i pismami pierwszych Ojców potwierdza spójność najwcześniejszej teologii chrześcijańskiej, zakorzenionej w wierze uczniów Jezusa i Jego Apostołów. Ukazuje również ciągłość, która zapoczątkowana już wtedy, stanowi trwały fundament, na którym opiera się wielowiekowy gmach wiary i pobożności chrześcijańskiej. W tym kontekście tym bardziej wymowny jest więc udział w tym szeroko zakrojonym i odważnym przedsięwzięciu uczonych i badaczy protestanckich, potwierdzający, że to, co naprawdę najważniejsze, zostało w ogromnej mierze powiedziane i wyznaczone w samych początkach istnienia Kościoła i kształtowania się wiary chrześcijańskiej.

Pozostaje wyrazić tę samą nadzieję, która towarzyszyła opracowywaniu i wydawaniu wszystkich dotychczasowych tomów „Prymasowskiej Serii Biblijnej”. Jest to nadzieja, że Słownik późnych ksiąg Nowego Testamentu i pism Ojców Apostolskich będzie stymulował dalsze i głębsze zainteresowanie teologią wczesnochrześcijańską, z której wyrasta i którą się karmi nasza wiara i postępowanie.

Ks. prof. zw. dr hab. Waldemar Chrostowski Dyrektor Instytutu Nauk Biblijnych Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

WSTĘP DO WYDANIA POLSKIEGO

Słownik późnych ksiąg Nowego Testamentu i pism Ojców Apostolskich to na polskim rynku księgarskim dzieło wyjątkowe. W wersji oryginalnej owo encyklopedyczne opracowanie, wydane w 1997 r. nakładem InterVarsity Press, stanowi ostatni, trzeci tom serii słowników poświęconych wszechstronnemu wyjaśnieniu kluczowych zagadnień związanych z interpretacją Nowego Testamentu. Pierwszy z tych tomów podejmował tematy związane z Ewangeliami kanonicznymi (i mam nadzieję, że ukaże się on również w „Prymasowskiej Serii Biblijnej”). Drugi natomiast, już przetłumaczony na język polski i wydany nakładem Oficyny Wydawniczej VOCATIO, dotyczy pism Corpus Paulinum¹.

Niniejszy Słownik stanowi encyklopedyczne dzieło bez precedensu. Zapełnia on bowiem poważną lukę w uprzystępnianiu polskim czytelnikom zdobyczy światowej egzegezy w zakresie dziesięciu ksiąg Nowego Testamentu, które nie zostały omówione w dwóch poprzednich tomach serii. Wyjątkowość tego Słownika polega jednak głównie na tym, że autorzy haseł nie zatrzymują się na etapie ostatniej redakcji omawianych ksiąg Nowego Testamentu, lecz ukazują, jaka była recepcja ich teologii przez Ojców Apostolskich, a w wielu wypadkach również przez Ojców Kościoła. Dzięki temu poznajemy trajektorie dalszego rozwoju kluczowych pojęć teologii Nowego Testamentu. Zyskujemy w ten sposób niezbędny pomost do zrozumienia ciągłości przekazu i recepcji myśli nowotestamentowej przez Ojców Kościoła.

Jak przyznaje wydawca oryginału (zobacz Wstęp), tytuł niniejszego Słownika może być trochę mylący, gdyż sugeruje, że kluczem doboru omawianych w nim ksiąg Nowego Testamentu, był późniejszy czas ich powstania w stosunku do Ewangelii kanonicznych i listów Pawła Apostoła. Wiemy jednak, że ścisłe datowanie powstania wielu pism Nowego Testamentu nie jest definitywnie rozstrzygnięte, stąd też niektóre spośród ksiąg, będących przedmiotem zainteresowania w tym tomie, mogły powstać wcześniej od ostatecznej redakcji Ewangelii kanonicznych czy też listów przynależących do Corpus Paulinum.

