Redakcja:
Ralph P. Martin, Peter H. Davids

Słownik późnych ksiąg Nowego Testamentu
i pism Ojców Apostolskich

Prymasowska Seria Biblijna

Oficyna Wydawnicza „Vocatio”
ISBN 978-83-7829-127-5
Rok wydania: 2014

ZMARTWYCHWSTANIE

O powstaniu z martwych Jezusa Chrystusa jest mowa w jednoznaczny sposób w trzech spośród omawianych tutaj ksiąg NT. Trudno sobie wyobrazić, aby pozostałe księgi zostały napisane bez fundamentalnego przekonania, że Jezus powstał z martwych i że chrześcijańscy wierzący mają przystęp do Niego. W II w. zmartwychwstanie Jezusa i wierzących pozostawało ważnym tematem pism chrześcijańskich. Rozbieżne jego interpretacje zapowiadały rodzący się rozłam między nurtem prawowiernym a gnostyckim w Kościele.

1. List do Hebrajczyków, 1 List Piotra, Apokalipsa
2. Czasy po Nowym Testamencie
3. Podsumowanie

1. LIST DO HEBR AJCZYKÓW, 1 LIST PIOTRA, APOKALIPSA

1.1. Terminologia zmartwychwstania. Podobnie jak angielskie czasowniki raise i rise [polskie wzbudzić/ wskrzesić i powstać/zmartwychwstać], czasowniki używane w tym kontekście w NT nie oznaczają wyłącznie wskrzeszania ludzi z martwych (zob. np. Hbr 7,11.15; Jk 5,15). Jedynym przypadkiem użycia w tych księgach słowa egeiro w odniesieniu do zmartwychwstania Jezusa jest 1 P 1,12. Słowo anastasis odnosi się do zmartwychwstania Jezusa w 1 P 1,3; 3,21, do powszechnego przyszłego zmartwychwstania w Hbr 6,2; 11,35 i do tego, co Jan nazywa „pierwszym zmartwychwstaniem” w Ap 20,5-6. Czasownik zoo („żyć”) opisuje zmartwychwstanie Jezusa w Ap 1,18 i Ap 2,8, a „pierwsze zmartwychwstanie” w Ap 20,4-5. Zoopoieo („ożywić”) odnosi się do zmartwychwstania Jezusa w 1 P 3,18. Wreszcie anago jest używane na określenie „wyprowadzenia” z martwych Jezusa przez Boga w Hbr 13,20.

1.2. List do Hebrajczyków: zmartwychwstanie i wywyższenie. Dla autora Listu do Hebrajczyków* zmartwychwstanie stanowi element podstaw nauki chrześcijaństwa (Hbr 6,2). Łączenie zmartwychwstania z „wyrokiem wiecznym” wskazuje, że autor przewiduje przyszłe powszechne zmartwychwstanie — sprawiedliwych* do życia* wiecznego, a niegodziwych na potępienie (por. Dn 12,2; Jk 5,28-29; Dz 24,15). Później patrzy on na przywrócenie do ?zycznego życia (egeirein, Hbr 11,19; anastasis, Hbr 11,35) jako na obraz przyszłego zmartwychwstania wiernych do życia wiecznego.

O zmartwychwstaniu Jezusa jest powiedziane wprost tylko jeden raz, w modlitwie z Hbr 13,20-21. W innych miejscach uwaga skupia się na Jego wywyższeniu* po prawicy Boga*. Szczególny nacisk autora raczej na wywyższenie Jezusa niż na Jego zmartwychwstanie jest naturalną konsekwencją skupienia się na roli Chrystusa* jako arcykapłana*, czego zapowiedzią był obrzęd z Dnia Przebłagania. Podobnie jak arcykapłan w ST wchodził do Świętego Świętych z krwią o?ary, tak ukrzyżowany Jezus ukazał się po prawicy Boga w przybytku niebieskim (Hbr 9,11-12; MIEJSCE ŚWIĘTE, PRZYBYTEK). W takim kontekście podkreślania wyniesienia Jezusa do nieba* nie ma odrębnego miejsca na temat zmartwychwstania. Jest ono uznawane za oczywistość (por. połączenie tych dwóch tematów w Rz 8,34; Ef 1,20; Kol 3,1; 1 P 3,22). Wywyższenie Chrystusa po prawicy Bożej zakłada Jego wcześniejsze zmartwychwstanie — Jego zmartwychwstanie było drogą prowadzącą do wywyższenia.

