Ordo initiationis christianae adultorum inspirującym źródłem katechezy dorosłych

Benedykt XVI podczas wizyty ad limina apostolorum pierwszej grupy biskupów polskich na początku poruszył problem wychowania młodzieży i wychowawczej współpracy z rodziną i innymi środowiskami świeckich, następnie przeszedł do problematyki katechezy dorosłych, podkreślając, że współpraca rodziców i innych świeckich w dziele edukacji wymaga ich osobistego przygotowania i nieustannego pogłębiania wiedzy religijnej, duchowości i korekty postaw w oparciu o Ewangelię i Magisterium. Podczas swego przemówienia zachęcał biskupów polskich, aby dołożyli starań o organizację katechezy dorosłych tam, gdzie tego brak oraz wspierali środowiska, które takie nauczanie już podejmują. Według wskazań Benedykta XVI katecheza ta powinna być oparta o Pismo św. i Magisterium Kościoła. Pomocą w jej prowadzeniu może być Katechizm Kościoła Katolickiego, Kompendium Nauki Społecznej Kościoła czy też niedawno wydany skrót Katechizmu Kościoła Katolickiego. Papież wskazał również na szczególną pomocą w katechezie dorosłych, którą może być obfite nauczanie Jana Pawła II. Podczas swoich licznych pielgrzymek do Polski pozostawił bogate dziedzictwo mądrości płynącej z wiary, które, podkreślił Benedykt XVI, jak dotąd nie do końca zostało przyswojone. W tym kontekście wspomniał Encykliki, Adhortacje, Listy i wiele innych wypowiedzi, które stanowią niewyczerpane źródło chrześcijańskiej mądrości.

Z pewnością źródłem katechezy dorosłych mogą być również mało stosowane w naszym kraju Obrzędy wtajemniczenia chrześcijańskiego dorosłych. Trudno je znaleźć w naszych zakrystiach obok innych ksiąg liturgicznych. A przecież już 9 maja 1989 r. podczas 234 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski na Jasnej Górze została zatwierdzona Instrukcja dla duchowieństwa w związku z wprowadzeniem Obrzędów wtajemniczenia chrześcijańskiego dorosłych. Ordo initiationis christianae adultorum (OICA) wprowadziło na nowo w życie Kościoła katechumenat i szereg obrzędów z nim związanych. Na duszpasterzy został nałożony obowiązek dokładnego poznania zawartości tej księgi. Konferencja Episkopatu Polski zobowiązała seminaria duchowne do starannego studium OICA przyszłych kapłanów oraz do wprowadzenia do formacji stałej studium tej księgi podczas spotkań duchowieństwa w czasie konferencji rejonowych i dekanalnych, a także specjalnych sympozjów. Instrukcja nałożyła obowiązek zaznajomienia się podczas różnych spotkań kapłańskich z treścią „Wprowadzenia teologiczno-pastoralnego” oraz omówienia poszczególnych obrzędów, tj.:

• Obrzędów katechumenatu podzielonych na stopnie.
• Uproszczonych obrzędów wtajemniczenia dorosłych.
• Skróconych obrzędów wtajemniczeniu dorosłych w niebezpieczeństwie śmierci.
• Przygotowania do bierzmowania i Eucharystii dorosłych, którzy przyjęli chrzest jako dzieci, ale nie otrzymali pouczenia w wierze.
• Obrzędów wtajemniczenia dzieci, które osiągnęły wiek katechizacyjny.

1. Inspiracja Soboru Watykańskiego II

Ważną decyzją Soboru Watykańskiego II, choć może mało zauważaną w owym czasie, była właśnie ta, podjęta na zakończenie debaty soborowej nad Konstytucją o Liturgii, dotycząca powtórnego wprowadzenia katechumenatu dla dorosłych, jako procesu dojrzewania, aby stopniowo otrzymywać nowe życie (Sacrosanctum Concilium 64). Ta decyzja doprowadziła w 1972 roku do ogłoszenia Ordo initiationis christianae adultorum.

