Sentencje (wprowadzenie)

Izydor z Sewilli tłumacz: Przekład i opracowanie Tatiana Krynicka SENTENCJE ISBN: 978-83-7505-847-5 wyd.: Wydawnictwo WAM 2012

Wybrane fragmenty Wprowadzenie O tym, że Bóg jest najwyższy i niezmienny O tym, że Bóg jest niezmierzony i wszechmocny O tym, że Bóg jest niewidzialny O tym, że Stwórcę należy poznawać, patrząc na piękno stworzenia O tym, że niekiedy powinniśmy przypisać Bogu podobieństwo do nas O tym, że nie powinno się przypisywać Bogu żadnej zmienności czasów

Wprowadzenie

Sentencje, których pierwszy polski przekład proponujemy czytelnikowi, to najważniejsze po Etymologiach dzieło Izydora z Sewilli (ok. 560-636), a zarazem jedno z najbardziej znanych dzieł łacińskiego średniowiecza. Do naszych dni zachowało się ponad 500 pochodzących z okresu od VIII do XV wieku rękopisów, zawierających tekst traktatu. Liczba ta, jak również wpływ, który Sentencje wywarły na wielu późniejszych autorów, teologów i prawodawców, wśród których możemy wymienić Piotra Lombarda oraz zwanego „wizygockim Justynianem” króla Recceswinta¹, dobitnie świadczą o tym, jak chętnie były czytane, cytowane i naśladowane, jak wielkim szacunkiem je darzono².

Autorstwo dzieła nigdy nie było przedmiotem sporów badaczy. Sam biskup Sewilli dwukrotnie podaje w nim czytelnikowi swoje imię (II 16, 4b; III 1, 1b). Ponadto pod tym właśnie tytułem — Sententiae — serdeczny przyjaciel i admirator talentu Izydora, Braulion z Saragossy (zm. 651), wymienia je w swojej Renotatio, czyli Wykazie pism Sewilczyka (PL 81, 15-16). Zauważmy, że tak tytułują je również inni współcześni czy bliscy czasowo Izydorowi autorzy: Ildefons z Toledo (zm. 667), Tajon z Saragossy (zm. 683), uczestnicy VIII Synodu Narodowego w Toledo (653), anonimowi twórcy wyciągów żyjący w VIII i IX wieku. Fakt ten ma decydujące znaczenie dla ustalenia tytułu dzieła, gdyż inna jego nazwa, nawiązująca do początkowych słów pierwszego rozdziału: De summo bono, występuje w niektórych rękopisach, które powstały w późniejszym okresie³.

Ustalenie pierwotnego tytułu traktatu rzuca światło na kwestię jego gatunkowej przynależności. W Etymologiach, przedstawiając w znacznym skrócie i uproszczeniu naukę starożytnych retorów, Sewilczyk podaje co następuje: „Sentencja to nieosobowe wypowiedzenie, jak na przykład: «Uległość zdobywa przyjaciół, prawda — nienawiść»⁴. [...] Chreja różni się od sentencji tym, że sentencja wygłaszana jest bezosobowo, a chreja nigdy nie jest wypowiadana bezosobowo. Dlatego jeśli do sentencji dodamy osobę, stanie się ona chreją; jeśli osoba zostanie z tej ostatniej usunięta — staje się ona sentencją”⁵.

Wyrazem sententia posługiwali się przede wszystkim filozofowie i retorzy, traktując go jako odpowiednik ukutych przez Greków terminów γνώľη oraz δόξα. Γνώľη to zwięzłe twierdzenie natury ogólnej, formułowane w kontekście nauczania moralnego. Δόξα to opinia wyrażona w krótkim, łatwym do zapamiętania zdaniu. Ponadto w łacinie prawniczej sententia oznacza orzeczenie, wyrok. W dziele Izydora znajdujemy sentencje we wszystkich tych znaczeniach — wypowiedzi o charakterze moralizującym, doktrynalnym, jak również te, które dotyczą dyscypliny kościelnej, a pod względem sposobu zredagowania przypominają orzeczenia synodów.