Z teologicznego punktu widzenia zmartwychwstanie-wywyższenie Jezusa łączy się z innymi kluczowymi tematami Listu do Hebrajczyków. Wykazuje ono, że Bóg zaakceptował Jego przebłagalną o?arę* (Hbr 10,12; 13,20-21). Potwierdza Jego synostwo Boże (Hbr 1,3-5.13; SYN BOŻY), jego urząd arcykapłański (Hbr 5,5-10; 8,1) oraz jego status jako ostatniego Adama (Hbr 1,13—2,9, gdzie połączono Ps 110,1 i Ps 8,4-6; zob. Dunn, 108-113).

Związek między wcześniejszym zmartwychwstaniem Jezusa a przyszłym zmartwychwstaniem wierzących dostrzegamy w szczególnym określeniu „poprzednik” (prodromos, Hbr 6,20 [BT, BW]), jakie odniesiono w Liście do Hebrajczyków do Jezusa. Tymczasem „zawsze żyje [On], aby wstawiać się za nimi” (Hbr 7,25). Świadomość tego, że przeszedłszy przez krzyż* wstąpił On na miejsce po prawicy Boga, jest dla nich bodźcem do wierności, dając im pewność, że będą mieć udział w Jego chwale.

Kwestia czasu przyszłego zmartwychwstania jest podniesiona poprzez wzmiankę o „duchach sprawiedliwych, które już doszły do celu” (Hbr 12,23, BT). Często przyjmuje się, że chodzi tu o zmarłych wierzących (por. 1 Hen 22.9), którzy oczekują w stanie przejściowym na otrzymanie zmartwychwstałego ciała z chwilą Drugiego Przyjścia Chrystusa ( PA RUZJA). Jednakże w Hbr 12,22-24 ukazano prawdopodobnie ostateczne spotkanie z Bogiem w niebieskim Jeruzalem*, a nie wstępny czy pośredni etap. Stąd też owe „duchy” to zmartwychwstanie

zapewne sprawiedliwi, którzy osiągnęli już doskonałość w swoich „duchowych ciałach” (1 Kor 15,44). A jeśli tak, to tekst ten nie mówi nic o tym, czy istnieje jakiś pośredni, bezcielesny etap pomiędzy śmiercią a paruzją (więcej na ten temat — zob. Peterson, 163-167).

1.3. Pierwszy List Piotra: nadzieja wywyższenia przez Boga. Zmartwychwstanie Jezusa stanowi fundament nadziei* dla autora 1 Listu Piotra* i dla jego czytelników w Kościołach stojących w obliczu prześladowań* (1 P 1,3.21; 3,15). Kluczowym fragmentem jest tutaj 1 P 3,18-22, który w powszechnym mniemaniu opiera się na pierwotnych tradycjach liturgicznych ( HYMNY, PIEŚNI; ELEMENTY LITURGICZNE), zwłaszcza w 1 P 3,19-21 (zob. Michaels, 197-199).

Chrystus „doznał śmierci dzięki ciału, a ożywiony został dzięki Duchowi” (1 P 3,18). Kontrast między ciałem* a duchem nieraz interpretowano w kategoriach sugerujących dualizm w ludzkiej naturze Chrystusa bądź kontrast między Jego naturami boską a ludzką. Jednakże te sformułowania nie oznaczają dwóch części Chrystusa, lecz dwie sfery istnienia. Jego ziemskie życie skończyło się śmiercią, lecz po niej nastąpiło zmartwychwstałe życie w tym, co Paweł określa jako „duchowe ciało” (1 Kor 15,42-44; warto zwrócić uwagę na podobny kontrast między ciałem a duchem w Rz 1,3-4; 1 Tm 3,16; zob. też omówienie u Daltona, 124-134; Michaels, 204-205).