Proces przygotowania dorosłych do przyjęcia sakramentów wtajemniczenia został podzielony na okresy i stopnie w oparciu o obrzędy chrztu dorosłych opracowane przez Kongregację Obrzędów i wydane w 1962 r. Cz. Krakowiak zauważa, że podczas gdy liturgia chrztu dorosłych podzielona była w nim na siedem stopni, postanowiono zmniejszenie ich liczby i zachowanie jedynie czterech następujących stopni: przyjęcie do katechumenatu, wybranie, skrutynia i przekazania, obrzędy bezpośrednio przygotowujące do chrztu.

Obrzędy wtajemniczenia uwzględniają stopień duchowego rozwoju ludzi dorosłych, który bywa różnorodny i zależny od wielorakiej łaski Bożej, od ich dobrowolnej z nią współpracy, od działalności Kościoła oraz od warunków czasu i miejsca. Na tej drodze, oprócz okresów poszukiwań i dojrzewania, istnieją „stopnie”, czyli etapy. Katechumen przebywając je przechodzi jakby przez bramy i wstępuje na kolejne stopnie.

Elementy wtajemniczenia chrześcijańskiego, które wskazuje nowa księga, powinny znaleźć szerokie zastosowanie w każdej formie katechizacji. Katechizacja powinna nie tylko przekazywać prawdy wiary, ale również zaprawiać do pełnienia dobrych uczynków i całego postępowania zgodnego z zasadami moralności chrześcijańskiej, wprowadzać w życie modlitwy, a także budzić postawę apostolską. Należy również często wracać do katechezy typu mistagogicznego i przypominać wiernym znaczenie sakramentów, które przyjęli.

Sobór Watykański II przypomniał w dekrecie Christus Dominus o potrzebie katechezy zarówno dzieci, młodzieży, jak i dorosłych (zob. n. 14). Zmianie myślenia o udziale dorosłych w katechezie towarzyszyły liczne inicjatywy lokalne, jak decyzja episkopatu holenderskiego z 1962 r. w sprawie wydania Katechizmu dla dorosłych, który ukazał się w 1966 r., czy działalność Casiano Floristán w Hiszpanii, gdzie od 1965 r. ruszył program doświadczeń w pracy katechetycznej katechumenalnej i neo-katechumenalnej z dorosłymi. W obszarze języka niemieckiego problematykę katechezy dorosłych podkreślał Adolf Exeler. Trudno też nie wspomnieć patriarchę francuskiego ruchu katechetycznego Josepfa Colomb, który jako jeden z pierwszych pisał o konieczności powrotu do katechezy dorosłych, przedstawiając jej racje i motywy.

Powyższe inicjatywy sprawiły, że nie tylko wiele ważnych dokumentów wspomina o katechezie dorosłych, lecz powstał osobny dokument w całości poświęcony katechezie dorosłych zatytułowany: Katecheza dorosłych we wspólnocie chrześcijańskiej, wydany przez Międzynarodową Radę do spraw Katechezy w 1990 roku, aby w końcu stać się również ważnym przedmiotem analiz i ustaleń w Dyrektorium Ogólnym o Katechizacji z 1997 roku.

O konieczności ponownego katechumenatu nauczał Jan Paweł II. Podkreślał on, że spośród dorosłych potrzebujących katechezy nasza duszpasterska i misyjna troska kierowana jest również do tych, którzy w dzieciństwie otrzymali katechezę stosowną do ich wieku, lecz potem oddalili się od wszelkich praktyk religijnych i w wieku dojrzałym posiadają wiadomości religijne na poziomi dzieci. Podkreślał wielokrotnie, że katechumenat potrzebny jest również tym, którzy chociaż w swoim czasie byli objęci katechezą, to jednak była ona niewłaściwie prowadzona lub źle przyjęta; i także tym, którzy urodzeni w kraju chrześcijańskim, a nawet żyjąc w środowisku - socjologiczne rzecz biorąc - chrześcijańskim, nigdy nie zostali wykształceni we własnej wierze i stąd, jako dorośli, pozostają katechumenami w dosłownym znaczeniu tego słowa.

Teologiczna świadomość konieczności powrotu do praktyki katechumenatu zawiera Katechizm Kościoła Katolickiego, który stwierdza: „chrzest dzieci ze swej natury wymaga katechumenatu pochrzcielnego. Nie chodzi tylko o późniejsze nauczanie, lecz także również o konieczny rozwój łaski chrztu w miarę dorastania osoby” (KKK 1231).

