Co to jest wykluczenie finansowe

Co to jest wykluczenie finansowe i grupy społeczne najbardziej zagrożone wykluczeniem finansowym

Czym właściwie jest wykluczenie finansowe? Choć samo zjawisko istniało zapewne o wiele wcześniej, w literaturze ekonomicznej termin pojawił się na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Jednymi z pierwszych, którzy użyli tego terminu byli A. Leyshon i N. Thrift (1993). Według nich wykluczenie finansowe to procesy, które służą ograniczeniu dostępu do systemu finansowego określonym grupom społecznym. Ograniczenie to dotyka najczęściej grupy o niskich dochodach. W szerszym ujęciu (L. Anderloni) mowa jest nie tylko o procesach, ale ogólnie o wszelkich trudnościach, jakich doświadczają osoby o niskich dochodach i znajdujące się w niekorzystnej sytuacji społecznej w korzystaniu z usług finansowych. Do tego rodzaju usług należy posiadanie konta bankowego, możliwość dokonywania rozliczeń bezgotówkowych, dostęp do kredytu oraz produktów umożliwiających oszczędzanie nawet niewielkich sum pieniędzy. Trafna jest również definicja zawarta w raporcie Komisji Europejskiej z 2008 r., według której wykluczenie finansowe to proces, w którym obywatele doświadczają problemów w dostępie do korzystania z produktów i usług finansowych na głównym rynku (mainstream market), które są odpowiednie do ich potrzeb i umożliwiają im prowadzenie normalnego życia w społeczeństwie. Definicja ta zwraca uwagę na powiązanie powszechnej dostępności produktów i usług finansowych ze standardem życia właściwym dla współczesnych społeczeństw.

Wykluczenie finansowe wiąże się z praktycznymi trudnościami w regulowaniu płatności, uzyskaniu kredytu, a w dobie coraz bardziej popularnego handlu przez internet – pośrednio również z ograniczonym dostępem do towarów. Coraz więcej sklepów przenosi się do internetu, a opcja płatności gotówką za pobraniem bywa albo niedostępna, albo droższa od transakcji realizowanej przy pomocy karty, przelewu czy płatności mobilnej. Jeśli chodzi o regulowanie płatności – coraz więcej instytucji rezygnuje z własnych okienek kasowych, wymagając opłacania rachunków przelewem. Co w takiej sytuacji ma zrobić osoba mieszkająca w miejscowości, w której nie ma oddziału banku ani placówki pocztowej, a z internetu nie korzysta z racji obiektywnych (słaby zasięg sieci komórkowej) albo subiektywnych (nieumiejętność, brak odpowiedniego sprzętu)?

Jak widać już z powyższych przykładów, wykluczenie finansowe może mieć różne przyczyny i różny charakter. Posługując się typologią E. Kempsona i C. Whyley’a można wyróżnić:

• wykluczenie ze względu na dostępność geograficzną (przykładem może być zamieszkiwanie w miejscowości, w której niedostępne są żadne usługi finansowe),
• wykluczenie ze względu na dostępność (tak jak w przypadku niemożliwości skorzystania z serwisu internetowego banku),
• wykluczenie ze względu na warunki (na przykład, gdy usługi finansowe nie są dostępne dla wszystkich grup społecznych lub wiekowych albo wiążą się z koniecznością spełnienia dodatkowych warunków, takich jak stały wpływ wynagrodzenia na konto),
• wykluczenie ze względu na cenę (gdy koszt danej usługi jest zbyt wysoki – na przykład rozpatrzenie wniosku kredytowego wiąże się z wygórowaną opłatą),
• wykluczenie marketingowe (zdarzające się w szczególności, gdy informacja o możliwości korzystania z usług nie dociera do potencjalnych klientów),
• samowykluczenie (gdy dana osoba rezygnuje z korzystania z usług finansowych, które potencjalnie zaspokajałyby jej potrzeby).

Ten ostatni typ zawiera w sobie dwa zupełnie odmienne przypadki: zdarzają się osoby, które świadomie chcą się odciąć od cywilizacji, zaszywając się w leśnej głuszy i prowadząc proste życie. Ich decyzję należy uszanować, jest to jednak zapewne niewielka grupa. Znacznie częściej samowykluczenie finansowe związane jest z nieznajomością usług finansowych lub lękiem przed korzystaniem z nich. Takiemu wykluczeniu można i należy przeciwdziałać.

