Psalm 16 (15) - tekst i kontekst

Gianfranco Ravasi

Psalmy cz. 1

ISBN: 978-83-60703-27-4

wyd.: Wydawnictwo SALWATOR 2007

Fragmenty dostępne na naszych stronach:

• Wstęp
• Psalm 1
  • Tekst i kontekst
  • Wymiar literacki
  • Interpretacja egzegetyczna

Tekst i kontekst

Wiersz, który stał się sławny

W swej Livre des Psaumes, traduit et commenté, opublikowanej w Paryżu w 1936 r., J. Calès określił Ps 16 jako „jeden z najwspanialszych utworów Psałterza”. Hymn-medytacja-dialog, którym z literackiego punktu widzenia jest ten liryk, pomimo tekstu okaleczonego do granic niezrozumiałości, stał się sławny z czterech powodów, które zbadamy w trakcie egzegezy tekstu. Pierwszy związany jest z relekturą psalmu (ww. 8-11) w kontekście kerygmatu chrześcijańskiego zawartego w Dz 2 i 13: zapoczątkowała ona mesjańską hermeneutykę psalmu nieprzewidzianą w oryginale, lecz podtrzymywaną przez tradycyjną teologię i egzegezę katolicką, przynajmniej do czasów krótko po deklaracji Papieskiej Komisji Biblijnej z 1 lipca 1933 r. A. Vaccari właśnie w 1933 r. pisał jeszcze: „Concludo (...) psalmum XV esse messianicum in aliquo sensu litterali”. Trop, którym od czasów patrystycznych podążano, aby dojść do tego „dosłownego” wykazania mesjańskiego charakteru psalmu, ufając alegorezie i błędnym zasadom hermeneutycznym, był skazany na wygaśnięcie wraz z początkami nowoczesnej egzegezy, która ponownie odczytała psalm w jego oryginalnym znaczeniu, różniącym się od późniejszej wolnej reinterpretacji chrześcijańskiej.

Drugiego powodu popularności Ps 16 należy w tym przypadku szukać w zakończeniu (ww. 8-11), które — poza tym że zostało włączone w nurt mesjański — uzyskało prestiżową pozycję w debacie nad eschatologiczną koncepcją Starego Testamentu. Odczytywany przez wielu jako fragment czysto retrybucjonistyczny i odnoszący się do doczesności, przez innych uważany za tekst decydujący dla rozwoju perspektywy immortalistycznej, przez jeszcze innych interpretowany jako propozycja mistyki — tak, lecz mistyki doczesności — Ps 16 wszedł do ogromnej literatury, która w tym stuleciu próbowała rozszyfrować starotestamentalny sposób myślenia o życiu obecnym i o tym po śmierci.

Trzecim powodem zainteresowania jest właśnie mistyczny charakter psalmu. W zbiorze tak realistycznych, egzystencjalnych i „błagalnych” modlitw, jakim jest Psałterz, zachwyca napotkanie czegoś, co P. Grelot określił jako „najczystszy mistycyzm”. Przyjaźń z Jahwe (w. 7), intymny związek z Nim (w. 8), radość wiary (w. 9), pełna i niezniszczalna komunia z Nim (ww. 10-11) stanowią jakby duchową biografię duszy, która przeżywa upojenie ekstazą i bliskością Boga. Anamneza eucharystyczna w Didache dostrzega w ww. 5-11 naszego psalmu paschalne doświadczenie „świętej winnicy Dawida”, która w Eucharystii wchodzi w pełną komunię z Bogiem. A św. Teresa z Avila, przywołując w. 2 Ps 16, pisała w rozdziale VIII Drogi doskonałości: „Niczego nie brakuje temu, kto posiada Boga: sam Bóg mu wystarcza!”. W tej właśnie perspektywie zakorzeniona jest motywacja eschatologiczna, o której wcześniej wspominaliśmy, oraz mistyczna: Bóg może sprawić, że ten, kto jest w komunii z wiecznością już podczas doczesnej egzystencji, przekroczy również granicę decydującą i ostatnią, granicę śmierci, i może wprowadzić go w ostateczną komunię ze sobą, której przedsmak kosztuje.

Dyskusyjne umiejscowienie historyczne psalmu

Czwartego powodu do zainteresowania wzbudzonego przez ten psalm należy szukać w dyskusji wokół jego historycznego umiejscowienia i pierwotnego Sitz-im-Leben. Chcemy teraz przytoczyć panoramę opinii, gdyż ukierunkuje to późniejszą analizę literacką. Tendencja dominująca aż do niedawnych badań filologicznych próbowała umieścić psalm w czasach Dawida, wskazanych w tytule (Kirkpatrick, Vaccari, Calès). Usiłowano również określić okoliczności powstania utworu. Zdaniem niektórych (Herkenne), należy go powiązać z rzezią kapłanów z Nob dokonaną przez Saula (1 Sm 22, 6-19); według innych, psalm ma nawiązywać do decyzji Dawida, by nie zabijać Saula. Rzeczywiście, w 1 Sm 26, 19 znajduje się możliwe odniesienie do naszego psalmu: „Niech teraz pan mój, król, posłucha słów swego sługi. Jeśli Jahwe pobudził cię przeciwko mnie, niech rozkoszuje się wonią ofiarną, a jeśli ludzie — niech będą przeklęci przed Jahwe, gdyż wypędzają mnie dziś, abym nie miał udziału w dziedzictwie Jahwe, mówiąc niejako: Idź służyć cudzym bogom!” (tak sądzą Vaccari i Jacquet).