2. Instrukcja dla duchowieństwa w związku z wprowadzeniem obrzędów chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych

Wydana już w 1989 r. Instrukcja dla duchowieństwa w związku z wprowadzeniem obrzędów chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych przywołuje na początku Dekret Soboru Watykańskiego II o działalności misyjnej Kościoła, który stwierdza: „ponieważ Kościół partykularny powinien jak najdoskonalej odzwierciedlać Kościół powszechny, ma on sobie dobrze uświadomić fakt, że jest posłany do tych, którzy w Chrystusa nie wierzą, a żyją razem z nim na tym samym terytorium, aby przez świadectwo życia poszczególnych wiernych i całej wspólnoty stać się znakiem ukazującym im Chrystusa” (DM 20). Członkowie Kościoła powinni zatem troszczyć się o pozyskanie nie ochrzczonych dla Chrystusa. Przypomina również o zasadach sformułowanych w tym samym Dekrecie: „Kościół surowo zabrania zmuszać kogoś do przyjęcia wiary lub doprowadzić do niej czy przynęcać niestosownymi środkami, jak też z drugiej strony stanowczo broni prawa, aby nikogo nie odstraszano od wiary niegodziwymi środkami. Według starodawnego zwyczaju Kościoła należy badać motywy nawrócenia i w razie potrzeby je oczyszczać” (DM 13).

Instrukcja przypomina, że w tym samym Dekrecie Sobór opisuje drogę katechumena do sakramentów chrześcijańskiego wtajemniczenia. „Ci, którzy przyjęli od Boga za pośrednictwem Kościoła wiarę w Chrystusa, winni być dopuszczeni przez liturgiczne ceremonie do katechumenatu. Nie polega on na samym wyjaśnianiu dogmatów i przykazań, lecz na kształtowaniu całego życia chrześcijańskiego i wystarczająco długich ćwiczeniach, przez które uczniowie łączą się z Chrystusem, swym Nauczycielem. Należy więc katechumenów odpowiednio wprowadzać w tajemnicę zbawienia i praktykę obyczajów ewangelicznych, a przez święte obrzędy, spełniane w kolejnych odstępach czasu, wtajemniczać ich w życie wiary, liturgii i miłości Ludu Bożego. Następnie przez sakramenty wtajemniczenia chrześcijańskiego wybawieni z mocy ciemności, współumarli, współpogrzebani i współzmartwychwstali z Chrystusem, otrzymują Ducha przybrania za synów i obchodzą z całym Ludem Bożym pamiątkę śmierci i zmartwychwstania Pana (...). O to chrześcijańskie wtajemniczenie w katechumenacie powinni się troszczyć nie tylko katechiści i kapłani, ale cała społeczność wiernych, szczególnie zaś rodzice chrzestni, tak aby katechumeni od samego początku czuli, że należą do Ludu Bożego. A ponieważ życie Kościoła jest apostolskie, katechumeni winni również nauczyć się współpracować czynnie w ewangelizacji oraz budowaniu Kościoła przez świadectwo życia i wyznanie wiary” (DM 14).

Przygotowanie katechumenów do chrztu obejmuje zatem: przekazanie zasad wiary i moralności; wprowadzenie w praktykę modlitwy osobistej i świadomego uczestnictwa w liturgii; wprowadzenie w praktykę życia chrześcijańskiego oraz kształtowanie postawy apostolskiej i współdziałania w ewangelizacyjnej misji Kościoła.

Zasadniczo przygotowaniem dorosłego do sakramentów wtajemniczenia chrześcijańskiego powinien kierować kapłan. W niektórych wypadkach konieczna będzie pomoc świeckich katechetów. Stąd Instrukcja zaleca, aby w skali diecezjalnej zatroszczyć się o formację takich katechetów, którzy mogliby przygotować dorosłych do sakramentów wtajemniczenia chrześcijańskiego.

Program przygotowania musi być dostosowany do poziomu umysłowego i wiedzy religijnej kandydata. Są katechumeni, którzy dość dobrze znają zasady wiary katolickiej i tacy, którzy wiedzą bardzo niewiele. W okresie przygotowania dorośli katechumeni powinni dobrze przyswoić sobie naukę Kościoła dotyczącą prawd wiary i moralności w zakresie podanym w katechizmach dla dorosłych. W najbliższym czasie ma się ukazać Katechizm dla dorosłych przygotowany przez Konferencję Episkopatu Polski.