W 1 P 3,21-22 czytelnik jest prowadzony od zmartwychwstania Jezusa do Jego wywyższenia po prawicy Boga (por. 1 P 1,21; Ef 1,20-22). Niezależnie więc od znaczenia wtrąconego tutaj fragmentu o głoszeniu przez Jezusa orędzia duchom w więzieniu głównym przedmiotem uwagi jest Jego wywyższenie przez Boga i powierzone Mu panowanie ponad wszystkim.

Czytelnikom Piotra wywyższenie Jezusa przez Boga daje mocną nadzieję, że i oni zostaną wywyższeni. Dzięki zmartwychwstaniu Jezusa Bóg dał wierzącym nowe narodzenie, pewne dziedzictwo, które objawi się w czasie ostatecznym (1 P 3,21). Ponieważ w Chrystusie Bóg powołał ich do wiecznej chwały*, mogą wytrwać w cierpieniach* (1 P 5,10).

Autor podtrzymuje typowe dla Pawła napięcie między zbawieniem* już doświadczonym a zbawieniem, które dopiero będzie otrzymane w całej swojej pełni (np. 1 P 1,3-9). W zestawieniu chrztu i zmartwychwstania w 1 P 3,21 pobrzmiewają echa Rz 6,1-14. Ponieważ jednak Piotr zwraca się do chrześcijan w kontekście prześladowania, używa tematu zmartwychwstania, skupiając się na przyszłości w większym stopniu niż Paweł w Liście do Rzymian. Choć zmartwychwstanie Jezusa oznacza, że wierzący już teraz rozpoczynają nowe życie, to daje ono jeszcze większą nadzieję — że w przyszłości Bóg wprowadzi ich z cierpień do chwały.

1.4. Apokalipsa: „Umarłem, a oto żyję na wieki wieków”. Groźba prześladowań i obietnica wywyższenia decydują również o kształcie przesłania Janowego w Apokalipsie*. Śmierć wierzących z powodu ich świadectwa* (martyria) o Chrystusie już nastąpiła, a innych dopiero czeka (Ap 2,10.13; 6,9-11; 12,11; 17,6; 20,4).

Księgę rozpoczyna widzenie*, w którym ukazuje się zmartwychwstały Chrystus, „Pierwszy i Ostatni, i Żyjący” (Ap 1,17-18; por. Ap 2,8). Ponieważ tytuł „Pierwszy i Ostatni” jest tytułem Boga w Iz 44,6 i Iz 48,12 (por. Ap 1,8; 21,6), zmartwychwstanie wskazuje na udział Chrystusa w wiecznej istocie Boga i na Jego panowanie nad stworzeniem* (Bauckham 1993 Theology, 54-58).

Bardziej konkretne wzmianki o zmartwychwstaniu wskazują na centralną rolę tego tematu w myśli Janowej. Jezus jest przedstawiony jako „pierworodny z umarłych” i „władca królów ziemi” (Ap 1,5). Określenie takie łączy ideę, że Chrystus utorował innym drogę do zmartwychwstania (por. Kol 1,18; „pierwociny” w 1 Kor 15,20), z frazeologią Psalmu 89,28, gdzie król z rodu Dawida jest opisany jako „pierworodny, największy wśród królów ziemi” (BT). Za sprawą swojego zmartwychwstania Jezus już ustanawia Boże panowanie nad potęgami* ziemskimi (por. Ap 5,3-5).