Po interpretacji „Dawidowej” pojawiła się, wraz z rozkwitem analiz filologicznych i literackich, tendencja „powygnaniowa” z wieloma wariantami (Gunkel, Duhm, Deissler...). Podechard pisał: „Język i poglądy psalmu mają związek z Jeremiaszem i następną epoką. Istnieje bowiem realna analogia myśli i wyrazu między ww. 5-6 i Jr 10, 16 i 51, 19. U tego proroka spotykamy po raz pierwszy pojęcie litości Boga (w. 10): Jr 2, 2. Wersety 1b.2a.5 psalmu przekazują te same idee co Lm 3, 24, częściowo też za pomocą tych samych terminów. Wreszcie «mieszkać bezpiecznie» jest sformułowaniem deuteronomistycznym, którego Jeremiasz chętnie używa”.

B. D. Eerdmans w swoich Essays on masoretic Psalms (Leiden 1947), na podstawie obecności terminu ḥ̣asîd w w. 10, umieścił psalm w epoce machabejskiej, która była świadkiem rozkwitu czystego nurtu „pobożnych” wiernych jahwistów (ḥ̣asîdîm). Psalm 16, poza tym że odzwierciedla ich duchowość, miałby wręcz być świadectwem konfliktu społecznego, wywołanego nadużyciami przy losowym rozdzielaniu ziem uprawnych. Wbrew tym, którzy byli niezadowoleni i protestowali, ḥ̣asîd z psalmu deklaruje spokojną akceptację „pola” przeznaczonego dlań przez Jahwe drogą losowania (w. 6)!

Bardzo wyczerpujące, współczesne badania egzegetyczne, ich niezwykła staranność w rozważaniu złożoności zagadnień lingwistyczno-literackich i wkład komparatystyki ugaryckiej rozpoczęły trzecią, po „Dawidowej” i „powygnaniowej”, fazę w ustalaniu historycznego pochodzenia psalmu. Leksyka jest w nim co najmniej archaizująca, jeśli nie archaiczna, ideologia odzwierciedla wartości epoki monarchicznej (ziemia, król, lewici, świątynia). Nieco światła rzucono także na bardzo niejasny początek psalmu, gdzie prawdopodobnie znajduje się klucz hermeneutyczny do genetycznego kontekstu pieśni. Powstały w ten sposób dwie interpretacje. Pierwsza, bardzo rozpowszechniona (von Rad, Kraus, Maillot — Lelièvre i in.), łącząc ww. 4-6 z Lb 18, 20 i Pwt 10, 9, znajduje w psalmie udokumentowanie duchowości lewickiej i kapłańskiej: wybór Jahwe, który jest jedyną własnością i dziedzictwem lewity, jest przedstawiany z akcentami namiętności. Do innych osób natomiast ww. 4-6 odnosiłyby się w sposób bardziej ogólny: sformułowanie „Jahwe jest moją częścią dziedzictwa” z w. 5 można przyporządkować szerszej grupie wiernych (Ps 73, 26; 119, 57; 142, 6; Jr 10, 16; 51, 19; Lm 3, 24) i wówczas psalm staje się raczej królewskim wyznaniem wiary, prawdopodobnie przeznaczonym do wypowiadania podczas liturgii odnowienia przymierza (A. Weiser) i należałoby go sytuować „w ostatnim okresie monarchii..., w epoce reformy deuteronomistycznej”. W tym samym kierunku wyznania wiary idzie również dosyć oryginalna interpretacja Dahooda, który w ten sposób przedstawia ogólne podstawy utworu i jego gatunek literacki: „To wyznanie wiary zostało ułożone przez Kananejczyka nawróconego na jahwizm. Werset 2 zawiera professio fidei, ww. 3-4 są wyparciem się wcześniej czczonych, fałszywych bogów kananejskich, a ww. 5-11 wyliczają radości i błogosławieństwa oferowane przez nową wiarę w Jahwe. Wersety 10-11 są deklaracją wiary poety w nieśmiertelność, doktryny dobrze znanej wśród Kananejczyków. Jego jedność z Jahwe będzie wieczna”. Utrzymujemy, że te dwie interpretacje nie są niemożliwe do pogodzenia.

Psalm 16 jest modlitwą ufności, w której pojawiają się cechy hymnu i symbole mądrościowe. Wygląda on więc w oryginalnej formie jak modlitewne wyznanie wiary w Jahwe. Jego słownictwo, obrazy i tło każą jednak zdecydowanie myśleć o lewicie lub kapłanie, dla którego wyznanie wiary nabiera charakteru „eklezjalnego” i „parenetycznego”. Prawie tak jak w słynnej inskrypcji egipskiej na portalu świątyni Horusa w Edfu, skierowanej do wiernych, którzy wychodzili do sanktuarium po złożeniu ofiary i po dopełnieniu obrzędu:

Wychodźcie w pokoju, idźcie szczęśliwi,

bo życie jest w jego ręku, szczęście w jego dłoni.

Wszystkie dobre rzeczywistości są tam, gdzie on...

Nie ma niedoli ani złego losu dla tych, co żyją jego dobrami,

nie ma potępienia dla tych, co mu służą.

opr. aw/aw