Instrukcja zwraca uwagę, że wymaganie należytego przygotowania odnosi się także do dorosłych kandydatów do sakramentu bierzmowania. Dotyczy to zwłaszcza tych, którzy mają przyjąć bierzmowanie po okresie zaniedbań w życiu religijnym. Są to nierzadko także kandydaci do sakramentu małżeństwa. Kapłan odpowiedzialny za przygotowanie kandydata powinien dołożyć starań, by z właściwym zrozumieniem mógł podjąć i wypełnić zadania wynikające z przyjętego sakramentu.

Jest faktem, że znaczące miejsce w całej katechezie ma wspólnota. W okresie mistagogii, czyli w czasie pogłębiania świadomego udziału w przyjętych sakramentach, nowo ochrzczonym i bierzmowanym powinni pomagać duszpasterze, chrzestni i świadkowie oraz cała wspólnota wiernych, w tym zwłaszcza mniejsze wspólnoty istniejące na terenie parafii. W Instrukcji wyraźnie jest mowa, że należy zadbać o pełne włączenie nowo ochrzczonych i bierzmowanych w życie miejscowego Kościoła, jaki stanowi parafia. Doświadczenie uczy, że ci, którzy zostali starannie przygotowani do sakramentów wtajemniczenia i włączeni w dynamiczną wspólnotę wiernych, stają się gorliwymi chrześcijanami. Ci zaś, których przygotowanie było powierzchowne i byli pozbawieni specjalnej opieki, po przyjęciu chrztu i bierzmowania, niejednokrotnie oddalają się od Kościoła.

Zgodnie z przepisami prawa kanonicznego zwyczajnym szafarzem sakramentu bierzmowania jest biskup (KPK kan. 882). Stosownie do kan. 863 KPK, o chrzcie dorosłych powinien być zawiadomiony biskup diecezjalny, ażeby, jeśli uzna to za wskazane, sam udzielił chrztu i bierzmowania. Na mocy prawa władzę udzielania bierzmowania posiada także prezbiter w stosunku do osoby dorosłej (kan. 883).

Odnośnie czasu celebrowania sakramentów wtajemniczenia chrześcijańskiego jest rzeczą właściwą, by te sakramenty były sprawowane w czasie Wigilii Paschalnej. Biskupi w Instrukcji wskazują na Ordo initiationis christianae adultorum jako źródło inspirujące nowe formy katechizacji i współdziałania wiernych w życiu i zadaniach Kościoła lokalnego.

3. Katecheza rodziców dzieci przygotowujących się do przyjęcia I Komunii Świętej

Jedną z form katechezy dorosłych, obecną w duszpasterstwie, jest katecheza rodziców dzieci przygotowujących się do przyjęcia I Komunii Świętej. Praktyka ukazuje, że jest to czas przypominania głównych prawd wiary, obowiązków wychowania chrześcijańskiego dzieci i organizacji samej uroczystości. Magisterium Kościoła, przypomina nam, że celem katechezy jest nie tylko poznanie Jezusa Chrystusa, ale zjednoczenie, a nawet głęboka z Nim zażyłość.

Trzeba też zwrócić uwagę na fakt, że wychowanie liturgiczne dokonuje się zarówno przez nauczanie, które wyjaśnia tajemnice wiary i sposoby jej celebrowania, jak i przez sam udział w liturgii, która pozostanie zawsze uprzywilejowanym miejscem dla katechezy. Liturgia bez objaśnienia może stać się zespołem niezrozumiałych konwencji albo magicznych czynności. Z kolei sama wiedza o liturgii, nie mająca związku z życiem chrześcijanina, w którym celebracja jego wiary zajmuje centralne miejsce, zaprzecza istotnemu celowi katechezy. Katecheza winna zawsze wyprzedzać udział w liturgii i jednocześnie czuwać, aby to, co chrześcijanin przeżywa i czego doświadcza w liturgii, zostało przeniesione w jego codzienne życie.