Encyklopedyczne hasła niniejszego Słownika obejmują wszystkie księgi Nowego Testamentu, którymi nie zajmowano się w poprzednich dwóch tomach: Dz, Hbr, Jk, 1-2 P, 1-2-3 J, Jud, Ap (w sumie dziesięć ksiąg). Nie znaczy to wszakże, że autorzy haseł w niniejszym tomie zupełnie pomijają milczeniem to, w jaki sposób podejmowane w nich tematy funkcjonują w czterech Ewangeliach kanonicznych oraz w listach Corpus Paulinum. Wręcz przeciwnie, ich ambicją jest ukazanie kierunków rozwoju poszczególnych zagadnień w ramach różnych części kanonu Nowego Testamentu. Zatem przedstawienie tego, jak temat (omawiany w danym haśle niniejszego Słownika) funkcjonuje w Ewangeliach oraz w listach Pawła, stanowi punkt wyjścia wielu haseł.

Absolutnym novum Słownika jest wyjście poza kanon ksiąg Nowego Testamentu i ukazanie, w jaki sposób nowotestamentowe tematy podejmowane są przez Ojców Apostolskich. Ma to na celu przedstawienie trajektorii rozwoju omawianych w Słowniku tematów w utworach, które nie weszły do kanonu Nowego Testamentu, a które powstawały do połowy II w. ery chrześcijańskiej. Dzięki takiemu podejściu Czytelnik może śledzić w Słowniku, w jaki sposób rozwijała się chrześcijańska teologia bezpośrednio po czasach Nowego Testamentu. Wiedza ta wydaje się być niezbędnym pomostem dla właściwego zrozumienia recepcji teologicznego orędzia Nowego Testamentu przez Ojców Kościoła. Wyraźnie widać, że ci ostatni w wielu aspektach nie są „oryginalnymi wynalazcami”, ale kontynuatorami kierunków interpretacji orędzia Nowego Testamentu wyznaczonych przez Ojców Apostolskich. W tym względzie wartość niniejszego Słownika jest nie do przecenienia, gdyż stymuluje nowe metodologiczne podejście do studiowania literatury wczesnochrześcijańskiej — podejście, które jeszcze bardziej niż dotąd dowartościowuje Ojców Apostolskich jako istotne ogniwo w tradycji przekazu, recepcji i rozwoju teologii Nowego Testamentu.

Spośród licznych walorów niniejszego Słownika chciałbym podkreślić jeszcze jeden. Na tle innych słowników biblijnych — licznych już przecież na naszym rynku księgarskim — uderza ogromna erudycja autorów. Nie ograniczają się oni do prostego referowania podejmowanych tematów i ewentualnego wskazania, w jaki sposób funkcjonują one w innych partiach Nowego i Starego Testamentu. Ukazują omawiane zagadnienia w bardzo szerokim kontekście intertekstualnych odniesień pomiędzy wątkami tematycznymi właściwymi dla ksiąg Nowego Testamentu, którym poświęcony jest niniejszy Słownik, a jakże bogatą literaturą starożytną tamtego czasu. W zakres ich zainteresowania prócz Biblii wchodzą: apokryfy Starego i Nowego Testamentu, pisma Ojców Apostolskich i Ojców Kościoła, grecka literatura klasyczna i hellenistyczna, pisarze łacińscy, zwoje znad Morza Martwego, literatura targumiczna, traktaty Miszny, Tosefty, Talmudu i inne pisma rabinackie oraz traktaty z Nag Hammadi. Owe liczne odniesienia do literatury starożytnej oraz fakt, że do każdego z haseł Słownika autorzy dołączają bibliograficzne wykazy najważniejszych publikacji rozwijających szerzej poruszane zagadnienia, sprawia, że pozycja ta może być doskonałym punktem wyjścia do dalszych pogłębionych naukowych poszukiwań.

Pomimo wysokiego stopnia specjalizacji podejmowanych w Słowniku zagadnień jest on napisany w bardzo komunikatywny sposób. Dzieło to nie jest bowiem adresowane jedynie do naukowców zajmujących się Biblią, historią i literaturą starożytną. Powinno ono zainteresować także studentów różnych dziedzin humanistyki (teologii, historii, filozofii, językoznawstwa, literaturoznawstwa itp.) oraz kaznodziejów, duszpasterzy i katechetów — duchownych i świeckich.

Ks. prof. ndzw. dr hab. Janusz Kręcidło MS Kierownik Katedry Historii Biblijnej Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

¹ Zob. Gerald F. Hawthorne, Ralph P. Martin, Daniel G. Reid (red.), Krzysztof Bardski (red. nauk. wyd. pol.), Słownik teologii św. Pawła, Prymasowska Seria Biblijna 34, Warszawa 2010.

opr. ab/ab