Wykluczenie finansowe jest niekorzystne zarówno z punktu widzenia jednostki, jak i całego społeczeństwa. Przykładem może być niedostępność kredytów dla osób młodych, nieposiadających stałego źródła dochodu czy zatrudnionych na umowy-zlecenie. Uzyskanie kredytu byłoby dla takich osób szansą na zdobycie wykształcenia lub założenie rodziny – co jest istotne nie tylko dla nich samych, ale także dla przyszłości społeczeństwa. Przeciwdziałanie wykluczeniu finansowemu jest elementem polityki zrównoważonego rozwoju, o którym wielokrotnie mówił także Papież Franciszek i przedstawiciel Stolicy Apostolskiej przy ONZ.

Jakie mogą być przyczyny wykluczenia finansowego? Należą do nich:

• niski poziom wykształcenia,
• niski poziom dochodów lub brak stałego źródła dochodów (mieści się w tym zarówno sytuacja osoby bezrobotnej, jak i, na przykład, twórcy, który nie otrzymuje regularnej pensji, trudno więc mu udokumentować swoje dochody w przypadku starania się o kredyt),
• sytuacja społeczna (na przykład, samotne wychowywanie dzieci),
• sytuacja zdrowotna, a zwłaszcza – niepełnosprawność,
• podeszły wiek (w tym emerytalny),
• zamieszkiwanie w małej miejscowości,
• obawa przed technologiami.

Jedną z najbardziej oczywistych form wykluczenia finansowego jest wykluczenie bankowe, rozumiane jako brak dostępu do konta bankowego i związanych z nim usług. Przyczyny takiego wykluczenia mogą występować zarówno po stronie usługodawcy, jak i klienta. Jeśli chodzi o te pierwsze, banki i inne instytucje świadczące usługi finansowe mogą nie docierać do określonych grup klientów ze względu na słabe rozpoznanie rynku lub niewłaściwą strategię marketingową, sprawiającą, że potencjalni klienci nie są zainteresowani usługami lub wręcz nie zdają sobie sprawy z ich istnienia. Przykładowo, taką usługą może być polecenie zapłaty (direct debit), wygodne w przypadku płatności cyklicznych, które jest stosunkowo mało spopularyzowane w naszym kraju. Przyczyną wykluczenia może być także fizyczna niedostępność oddziałów banków, zwłaszcza w mniejszych miejscowościach lub regionach o małym zagęszczeniu populacji. Nakłada się na to likwidacja placówek pocztowych, które mogłyby oferować pewien zakres usług finansowych. Z drugiej strony jednak mniejsza liczba oddziałów banków rekompensowana może być w znacznym stopniu ofertą bankowości online. Jeśli wszystkie usługi finansowe, których może potrzebować klient, dostępne są za pośrednictwem serwisu internetowego banku, geograficzna odległość do najbliższej placówki przestaje być istotnym problemem. Tu jednak może pojawić się zjawisko wykluczenia, którego przyczyny leżą po stronie klienta. Istnieją grupy osób, którym korzystanie z serwisu internetowego sprawia dużą trudność. Są to przede wszystkim osoby starsze, ale także osoby o niskim poziomie wykształcenia, które mogą nie rozumieć terminów używanych w serwisie online. Zdarzają się także miejsca, w których dostęp do internetu jest bardzo utrudniony, ze względu na słaby zasięg telefonii komórkowej.

Odrębną grupę doświadczającą wykluczenia finansowego stanowią osoby, którym bank odmówił otwarcia konta, udzielenia kredytu lub dostępu do innych usług ze względu na ich historię kredytową, brak stałego źródła dochodu lub inne powody leżące po stronie klienta. Mogą się tu nakładać przyczyny obiektywne oraz subiektywne. Świadomość niespłacania długów i towarzyszące jej poczucie wstydu mogą powodować u takich osób niechęć do korzystania z usług banków czy założenie z góry, że nie warto z nich korzystać. Ich sytuacja jest tym trudniejsza, że kierując się niewiedzą lub niechęcią mogą korzystać z usług oferowanych przez instytucje działające na pograniczu prawa, ostatecznie płacąc wysoką cenę za swoją niewiedzę.

