Przewodnik po tłumaczeniach Biblii – które wybrać?

Biblia powstawała głównie w języku hebrajskim i greckim, które były zrozumiałe dla słuchaczy. Ale już powrót z niewoli babilońskiej w VI w. a.C. spowodował konieczność tłumaczenia i wyjaśniania tekstu w języku aramejskim, który stał się dla Izraelitów językiem używanym w codziennym życiu. Pojawiły się później kolejne tłumaczenia na język grecki (Septuaginta), łaciński (Wulgata) czy wreszcie tłumaczenia na języki narodowe. Zawsze pozostawał jednak problem tłumaczenia. Już w prologu do Księgi Syracha tłumacz zauważa, że mimo swej usilnej pracy nad przekładem nie mógł często znaleźć właściwego wyrażenia, bo „nie mają tej samej mocy słowa czytane w języku hebrajskim, co przełożone na inną mowę”.

Dziś czytamy Biblię w tłumaczeniu, często posiłkując się komentarzami i przypisami do tekstu. Oto kilka propozycji tłumaczeń, ważnych i popularnych w obszarze języka polskiego.

Biblia Tysiąclecia

Biblia Tysiąclecia jest dziś najpopularniejszym polskim przekładem Biblii. Dała ona mocny impuls do wzmożenia badań nad translatoryką oraz kwestiami egzegetycznymi w Polsce. Na początku skrót BT oznaczał po prostu Biblię Tyniecką (tak jak skrót BP oznacza Biblię poznańską). Ponieważ jednak tłumaczenie ukazało się krótko przed milenium chrztu Polski, nazwane zostało Biblią Tysiąclecia.

Tłumaczenie zostało wydane po raz pierwszy w 1965 roku, w 1999 pojawiło się kolejne piąte wydanie. Głównym atutem tłumaczenia w momencie powstawania było realizowanie dwóch ważnych postulatów: tłumaczenie miało być dokonane z języków oryginalnych (nie z łacińskiej Wulgaty), a język przekładu miał być współczesną polszczyzną. Projekt sięgnięcia do tekstów biblijnych w językach oryginalnych nie był zupełną nowością, jednak poprzednie tłumaczenia z języków oryginalnych zwykle obejmowały pojedyncze księgi lub części Biblii.

Decyzja Prymasa Wyszyńskiego o wykorzystaniu tekstu BT w liturgii przyczyniła się do jego popularyzacji oraz swoistej kanonizacji. Dziś BT jest nadal w Polsce najbardziej wpływowym i popularnym przekładem. Wydrukowano ją w kilku milionach egzemplarzy. W 2017 roku powołano Komisję do tłumaczenia BT i stworzenia jej szóstego wydania. Tłumaczenie weźmie pod uwagę najnowsze odkrycia egzegetyczne oraz uaktualni do poziomu aktualnej wiedzy wszystkie wstępy, przypisy i samo tłumaczenie.

BT zainspirowała do tworzenia innych inicjatyw biblijnych lub jest w nich używana. Po 3 latach prac ukończono ostatecznie projekt Biblia Audio. Pomysłodawcą i realizatorem projektu był Krzysztof Czeczot, aktor i reżyser. Biblia Audio to dźwiękowa adaptacja Pisma świętego, swoistego rodzaju cyfrowy pomnik na 1050-lecie chrztu Polski. Składa się ze 113 godzin nagrań, które powstały przy zaangażowaniu ok. 500 głosów, z udziałem najlepszych polskich aktorów (m.in. Wojciech Malajkat, Jerzy Trela, Adam Woronowicz, Małgorzata Kożuchowska). Całość ukazała się w nowoczesnej oprawie muzycznej i dźwiękowej, która została skomponowana specjalnie dla projektu.

Kolejną inicjatywą jest Katolicki Komentarz do Pisma Świętego wydawnictwa "W drodze". Zawiera piąte wydanie Biblii Tysiąclecia i jest adresowany zarówno do duszpasterzy, jak i osób szukających pomocy w osobistej lekturze Nowego Testamentu. Poszczególne tomy zostały opracowane przez biblistów łączących wiedzę z umiejętnością przystępnego przekazu. Seria pozwala zgłębiać Pismo Święte w kontekście życia codziennego i jego związków z liturgią oraz nauczaniem Kościoła. Opracowanie jest wydawane w przyjaznym formacie oraz posiada dwukolorowe wnętrze. Dotychczas wydano 4 tomy Ewangelii oraz Dzieje Apostolskie.