Zmartwychwstały Pan zaczął wypełniać nadzieję ustanowienia Bożego panowania nad ziemią, tak iż w ostatecznym rozrachunku to Bóg przez Niego uczyni wszystko nowym (Ap 21,5). W nowym niebie i na nowej ziemi Bóg będzie żył razem ze swym zmartwychwstałym ludem (Ap 21,3-4). Jan w żadnym miejscu nie pisze o zmartwychwstałych ciałach, jednakże metaforyka Ap 21—22 nie pozwalałaby wpasować się w koncepcję, że lud Boży pozostanie na stałe pozbawionymi ciała duchami (zob. Charles, 1:81-83, 176, 184-188, 210, 213-214; 2:127-128, gdzie przedstawiono argumentację, iż białe szaty w Apokalipsie symbolizują zmartwychwstałe ciała). Jan nie snuje spekulacji na temat rozdzielenia ciała i ducha czy duszy i ponownego ich złączenia, lecz mówi po prostu o śmierci i zmartwychwstaniu osób (Bauckham 1993 Climax, 62-70). Nadzieja Jana — podobnie jak nadzieja Żydów, z której wzięła początek — jest nadzieją nie tylko na zmartwychwstanie jednostek, lecz również na zmartwychwstanie ludu Bożego, żyjącego we wzajemnej wspólnocie* w odnowionym świecie.

Szczególnej uwagi wymagają dwa związane ze sobą fragmenty. Według Ap 6,9-11 tym, którzy zostali zabici z powodu swego wiernego świadectwa, powiedziano, że ich prześladowcy otrzymają odpłatę, gdy dopełni się liczba męczenników. Podobnie jak niektóre żydowskie teksty apokaliptyczne*, fragment ten mówi o zmarłych świętych, którzy jako „dusze” (psychai) oczekują na zmartwychwstanie (por. 1 Hen 22.3; 2 ApBar 21.23). Tekst ten dostarcza pewnych argumentów na rzecz koncepcji etapu pośredniego, choć fakt, że „dusze” zostają opisane jako przyobleczone w szaty, wskazuje, że nie są one bytami wyłącznie duchowymi. Janowi prawdopodobnie zależy nie na tym, aby nauczać o stanie pośrednim, lecz na tym, aby powiedzieć o pewnym opóźnieniu eschatologicznym*, podczas którego Kościół musi kontynuować swoje świadectwo (Bauckham 1993 Climax, 55-56).

Obietnica z Ap 6,9-11 znajduje swe wypełnienie w Millennium (Ap 20,4-6). Dusze świadków „zaczęły żyć [ezesan] i królować z Chrystusem na tysiąc lat”. Jan zauważa, że ci, którzy mają udział w tym „pierwszym zmartwychwstaniu” (anastasis), są bezpieczni od „drugiej śmierci” (śmierci wiecznej, duchowej, por. Ap 20,14). W przeciwieństwie do nich „inni zmarli nie ożyli, dopóki nie dopełni się tysiąc lat”. (Na temat poglądu, że w Ap 6,9-11 i Ap 20,4-6 Jan mówi wyłącznie o chrześcijańskich męczennikach — zob. Beasley-Murray, 293-294. Na temat poglądu, że chodzi tutaj o szerszą grupę wierzących — zob. Harris, 178-179, 228; Mealy, 110-115).

Po upływie tysiąca lat zostaje ukazana scena sądu* powszechnego, na który przed tronem Bożym gromadzą się wszyscy zmarli (Ap 20,11-15). Musi to być owo „drugie zmartwychwstanie”, o którym wnioskujemy ze wzmianki o „pierwszym zmartwychwstaniu” (Ap 20,5). Istotne jest być może to, że Jan nie określa ich stawienia się przed Bogiem na sąd jako zmartwychwstanie. Być może podobnie jak Paweł woli zarezerwować frazeologię zmartwychwstania dla tematu wskrzeszenia ludzi do życia wiecznego razem z Chrystusem.