W starożytności istniał zwyczaj układania zbiorów sentencji. Twórcą takiego zbioru jest pierwszy znany nam z imienia łaciński autor — Appiusz Klaudiusz Caecus (IV/III w. przed Chr.), którego sentencje spisane zostały w wierszu saturnijskim, najstarszej znanej nam italskiej formie wierszowej⁶. Tworzono ponadto zbiory sentencji pochodzących z pism jednego lub różnych autorów. Dla przykładu, licznymi sentencjami posługiwał się popularny mimograf Publiliusz Syrus (I w. przed Chr.). Z całego dorobku ulubionego autora Cezara zachowały się cztery fragmenty i dwa tytuły, jednak ukute przez niego sentencje były powtarzane, cytowane, spisywane, a następnie zostały połączone w zbiór. Pełnił on funkcję szkolnej lektury co najmniej od czasów Hieronima, który uczył się ich na pamięć, aż do wieku XIX i doczekały się nieomal 300 wydań drukiem⁷. W słynnej Uczcie mędrców Atenajos (II/III w. po Chr.) opowiada o zabawach, którymi urozmaicano spotkania towarzyskie, a które polegały między innymi na wymienianiu się sentencjami o podobnym znaczeniu, pochodzącymi z utworów różnych poetów. Jak pisze E. R. Curtius: „W średniowieczu zniknęły uczty, wieńce, wino i homerycka erudycja. Została tylko izba szkolna i cytaty z poetów ku zbudowaniu moralnemu”⁸. Średniowieczni uczeni lubowali się w sentencjach i pozostawili liczne ich zbiory, wśród których najsłynniejszym są Sentencje Izydora z Sewilli⁹.

Możemy się zastanawiać, które spośród istniejących różnorodnych zbiorów sentencji Sewilczyk znał, bezpośrednio czy pośrednio. W Etymologiach cytuje Sententiae autorstwa Juliusza Paulusa (Et. V 24, 30), a w De viris illustribus wymienia Sententiae Hozjusza, zbiór kanonów synodu w Sardyce, który obradował w roku 343 pod przewodnictwem biskupa Kordoby (De vir. ill. 5). Do Przysłów króla Salomona porównuje Sentencje Sykstusa (Σέξτου γνῶľαι), jeden z najbardziej znanych zbiorów sentencji o charakterze moralno-dydaktycznym. Ze względu na swą podniosłą wymowę dzieło było przypisywane, również przez Izydora¹⁰, biskupowi rzymskiemu, męczennikowi Sykstusowi II (257-258), choć w rzeczywistości pochodzi przypuszczalnie od neopitagorejczyka Kwintusa Sekstusa (I w. po Chr.). Naszym zdaniem to, iż Sewilczyk dostrzega podobieństwo między wspomnianym zbiorem a dziełem Salomona, pozwala przypuszczać, że tworząc swój traktat czerpał on wzorce również z biblijnych zbiorów sentencji. Pod koniec IV wieku powstały skierowane do mnichów zbiory sentencji mnicha literata — Ewagriusza z Pontu. Zarówno sentencje przypisywane Sykstusowi, jak też wspomniane zbiory Ewagriusza przetłumaczył na łacinę, przyczyniając się do ich popularyzacji w Kościele Zachodnim, Rufin z Akwilei. Marcin z Bragi przełożył z greki przynależące do tegoż gatunku Sententiae patrum Aegyptiorum, zbiór sentencji i przykładów z życia sławnych mnichów egipskich. Zaznaczmy, iż mimo że autor ten był bliższy Izydorowi czasowo i geograficznie, Sewilczyk nie znał wspomnianego zbioru (De vir. ill. 35).