Kolejna ciekawa inicjatywa to wydana ostatnio Biblia Nawarska, czyli Pismo Święte Nowego Testamentu z komentarzem duchowym. Nazwa pochodzi od Uniwersytetu w Nawarze, gdzie rozpoczęto tworzenie komentarza do całej Biblii na polecenie św. Josemaríi Escrivy, założyciela Opus Dei. Tłumaczenie polskie wykorzystuje Biblię Tysiąclecia. W Biblii Nawarskiej znajdują się komentarze biblijne, napisane komunikatywnym i prostym językiem. Na marginesie zostały umieszczone sigla biblijne odsyłające do tekstów paralelnych. Oprócz tego opracowanie zawiera objaśnienia ojców Kościoła, papieży i świętych. W założeniach komentarz ma mieć charakter przede wszystkim duchowy i praktyczny.

Biblia Paulistów

Prace nad tym przekładem rozpoczęto w 1996 z inicjatywy Międzynarodowego Katolickiego Towarzystwa Biblijnego. Zaproszono do współpracy wielu biblistów z polskich ośrodków teologicznych oraz grono polonistów, które zajęło się kwestiami poprawności i komunikatywnością języka. Nad całością prac czuwali: ks. prof. Julian Warzecha i ks. prof. Antoni Tronina (Stary Testament) oraz ks. prof. Jan Łach i ks. dr hab. Franciszek Mickiewicz (Nowy Testament).

Prace nad tłumaczeniem przebiegały etapowo. Najpierw dokonywano przekładu tekstu z języków oryginalnych.

Następnie przekład ten był analizowany przez zespół specjalistów, a następnie ustalano najlepsze brzmienie tekstu. W konsekwencji Biblia Paulistów charakteryzuje się współczesnym językiem, dostosowanym do mentalności współczesnego czytelnika. Tekst tłumaczenia został uwolniony od form zawiłych i archaicznych, z jednoczesną próbą zachowania wierności tekstowi oryginalnemu.

Tłumaczenie cechuje się oryginalnym układem tekstu. Zawiera ono ważne pomoce dla czytelnika. Oprócz przypisów umieszczonych w bezpośrednim sąsiedztwie tekstu, które zawierają wyjaśnienia historyczne i kulturowe, Biblia Paulistów zawiera odnośniki do paralelnych fragmentów biblijnych oraz komentarz teologiczny na dole każdej strony

Biblia poznańska

Biblia poznańska to współczesny przekład Pisma Świętego na język polski wykonany z inicjatywy ks. prof. Aleksego Klawka, który w 1960 r. rozpoczął organizowanie zespołu redakcyjnego złożonego z biblistów związanych z Uniwersytetem Jagiellońskim. Opracowaniem przekładu Starego Testamentu kierował ks. Michał Peter, zaś Nowego Testamentu – ks. Marian Wolniewicz. Pierwsze wydanie kompletnego przekładu ukazało się w 1975 w Księgarni św. Wojciecha.

Tłumacze jako cel założyli maksymalną wierność oryginałowi, dając jej pierwszeństwo przed pięknem języka polskiego. Dotyczy to przede wszystkim ksiąg Starego Testamentu. Z kolei tłumaczenie Nowego Testamentu kieruje się przede wszystkim wiernością tradycji egzegetycznej. W wielu miejscach Biblia poznańska odchodzi od tradycyjnego sposobu tłumaczenia, na przykład w błogosławieństwach używa słowa „szczęśliwi” zamiast „błogosławieni”. Tłumacze archaizują także niektóre fragmenty, szczególnie mowy Boga, aby zachować wzniosły i namaszczony charakter wypowiedzi, charakterystyczny dla Biblii Wujka.

Układ graficzny przekładu jest współczesny, a wypowiedzi biblijnych protagonistów są oddzielone od reszty narracji przy pomocy myślników i akapitów, co czyni tekst bardziej przejrzystym. Biblia poznańska ma również bardzo obszerne komentarze i przypisy, co ułatwia rozumienie tekstu.

Biblia lubelska

Biblia lubelska to przekład Pisma św. z języków oryginalnych, którego dokonywano w środowisku biblistów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Pierwszymi redaktorami byli ks. prof. Lech Stachowiak (ST) oraz ks. prof. Józef Kudasiewicz (NT), a kolejnymi ks. prof. Antoni Tronina (ST) oraz ks. prof. Antoni Paciorek (NT). Część przekładów wywodzi się z tzw. Komentarzy KUL-owskich, czyli naukowych edycji Starego i Nowego Testamentu ukazujących się od 1958 roku.

Poszczególne tomy zawierają informacje wstępne o księdze, dotyczące autora, czasu i miejsca powstania, tekstu, kanoniczności, struktury literackiej, tła historyczno-kulturowego oraz szeroko rozumianej teologii. Biblia lubelska zawiera także tłumaczenie (zwykle jednej księgi w poszczególnym tomie), sigla odsyłające do miejsc paralelnych, a także komentarz, który pojawia się równolegle z tekstem biblijnym. Niektóre tomy zawierają także ekskursy tematyczne i bibliografię. W zamierzeniu autorów Biblia lubelskie miała mieć charakter przede wszystkim popularnonaukowy.