1.5. Inna literatura Nowego Testamentu. W krótszych listach* język zmartwychwstania prawie się nie pojawia, choć znajdziemy w nich od czasu do czasu obietnice „życia wiecznego” (Jud 21), „nowego nieba i nowej ziemi” (2 P 3,13), wejścia do „wiecznego królestwa” (2 P 1,11) czy postawienia przed swoją chwałą (Jud 24). W Liście Jakuba* Jezus Chrystus jest „Panem naszym Jezusem Chrystusem uwielbionym” (Jk 2,1; BT), obiecującym „wieniec życia” tym, którzy pozostaną wierni pomimo próby (Jk 1,12).

Choć w 1 Liście Jana* występuje podobnie jak w Czwartej Ewangelii nacisk na życie wieczne jako coś posiadanego już teraz (1 J 3,15; 5,11-12), to pojawia się również istotna przyszła perspektywa. „Wiemy, że kiedy [On] się objawi, do Niego podobni będziemy, bo zobaczymy Go takim, jaki jest” (1 J 3,2). Interpretacja rodzi pewne pytania. Np. czy „On” odnosi się do Boga, czy do Chrystusa? Czy będziemy „do Niego podobni” pod względem charakteru, czy też postaci, wyglądu? Choć większość komentatorów odnosi te słowa Jana do przemiany charakteru podczas paruzji, to niewykluczone, iż Janowi chodzi tutaj przede wszystkim o perspektywę posiadania zmartwychwstałego ciała, podobnego do ciała Chrystusa (por. Flp 3,21; Kol 3,4).

1.6. Podsumowanie dotyczące literatury Nowego Testamentu. Większość tej literatury wyraża — podobnie jak Paweł — centralną rolę zmartwychwstania Jezusa i oczekiwania na zmartwychwstanie wierzących w wierze chrześcijańskiej. Nie ma tu natomiast konsekwentnej refleksji na temat natury zmartwychwstania, takiej, jaką znajdujemy w 1 i 2 Liście do Koryntian.

Autorzy ci, podobnie jak Paweł, widzą w zmartwychwstaniu Jezusa pierwowzór zmartwychwstania wierzących. Skupiają uwagę na zmartwychwstaniu jako Bożej zapłacie dla tych, którzy cierpią ze względu na Chrystusa. Nie czynią ostrego rozgraniczenia między zmartwychwstaniem Chrystusa a Jego wywyższeniem. Oferują jedynie skromne informacje na temat czasu zmartwychwstania wierzących i natury etapu pośredniego. Choć znajdujemy u nich domyślne potwierdzenie idei, że wszyscy umarli zostaną wzbudzeni na Sąd Ostateczny, to żaden z autorów nie nazywa wprost tego wskrzeszenia zmartwychwstaniem. Najwyraźniej, podobnie jak Paweł, wolą oni zarezerwować termin „zmartwychwstanie” dla wzbudzenia z martwych Jezusa przez Boga i dla wskrzeszenia wierzących do życia wiecznego przed Jego obliczem.

2. CZASY PO NOWYM TESTAMENCIE

W drodze na miejsce swego męczeństwa* w Rzymie* Ignacy* pisał o Jezusie „który zaprawdę wzbudzony został z martwych, [...] tak jak Ojciec Jego wzbudzi w Chrystusie Jezusie nas, którzy wierzymy w Tego, bez którego nie mamy prawdziwego życia” (IgnTral 9.2). Potwierdza tym samym tradycyjną chrześcijańską wiarę w zmartwychwstanie Jezusa i w przyszłe zmartwychwstanie wierzących. Jednakże emfatyczne „zaprawdę” (użyte w tym fragmencie aż cztery razy) wskazuje, że stwierdzenie to pada w kontekście krytyki wysuniętej przez doketystów*. W latach 95—150 po Chr. postawy względem zmartwychwstania stały się istotnym wyznacznikiem rozłamu między chrześcijanami prawowiernymi a gnostyckimi.