 źródło: photogenica.pl

Do pogańskiej literatury doksograficznej należą Kύριαι γνῶľαι ( Główne myśli) Epikura. Relacjonujący poglądy twórcy Ogrodu na temat przyjemności Cyceron odwołuje się do tego zbioru, stanowiącego streszczenie nauki filozofa w krótkich (breviter enuntiatae), zwięzłych i nader przekonujących formułach (comprehensis gravissimis sententiis), których jego zwolennicy uczyli się na pamięć, w przekonaniu, że ich znajomość pozwala osiągnąć szczęście¹¹. Gatunek ten był popularny również wśród chrześcijan. Około roku 450 Prosper z Akwitanii zredagował zbiór wybranych myśli Augustyna (Liber sententiarum ex operibus sancti Augustini delibatarum). Galijski mnich i teolog przeniósł do swego dzieła 392 cytaty z różnych pism swego przyjaciela, nie wprowadzając do nich istotnych zmian ani nie dbając szczególnie o ich układ, a przedstawiając w ten sposób głównie naukę biskupa Hippony na temat łaski. Uporządkowaną kompozycję mają Sentencje Tajona z Saragossy, na które składają się ekscerpty z pism różnych pisarzy chrześcijańskich. Zauważmy jednak, że tworząc wspomniane dzieło Tajon przyjmuje za wzór układ materiału w Sentencjach Izydora, które różnią się od wszystkich wcześniejszych znanych nam starożytnych zbiorów sentencji właśnie przemyślaną, logiczną i przejrzystą, mimo pewnych powtórzeń i niespójności, kompozycją.

Biskup Sewilli zdawał sobie sprawę, że jego współcześni w przytłaczającej większości ani nie byli przygotowani do lektury obszernych dzieł teologicznych, ani nie mieli do nich dostępu. W związku z tym, pisząc Sentencje, usiłował z poszczególnych, niezwiązanych ze sobą, zwięzłych, sformułowanych w sposób przystępny i dobitny elementów stworzyć kompletną teologiczną syntezę, podręcznik omawiający prawdy wiary i zasady moralności, niezbędnik chrześcijanina, który chce poznać Boga, spełnić Jego wolę oraz dojść do Jego oglądania w wieczności. Traktat składa się z dwóch części. Pierwsza ma charakter dogmatyczny (ks. I), druga — moralno-dydaktyczny (ks. II-III). Organizacja materiału w Sentencjach zdradza, być może, wpływ lektury Podręcznika do Wawrzyńca, czyli o wierze, nadziei i miłości (Enchiridon ad Laurentium, sive de fide, spe et caritate) Augustyna. Jednakże biskup Hippony poświęca komentowaniu prawd wiary 116, a zagadnieniom teologiczno-moralnym zaledwie 7 rozdziałów swego podręcznika, podczas gdy Izydor rozbudowuje przede wszystkim część moralno-dydaktyczną¹².

Klucz do zrozumienia kompozycji Sentencji dostarcza nam lektura pierwszych zdań księgi II traktatu: Omnis qui secundum Dei sapiens est beatus est. Beata vita cognitio divinitatis est. Cognitio divinitatis virtus boni operis est. Virtus boni operis fructus aeternitatis est (II 1, 1). Zgodnie z tą wypowiedzią Izydor rozpoczyna swe dzieło od omówienia podstawowych wiadomości o prawdach wiary, następnie podaje zasady moralne, którymi powinien kierować się chrześcijanin w życiu prywatnym i społecznym, wreszcie sięga myślą ku upragnionej wiecznej szczęśliwości. Zauważmy, że przyjmując taki sposób organizacji materiału, Sewilczyk rozpoczyna i zamyka traktat, kierując swój wzrok ku Bogu, którego na początku ukazuje jako najwyższe dobro w sensie ontologicznym, a na końcu jako najwyższe dobro, które zapewnia człowiekowi wieczną szczęśliwość. O rzetelnym przemyśleniu kompozycji dzieła świadczy również to, że w znacznej mierze składa się ono z całostek, które tworzy 6-8 sąsiadujących ze sobą rozdziałów, połączonych tematycznie, a nawet zawierających wspólne słowa klucze, przy czym pierwszy spośród nich często pełni rolę wprowadzenia. Zdaniem P. Caziera, gdyby nie to, że ich długość jest bardzo różna, moglibyśmy pokusić się o przypuszczenie, że taki układ treści odzwierciedla cykl tygodniowego nauczania biskupa Sewilli¹³.