Dotychczas opublikowano 25 tomów komentarza Biblii Lubelskiej. Spośród ksiąg Nowego Testamentu ukazały się Ewangelie, Dzieje Apostolskie, listy św. Pawła, listy katolickie oraz Apokalipsa św. Jana. Przełożono też dużą część ksiąg Starego Testamentu.

Komentarze KUL-owskie

Seria została tak nazwana z powodu powstania w środowisku Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wydawcą komentarzy było Pallottinum. Pomysłodawcami serii komentarzy dotyczącej Starego Testamentu byli ks. prof. Stanisław Łach i ks. prof. Stanisław Styś. Później redaktorami odpowiedzialnymi byli ks. prof. Ryszard Rubinkiewcz, a w ostatnich latach ks. prof. Mirosław Wróbel. W 2020 roku, jako ostatni tom, ukazała się Księga Syracha z komentarzem o. prof. Hugolina Langkammera.

Komentarz miał mieć charakter naukowy, ale był pisany nie tylko do biblistów i teologów, ale także do duchowieństwa i katolickiej inteligencji. Każdy z tomów zawiera szczegółowy komentarz, przewyższający wielokrotnie rozmiarem tekst biblijny. Zostały dodane także mapy oraz bibliografia. Wybrane zagadnienia zostały dodatkowo opisywane w postaci ekskursów. Tradycję Komentarzy KUL-owskich kontynuuje Biblia lubelska. Część wydanych w ramach Biblii Lubelskiej tomów została napisana przez tych samych autorów, a tekst przekładów jest zbliżony.

Nowy Komentarz Biblijny

Wydawana w Edycji Świętego Pawła od 2005 roku seria katolickich, naukowych przekładów biblijnych wraz z obszernym komentarzami. W komitecie redakcyjnym pierwszego wydania znaleźli się między innymi ks. prof. Antoni Paciorek (przewodniczący), ks. prof. Roman Bartnicki, ks. prof. Tadeusz Brzegowy oraz ks. prof. Antoni Tronina.

Jest to trzecia po komentarzach KUL oraz Biblii lubelskiej współczesna seria przekładowa o charakterze naukowym. W porównaniu do poprzednich serii opracowania poszczególnych ksiąg są obszerniejsze i zawierają aktualną wiedzę egzegetyczną. W komentarzu zawarte jest tłumaczenie, problemy związane z krytyką tekstu oraz strukturą, a także kwestie egzegetyczne i literackie. Objaśnienie składa się z trzech części: zagadnień literacko-historycznych, egzegezy oraz aspektu kerygmatycznego. Te wyjaśnienia stanowią ważną pomoc w zrozumieniu orędzia biblijnego i mogą być pomocą dla biblijnie przygotowanego czytelnika.

Biblia Impulsy

Księgarnia św. Jacka wydała pierwszy tom tego komentarza w 2016 roku. Nazwa całej serii wydawniczej wywodzi się z rodzaju komentarza, który w formie krótkich tekstów („duchowych impulsów”) stara się wyjaśnić różne aspekty poszczególnych perykop. Komentarz do Nowego Testamentu będzie się składał z 19 tomów (do grudnia 2020 ukazało się 11 tomów). W planach jest przygotowanie tłumaczenia wybranych ksiąg Startego testamentu. Redaktorem naukowym całej serii jest ks. dr hab. Janusz Wilk.

Tekst Nowego Testamentu został przetłumaczony z języka greckiego na komunikatywny język polski. Oprócz tłumaczenia Biblii w poszczególnych tomach znajduje się komentarz, który obejmuje 4 punkty: lekturę tekstu (zawiera wskazania pomagające w lekturze poszczególnych perykop), refleksję (zwykle nawiązuje do obecnych kwestii społeczno-kulturowych), aktualizację (zestawia analizowany tekst z sytuacją współczesnego czytelnika) oraz sekcję „Czy wiesz, że...” (poszerza generalną wiedzę biblijną).

Oprócz wyżej wspomnianych tłumaczeń można znaleźć wiele cennych opracowań dotyczących wybranej księgi czy części Biblii. Jako przykład można przywołać interlinearny „Grecko-polski Nowy Testament” (ks. prof. Remigiusz Popowski, prof. Michał Wojciechowski) czy Nowy Testament w przekładzie ks. prof. Remigiusza Popowskiego.

Więcej informacji o wszelkich dostępnych przekładach Biblii i poszczególnych ksiąg możemy znaleźć na stronie: http://bibliepolskie.pl/index.php

***

Ks. dr Marcin Zieliński jest adiunktem przy Katedrze Teologii Biblijnej i Proforystyki w Instytucie Nauk Biblijnych, reprezentantem KEP w Catholic Biblical Federation – przewodniczący grupy Europa Wschodnia i Środkowa, zastępcą przewodniczącego stowarzyszenia Dzieło Biblijne im. Jana Pawła II.

Lublin / Ks. dr Marcin Zieliński, tk