2.1. Ojcowie Apostolscy i rozwój ortodoksji. Tematy nowotestamentowe są wyraźnie dostrzegalne w pismach większości Ojców Apostolskich*, zauważamy jednak oznaki ich rozwoju w reakcji na kontrowersje. Zmartwychwstanie Jezusa jest upamiętniane w postaci deklaracji o charakterze credo (IgnMagn 11.1; WYZNANIA WIARY, CREDA). Bóg, który wzbudził Jezusa z martwych, wskrzesi także tych, którzy czynią Jego wolę (FlpPol 2.2; 9.2; 12.2). Idea, że zmartwychwstanie Jezusa jest pierwowzorem zmartwychwstania wierzących, tak typowa dla Pawła, jest połączona z bardziej moralizującym naciskiem na przyszłe zmartwychwstanie jako nagrodę dla sprawiedliwych i zapłatę za ich obecne cierpienie (por. 1 Klem 26.1; 2 Klem 19.3-4; ListBar 21.1; IgnPol 7.1).

Broniąc się przed doketyzmem, autorzy tych pism podkreślają, że Jezus powstał „w ciele” bądź „w ciele i w duchu” (IgnSmyrn 3.1-3; 12.2) i że również w przypadku chrześcijan „to ciało” zostanie wskrzeszone (2 Klem 9.1-5). Ignacy przestrzega, że doketyści znajdą się w sytuacji pozbawienia ciała, tak jak to według ich wyobrażeń było z Chrystusem (IgnSmyrn 2.1). I choć autorzy ci — podobnie jak Paweł — wydają się czasami rezerwować frazeologię zmartwychwstania jedynie dla wierzących (IgnTral 9.2; Did 16.6), to niektórzy mówią wprost o zmartwychwstaniu w ciele wszystkich ludzi na sąd (ListBar 5.6-7; por. późniejszy EpApos 26; Justyn Męczennik, Apol I 19—20).

Poza argumentacją przeciwko doketyzmowi do głosu dochodzą jeszcze dwie kwestie apologetyczne. Po pierwsze, prawowierne chrześcijaństwo widziało w wierze w zmartwychwstanie ciała obronę przed zarówno ascetyzmem, jak i libertynizmem. Ponieważ ciało zostanie wskrzeszone na sąd, konieczne jest odpowiedzialne traktowanie go w tym życiu (2 Klem 9; Arystydes Apol 15—16; por. nacisk w ApPt 4—12 na temat ponownego połączenia się ciała, duszy i ducha na sąd, po którym nastąpi wieczna ?zyczna męka niegodziwych). Wiara w nieśmiertelność duszy bez zmartwychwstania ciała bądź po prostu w unicestwienie człowieka z chwilą śmierci nie jest wystarczającym zabezpieczeniem przed niemoralnością (Justyn Apol I 18; Justyn DialTryf 80; CZYSTOŚĆ I NIECZYSTOŚĆ). Po drugie, nacisk na przyszły aspekt zmartwychwstania i sądu przeciwstawia się eschatologii nadmiernie urzeczywistnionej, takiej, jaką głosili już niektórzy nauczyciele krytykowani w 2 Tm 1,18 (por. FlpPol 7.1; zob. też Donfried, 103-107, 141-145 na temat takiej motywacji w 1 i 2 Klem).

Ogólniejszy motyw apologetyczny jest widoczny w 1 Klem 24—26 ( KLEMENS RZYMSKI), gdzie dowodzi się przyszłego zmartwychwstania ludzkości na podstawie następstwa pór roku, ziaren, historii feniksa, proroctw biblijnych oraz wszechmocy i opatrzności Bożej. Justyn rozwija podobną argumentację, dochodząc do wniosku, że „wszyscy otrzymamy ponownie nasze własne ciała, choćby nawet martwe były i do ziemi rzucone, twierdzimy bowiem, że u Boga nie ma nic niemożliwego” (Justyn Apol I 18). Użycie analogii ma na celu nie tylko przeciwstawić się konkretnej herezji, ale i bronić chrześcijańskiej ortodoksji w pogańskim świecie, który uznaje jedynie nieśmiertelność duszy.