Nie ulega wątpliwości, że księga pierwsza Sentencji stanowi rozbudowany komentarz do Składu Apostolskiego, najbardziej znanego w Kościele Zachodnim symbolu wiary, pochodzącego, zgodnie z wczesnochrześcijańską legendą, od apostołów. Jego tekst służył do przygotowania katechumenów do chrztu, był też wypowiadany w czasie udzielania tego sakramentu. Potencjalni czytelnicy biskupa Sewilli doskonale znali Skład Apostolski, gdyż stanowi on skrót Symbolu Nicejsko-Konstantynopolitańskiego¹⁴, który w Hiszpanii na mocy decyzji ojców III Synodu Narodowego w Toledo (589) odmawiano w czasie mszy co niedziela, tuż przed Ojcze nasz¹⁵.

Pierwsze rozdziały księgi I Sentencji Izydor poświęca Stwórcy (1-7) i stworzeniu (8-13). W ten sposób wprowadza czytelnika w świat prawd wiary, ukazując Boga w Nim samym, niezmiennego, wszechmogącego, nieograniczonego, wszechogarniającego (1-2). Zastanawia się, w jaki sposób człowiek może poznać Boga, który jest niewidzialny, (3) i dochodzi do wniosku, że Stwórca jest dostępny ludzkiemu poznaniu dzięki pięknu swoich stworzeń (4) oraz porównaniom, którymi posługują się, mówiąc o Nim, natchnieni autorzy biblijni (5). Rozdziały 6 i 7, zamykające pierwszą całostkę, Izydor poświęca zagadnieniu czasu, a mianowicie przeciwstawia wieczność Boga przemijalności stworzeń. Następnie podąża za biblijną relacją z Księgi Rodzaju, opowiadając o stworzeniu świata (8), przedstawia początki zła (9), poświęca jeden, ale długi rozdział aniołom (10). W centrum dzieła stworzenia, któremu poświęca drugą całostkę księgi I, Izydor umieszcza człowieka¹⁶: pisze o stworzeniu ludzi, ludzkiej duszy i zmysłach ciała (11-13).

¹ Zredagowany przez Recceswinta (649-672) i wprowadzony w życie w 654 r. zbiór 324 ustaw, pochodzących od wcześniejszych władców oraz od samego Recceswinta, zastąpił wszystkie dotychczasowe kodyfikacje, łącznie z prawem rzymskim, oraz zrównał pod względem prawnym Gotów i Hiszpano-Rzymian, por. J. Strzelczyk, Goci — rzeczywistość i legenda, Warszawa 1986, 243-244.

² P. Cazier, Introduction, [w:] Isidorus Hispalensis, Sententiae, CCL 111, Turnhout 1998, VII-XCV, zwł. XIII.

³ P. Cazier, Introduction, VII-IX.

⁴ Podana przez Izydora sentencja pochodzi z komedii Terencjusza, Dziewczyna z Andros (68). Przytaczają ją również Cyceron (Lael. 24, 89) oraz Kwintylian (VIII 5, 4). J. Fontaine zauważa, że była ona bardzo lubiana przez pisarzy Hiszpanii Wizygockiej, por. Isidore de Séville et la culture classique dans l'Espagne wisigothique, t. I-II, Paris 1959, t. III, Paris 1983, 269, n. 3.

⁵ Et. II 11, 1-2: Sententia est dictum impersonale, ut „obsequium amicos, veritas odium parit” [...] inter chrian et sententiam hoc interest, quod sententia sine persona profertur, chria sine persona numquam dicitur; unde si sententiae persona adiciatur, fit chria; si detrahatur, fit sententia. Nauczanie starożytnych retorów na temat sentencji oraz chrei omawia H. Lausberg, Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, tłum. z jęz. niemieckiego A. Gorzkowski, Bydgoszcz 2002, 471-475; 566-569.