Niewiedza, czy też nieznajomość dostępnych możliwości, ma często przełożenie na niekorzystne decyzje finansowe. Przykładem może być sytuacja osoby, zamierzającej nabyć samochód. Mając do wyboru pojazd nowy, używany z niewielkim przebiegiem oraz starszy, nie zdając sobie jednocześnie sprawy z opcji kredytowych, może podjąć decyzję, która w dłuższej perspektywie wiązać się będzie z dużymi kosztami. Zakup starszego auta może oznaczać znacznie wyższe koszty paliwa, a także konieczność kosztownych napraw. W tym przypadku przyczyny wykluczenia finansowego mogą leżeć zarówno po stronie podażowej, jak i popytowej. Może się bowiem zdarzyć, że klientowi nie została przedstawiona odpowiednia oferta kredytu, ale równie prawdopodobne jest to, że sam klient nie interesował się taką możliwością lub w ogóle nie brał jej pod uwagę.

Sporą grupę osób doświadczających wykluczenia finansowego stanowią ludzie znajdujący się w trudnej sytuacji życiowej – ze względu na utratę pracy, sytuację rodzinną (zwłaszcza rodzice samotnie wychowujący dzieci), chorobę lub niepełnosprawność czy też podeszły wiek. Tu również mieszają się przyczyny występujące po stronie usługodawców, takie jak brak oferty skierowanej do takich osób czy wręcz odmowa udzielenia im dostępu do usług i produktów oraz przyczyny subiektywne – brak wiedzy, brak zaufania do usługodawców, lęk czy wcześniejsze złe doświadczenia. Aby przeciwdziałać wykluczeniu finansowemu takich osób potrzebne są więc zarówno działania zwiększające dostępność usług, jak i edukacja zainteresowanych oraz dopasowana do ich specyficznej sytuacji promocja. Może również chodzić o uwzględnienie potrzeb osób z niepełnosprawnością, na przykład poprzez likwidację przeszkód architektonicznych w oddziałach banków albo stworzenie wersji internetowego systemu bankowego przystosowanej dla osób niedowidzących.
Jednym ze sposobów przeciwdziałania wykluczeniu finansowemu są podstawowe rachunki płatnicze (PRP), wprowadzone zgodnie z unijną dyrektywą PAD. Zgodnie z tą dyrektywą zarówno banki, jak i SKOK-i powinny zapewnić bezpłatny dostęp do podstawowych usług dla osób, które nie posiadają konta bankowego. Otwarcie darmowego rachunku możliwe jest pod warunkiem nieposiadania innego konta w żadnym banku. Podstawowy rachunek płatniczy nie wymaga określenia minimalnych miesięcznych wpływów, zapewniając jednocześnie taki sam dostęp do usług finansowych, jak w przypadku klientów posiadających konta płatne. O ile samo prowadzenie PRP jest darmowe, opłaty mogą wiązać się z niektórymi usługami, takimi jak przelew, wpłata lub wypłata gotówki w placówce banku. W większości przypadków istnieje jednak możliwość skorzystania z darmowego odpowiednika danej usługi, na przykład zlecenie przelewu przez internet czy wypłata gotówki w bankomacie.

Problemu wykluczenia finansowego nie da się jednak rozwiązać przez samą możliwość założenia bezpłatnego konta bankowego. Istnieje spora grupa osób posiadających konto, z którego nie korzystają lub korzystają jedynie sporadycznie. Przykładem mogą być osoby starsze, które otrzymują wprawdzie emeryturę na rachunek bankowy, jednak wszelkie płatności regulują gotówką, narażając się na niedogodności, które w ich sytuacji mogą być szczególnie dotkliwe, jak na przykład konieczność oczekiwania w długiej kolejce przy okienku pocztowym. Walka z wykluczeniem finansowym nie może się więc skupiać jedynie na udostępnieniu wszystkim możliwości otwarcia rachunku bankowego, ale musi także uwzględniać element edukacyjny, dopasowanie oferty do specyficznych potrzeb różnych grup społecznych oraz wprowadzanie ułatwień, które sprawią, że korzystanie z usług nie będzie nadmiernie skomplikowane, czasochłonne czy też wymagające wiedzy lub umiejętności przekraczających możliwości danej grupy społecznej.

Masz pytania lub uwagi do tego tekstu? Przekaż je nam poprzez poniższą ankietę lub przez e-mail