2.2. Rozwój gnostycyzmu. Dotychczasowy wywód pokazuje, że prawowierni chrześcijanie byli w kon?ikcie z innymi, reprezentującymi odmienne podejście do zmartwychwstania. Nie istniały dwie prezentujące jednoznaczne stanowiska szkoły myślenia i niektóre pisma nie wpasowują się gładko w tę czy inną kategorię. Np. Ewangelia Piotra, której prawdopodobnie używali Justyn Męczennik i Meliton z Sardes*, ukazuje wyraźny obraz powstania Jezusa z grobu, co — jak się wydaje — ma służyć wykluczeniu zmartwychwstania ciała. Echa tego opisu znajdujemy we Wniebowzięciu Izajasza 3.16-17, gdzie w jeszcze innym miejscu jest powiedziane, że sprawiedliwi wstąpią w niebo „z ciała”, aby otrzymać szaty symbolizujące anielską chwałę (WnbIz 4.16-17; 8.14-15, 26; 9.2, 9-11, 26; 11.40).

W pismach przejawiających cechy gnostyckie* trzy cechy szczególnie kontrastują z ortodoksją. Po pierwsze, szereg dokumentów przyjmuje formę objawień, podczas których zmartwychwstały Pan zwraca się do swoich uczniów (np. ApfJ, MdrJezChr; zob. Perkins 1980, 37-58). Nurt ten jest używany do wsparcia twierdzenia o wyjawianiu tajemnej nauki* Chrystusa. Prawdopodobnie właśnie to przypuszczalne zniekształcanie wypowiedzi Jezusa i tworzenie nowych ma na myśli Polikarp*, gdy potępia tych, którzy „przekręcają słowa Pana dla własnych pożądliwości swoich” (FlpPol 7.1).

Po drugie, autorzy tych pism twierdzą, że zmartwychwstanie chrześcijan już nastąpiło, odwołując się nieraz do tekstów takich jak Ef 2,5-6 czy Kol 3,1-4. W Ewangelii Tomasza 51 uczniowie Jezusa pytają, kiedy nastąpi odpocznienie umarłych i kiedy nadejdzie nowy świat*, a Jezus odpowiada: „To, czego się spodziewacie, nadeszło, lecz wy tego nie wiecie”. Wypowiedź o Zmartwychwstaniu zawiera podobne stwierdzenie (WypZm 43.35—44.2) i apeluje do Reginosa: „Nie żyj według ciała [...] lecz uciekaj od stanu rozproszenia i zniewolenia, a wówczas zyskałeś już zmartwychwstanie” (WypZm 49.9-16).

Po trzecie, pisma te odrzucają zmartwychwstanie ciała na rzecz jego bardziej duchowego pojmowania. Ewangelia Tomasza 71 jest być może polemiką z wiarą w cielesne zmartwychwstanie Jezusa: „Jezus rzekł: ‘Zburzę [ów] dom, a nikt go nie odbuduje'”. W gnostyckich objawieniach zmartwychwstały Pan pojawia się nie w postaci cielesnej, lecz jako świetlista obecność (np. MdrJezChr 91.10-1).

Choć zasadniczy sposób myślenia przejawiający się w Wypowiedzi o Zmartwychwstaniu jest niewątpliwie gnostycki, to dzieło to nie wyklucza udziału ciała w zmartwychwstaniu. Pewien nad wyraz paradoksalny ustęp wydaje się nauczać, że ?zyczne ciało nie zostaje wskrzeszone, lecz że zmartwychwstanie dotyczy ciała przemienionego: „Otrzymaliście ciało, kiedyście przyszli na świat. Dlaczegóż nie macie otrzymać ciała, gdy wstąpicie do eonu? To, co jest lepsze niż ciało, jest dla niego przyczyną życia” (WypZm 47.5-10; zob. Donfried, 138-141). Jeżeli autor mówi tutaj o „przemienionym ciele”, to być może jego myśl jest bliższa Pawłowej idei przemienionego „ciała duchowego” niż ortodoksyjny nacisk na zmartwychwstanie obecnego fizycznego ciała. Lecz, podobnie jak inni gnostycy, autor nie wykazuje jakiegokolwiek przekonania na temat przyszłego zbiorowego zmartwychwstania w chwili paruzji. Nowotestamentowa wizja zmartwychwstania całego ludu Bożego w chwili powrotu Chrystusa została poddana reinterpretacji, w której zmartwychwstanie jest obecną rzeczywistością duchową i oznacza powrót w chwili śmierci do świata niebieskiego.