⁶ Appiusz Kladudiusz Caecus, cenzor od 312 r., konsul z lat 307 i 296 przed Chr. Zbudował pierwszy rzymski akwedukt (aqua Appia) oraz drogę z Rzymu do Kampanii (via Appia), przeprowadził liczne reformy, opublikował jedną ze swoich wygłoszonych w senacie mów. Właśnie Appiusz stwierdził, że faber est suae quisque fortunae — każdy jest kowalem własnego losu, por. M. Brożek, Historia literatury łacińskiej w starożytności. Zarys, Wrocław 1986, 24-28, 32; M. von Albrecht, A History of Roman Literature from Livius Andronicus to Boethius, Leiden 1997, 47.

⁷ Por. Hieronymus, Ep. 107, 8; por. M. Kocur, We władzy teatru. Aktorzy i widzowie w antycznym Rzymie, Wrocław 2005, 333-334.

⁸ E. R. Curtius, Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, tłum. z jęz. niemieckiego A. Borowski, Kraków 1997, 64-65.

⁹ Chyba tak należy rozumieć słowa P. Caziera, który pisze, że zapoczątkowały one średniowieczną literaturę sentencjonalną, por. Introduction, XIII; J. Strzelczyk, Goci, 303.

¹⁰ De viris illustribus 1: Xystus episcopus Romanae urbis et martyr, composuit ad instar Salomonis librum Proverbiorum tam brevi eloquio, ut in singulis versiculis singulae explicentur sententiae [...] Quidam autem putant eumdem librum ab haereticis, non a Xysto, fuisse dictatum. Refellit autem hanc opinionem beatissimus Augustinus, qui in quodam opere suo ab eodem martyre hoc opus compositum esse fatetur.

¹¹ Cicero, De finibus II 7, 20: [...] in alio vero libro, in quo breviter comprehensis gravissimis sententiis quasi oracula edidisse sapientiae dicitur, scribit his verbis, quae notae tibi profecto, Torquate, sunt — quis enim vestrum non edidicit Epicuri Kύριαι γνῶľαι , id est quasi maxime ratas, quia gravissime sint ad beate vivendum breviter enuntiatae sententiae? Znamy również inny zbiór sentencji Epikura, zatytułowany Gnomologium Vaticanum (Sentencje Watykańskie), por. G. Reale, Historia filozofii starożytnej, tłum. z jęz. włoskiego E. I. Zieliński, t. III. Systemy epoki hellenistycznej, Lublin 1999, 177.

¹² P. Cazier, Introduction, X-XIII; por. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, tłum. z jęz. niemieckiego P. Pachciarek, Warszawa 1990, 142, 333, 366-367, 518, 586-587, 637-638; P. Cazier, Derriere l'impersonnalité des Sentences, aperçus sur la personnalité d'Isidore de Séville, [w:] De Tertullien aux Mozarabes. Mélanges J. Fontaine, red. L. Holtz, Paris 1962, t. II. Antiquité tardive et christianisme ancien (VI^e-IX^e siecles), 9-18, zwł. 9.

¹³ P. Cazier, Introduction, XIX-XXI.

¹⁴ Historię symboli wiary w ogóle, jak też w szczególności Składu Apostolskiego omawia A. Eckmann, Symbol Apostolski w pismach świętego Augustyna, Lublin 1999, 11-29.

¹⁵ M. C. Díaz y Díaz, Introducción general a San Isidoro de Sevilla, [w:] San Isidoro de Sevilla, Etimologías. Edición bilingüe, texto latino, versión espanola y notas por J. Oroz Reta, M.-A. Marcos Casquero, Madrid 1982, t. I, 1-257, zwł. 27; por. P. Cazier, Introduction, XXI-XXII.

¹⁶ P. Cazier, Introduction, XXII.

opr. ab/ab