Katecheza Kościoła pierwszych wieków tworzyła pewną całość, gdzie było miejsce na głoszenie Słowa Bożego, które w drugim etapie prowadziło do modlitwy a następnie zamykało się w celebracji obrzędu. Z pewnością pomocą w katechezie rodziców dzieci przygotowujących się do przyjęcia I Komunii Świętej może być księga liturgiczna Ordo initiationis christianae adultorum, która zawiera propozycję głoszenia słowa Bożego, modlitwy i celebracji. Możne ona stać się źródłem dla katechezy o charakterze mistagogicznym.

Zakładając u rodziców dzieci przygotowujących się do przyjęcia I Komunii Świętej już pierwszą „ewangelizację”, gotowość nawrócenia, wiary i zrozumienia Kościoła można zastosować np. „obrzęd przyjęcia do katechumenatu”. Celem będzie „wymodlenie” dla nich gotowości odpowiedzi na Bożą inicjatywę i w łączności ze wspólnotą eklezjalną, osiągnięcia dojrzałości w nawróceniu i wierze. Podczas takiej katechezy mistagogicznej rodzice razem z dziećmi mogą się zgromadzić przed wejściem do Kościoła albo w przedsionku. Kapłan albo diakon, ubrany w albę lub komżę, stułę i kapę białego koloru, podchodzi do nich i prowadzi dialog, gdzie najważniejsze będzie pytanie celebransa zaczerpnięte z obrzędów: «o co prosisz Kościół Boży?» i odpowiedź «o wiarę» (p. 75). Następnie celebrans może przemówić słowami wyrażającymi gotowość rodziców do wstąpienia na drogę Ewangelii (p. 76).

Następnie Ordo przewiduje egzorcyzmy. Egzorcyzm jest starożytną i szczególną formą modlitwy Kościoła przeciwko władzy diabła. W Kościele znane były różne formy egzorcyzmów. Szczególne znaczenie miały egzorcyzmy związane z przygotowaniem do sakramentów wtajemniczenia chrześcijańskiego. Ordo przewiduje naznaczenie krzyżem czoła i narządów zmysłu: «przyjmijcie znak krzyża na uszach, abyście usłyszeli głos Pana», «przyjmijcie znak krzyża na oczach, abyście ujrzeli jasność Bożą», «przyjmijcie znak krzyża na ustach, abyście odpowiedzieli na Słowo Boże», «przyjmijcie znak krzyża na piersiach, aby Chrystus przez wiarę zamieszkał w waszych sercach», «przyjmijcie znak krzyża na barkach, abyście udźwignęli słodkie brzemię Chrystusa», następnie podaje każdemu krzyż do ucałowania. W tym przypadku trzeba pominąć «nadanie nowego imienia” i przejść do Liturgii Słowa Bożego.

Przed samą liturgią można wygłosić katechezę o znakach i symbolach liturgicznych, tak, aby uczestnicy odnowili jedność między podstawowymi wymiarami życia chrześcijańskiego, które w historii oddzieliły się od siebie i jakby zanikły. Silne doświadczenie jedności wspólnoty apostolskiej (zob. Dz 2, 42-47) i starożytnego katechumenatu, modelu każdej katechezy, a także tradycja Ojców wskazują na owocną życiową syntezę między celebracją, słuchaniem słowa Bożego, wyznaniem wiary i doświadczeniem chrześcijańskim. Synteza ta jest daleka od odrębnego i niezależnego traktowania tworzących ją elementów, będąc w istocie jedynym w swoim rodzaju doświadczeniem dojrzałej jedności.

W homilii trzeba przypomnieć, że rodzicielskie wychowanie w wierze winno się rozpocząć w zaraniu dzieciństwa. Dokonuje się głównie przez chrześcijańską interpretację różnych wydarzeń rodzinnych i świąt religijnych. Jest bardziej świadectwem, które uczy, raczej okazjonalnie niż systematycznie, ale w sposób stały i codzienny. To wprowadzenie w wiarę pogłębia się jeszcze bardziej, jeśli rodzice komentują katechezę, jaką ich dorastające dzieci otrzymują we wspólnocie chrześcijańskiej, i pomagają w jej przyjęciu.

W przygotowanej modlitwie powszechnej w intencji rodziców dzieci przygotowujących się do przyjęcia I Komunii Świętej należy zanosić za nich modlitwy, aby rodzina chrześcijańska stała się uprzywilejowanym miejscem katechezy. Przez rodziców, jako pierwszych nauczycieli i wychowawców w wierze, dokonuje się głębsze wtajemniczenie w życie chrześcijańskie ich dzieci. To w rodzinie, przez świadectwo życia chrześcijańskiego rodziców, dzieci doświadczają pierwszych religijnych przeżyć, które często pozostawiają decydujący ślad na całe życie.