3. PODSUMOWANIE

Po czasach NT myśl chrześcijańska na temat zmartwychwstania rozwijała się dwoma równoległymi torami. Tor ortodoksyjny widział w zmartwychwstaniu Jezusa ukoronowanie Jego życia, nauki i śmierci, głosił wiarę w dosłowne zmartwychwstanie tego ciała i wyczekiwał przyszłego zmartwychwstania ?zycznego ciała wierzących w chwili paruzji. Tor gnostycki reinterpretował i tworzył nowe wypowiedzi Jezusa tak, aby zawierały one tajemną naukę, twierdził, że zmartwychwstanie należy zasadniczo już do przeszłości w doświadczeniu prawdziwego wierzącego i pomniejszał znaczenie cielesnej natury zmartwychwstania bądź w ogóle ją odrzucał. Obydwa te nurty zniekształcają delikatną równowagę myśli Pawłowej na temat zmartwychwstania, pomiędzy „już” i „jeszcze nie” oraz pomiędzy ciągłością a brakiem ciągłości życia doczesnego i przyszłego człowieka.

Zob. też WNIEBOWSTĄPIENIE; CHRYSTOLOGIA; STWORZENIE, KOSMOLOGIA; ESCHATOLOGIA; WYWYŻSZENIE, INTRONIZACJA; CHWAŁA; NIEBO, NOWE NIEBO.

BIBLIOGRAFIA. R.J. Bauckham, The Climax of Prophecy: Studies on the Book of Revelation, (T & T Clark, Edinburgh 1993); tenże, The Theology of the Book of Revelation, (NTT, Cambridge University Press, Cambridge 1993); G.E. Beasley-Murray, The Book of Revelation, (NCB, Marshall, Morgan & Scott, London 1974); R.H. Charles, A Critical and Exegetical Commentary on the Revelation of St. John, (2 tomy, ICC, T & T Clark, Edinburgh 1920); B.E. Daley, The Hope of the Early Church: A Handbook of Patristic Eschatology, (Cambridge University Press, Cambridge 1991); W.J. Dalton, Christ's Proclamation to the Spirits: A Study of I Peter 3:18—4:6, (Pontifical Biblical Institute, Rome 1965); K.P. Donfried, The Setting of Second Clement in Early Christianity, (NovTSup, E.J. Brill, Leiden 1974); J.D.G. Dunn, Christology in the Making, (SCM, London 1980); M.J. Harris, Raised Immortal: The Relation Between Resurrection and Immortality in New Testament Teaching, (Eerdmans, Grand Rapids 1983); D.M. Hay, Glory at the Right Hand: Psalm 110 in Early Christianity, (Abingdon, Nashville 1973); J.W. Mealy, After the Thousand Years: Resurrection and Judgement in Revelation 20, (Shefield Academic Press, Sheffield 1992); J.R. Michaels, 1 Peter, (WBC, Word, Waco, TX 1988); M.L. Peel, The Epistle to Rheginos: A Valentinian Letter on the Resurrection, (SCM, London 1969); P. Perkins, The Gnostic Dialogue: The Early Church and the Crisis of Gnosticism, Paulist, (New York 1980); tenże, Resurrection: New Testament Witness and Contemporary Reflection, (Doubleday, New York 1984); D. Peterson, Hebrews and Perfection, (SNTSMS 37, Cambridge University Press, Cambridge 1982); J.M. Robinson, Jesus: From Easter to Valentinus (or to the Apostles' Creed), JBL 101 (1982), 5-37.

opr. ab/ab