Trzeba też wznosić modlitwę, aby rodzice chrześcijańscy przyjęli za swoją prawdę, że prawo rodziców do wychowania swego potomstwa ma jednocześnie charakter zobowiązania. Prawo-obowiązek wychowania jest pierwotny i ma pierwszeństwo w stosunku do zadań wychowawczych innych osób, z racji wyjątkowości miłości łączącej rodziców i dzieci, i nie może być zawłaszczony przez żaden inny podmiot wychowawczy.

Katecheta (celebrans) na koniec obrzędu krótko przypomina rodzicom radość, z jaką wspólnota parafialna ich przyjmuje, i zachęca, aby odtąd starali się dzielić ze swoimi dziećmi usłyszanym Słowem.

***

Urząd Nauczycielski Kościoła, kierowany duchem odnowy soborowej, zawsze zdecydowanie, jasno i nieustannie podkreślał centralną rolę katechezy dorosłych w formacji chrześcijańskiej. Jan Paweł II nauczał, że jedną z największych trosk, troską dotkliwą i naglącą, zrodzoną z powszechnego doświadczenia, jest katecheza dorosłych. Jest to najznakomitsza forma katechezy, ponieważ zwraca się ona do osób wykonujących największe zadania i zdolnych do życia według orędzia chrześcijańskiego i to w jego pełni. Benedykt XVI zachęca nas, abyśmy dołożyli starań o organizację katechezy dorosłych tam, gdzie tego brak oraz wspierali środowiska, które takie nauczanie już podejmują.

Proponując oparcie katechezy rodziców dzieci przygotowujących się do przyjęcia I Komunii Świętej o Ordo initiationis christianae adultorum realizujemy te słowa wystrzegając się zwrócenia uwagi tylko na zewnętrzne przygotowanie się do dnia I Komunii Świętej dzieci i umożliwiamy rodzicom poszukiwania chrześcijańskiej odpowiedzi na Bożą inicjatywę. Taka katecheza polega na kształtowaniu całego życia chrześcijańskiego, przez które rodzice łączą się z Chrystusem, swoim Nauczycielem. Należy więc rodziców w tej dogodnej duszpastersko okazji odpowiednio wprowadzać w tajemnicę zbawienia i praktykę obyczajów ewangelicznych, a przez święte obrzędy, spełniane w kolejnych odstępach czasu, wtajemniczać ich w życie wiary, liturgii i miłości Ludu Bożego.

Pod pojęciem katechezy dorosłych, z punktu widzenia praktycznego, kryje się wiele jej stylów: niektóre z nich są tradycyjne, inne zaś nowe; jedne posiadają wyraźną strukturę, drugie są wyrazem pewnej spontaniczności; mogą być także bardziej lub mniej długotrwałe, powszechnie stosowane, czy też ograniczone co do liczby uczestników i stopnia intensywności jej rozwoju. Wartości pedagogiczne celebracji okazują się pomocne w osiąganiu najważniejszych celów katechetycznych: pogłębianiu postaw wiary, nadziei i miłości, dojrzewaniu «sensu eklezjalnego», wychowaniu do odpowiedzialnego podejmowania zobowiązań chrześcijańskich w Kościele i w życiu społecznym. Katecheza więc jest wezwana, aby wprowadzać w sposób organiczny wymiar celebrowania do swoich sposobów oddziaływań formacyjnych. A to może dokonywać się w sposób zróżnicowany: w rytach liturgicznych, w spotkaniach modlitewnych itp. Wiele programów katechetycznych wprowadza już w proces formacyjny celebracje jako jego istotny czynnik, usytuowany wewnątrz różnych form działania, jak na przykład w poszerzonej metodzie rewizji życia: widzieć, oceniać, działać i celebrować.

Bibliografia (wybrana)

Pełny tekst z dokumentacją: ks. A. Kiciński. Ordo initiationis christianae adultorum inspirującym źródłem katechezy. „Kwartalnik Pasterski Diecezji Siedleckiej” 4:2006 nr 1 s. 61-71.

opr. mg/mg