Psalm 1 - wymiar literacki

Gianfranco Ravasi

Psalmy cz. 1

ISBN: 978-83-60703-27-4

wyd.: Wydawnictwo SALWATOR 2007

Fragmenty dostępne na naszych stronach:

• Wstęp
• Psalm 1
  • Tekst i kontekst
  • Wymiar literacki
  • Interpretacja egzegetyczna

Wymiar literacki

Ta praefatio Spiritus sancti, jak nazwał Ps 1 św. Hieronim, wygląda jak stiukowy portyk dobudowany do doskonałej, monumentalnej budowli z marmuru. Rzeczywiście, nie można nie podzielać wrażenia P. Auvraya, który określił Ps 1 jako „porządnie zrobione zadanie uczniowskie”, tekst staranny i konwencjonalny, podobny do szkolnego ćwiczenia na temat podstawowego wyboru jahwistycznego, wyrażonego w dwóch programach życia, dwóch antytetycznych obrazach, dwóch osądach moralnych, dwóch różnych losach. Jak zobaczymy przy analizie symbolicznej i egzegetycznej, wydaje się niemal, że mamy przed sobą antologię klasycznych loci communes, że uczestniczymy w przeglądzie stereotypów: od uniwersalnego wykładu „dwóch dróg” po połączenie drzewo—woda (Ez 47, 12), od mądrościowego modelu „sprawiedliwi—bezbożnicy” ukazanego z perspektywy Boga (Prz 10, 3; 15, 3; 16, 9; Oz 14, 10; Iz 3, 10) po model błogosławieństwa jako odpłaty dla wiernych przymierzu (Pwt 28; 30, 15-20); od pary plewa—wiatr (Ps 35, 5) po nieprzerwane rozważanie Prawa (Joz 1, 8; Ps 119). Nawet rytm 3 + 3 zgłoski akcentowane jest klasyczny, lecz oddany w niezręcznej formie, miejscami niepewnie, tak że sprawia wrażenie „swobodnego układu dobrze napisanej prozy”.

Pierwsze pytanie, z którym musimy się zmierzyć, biorąc do rąk tę prostą uwerturę do Psałterza, dotyczy jej podstawowej jakości, jej tonu, innymi słowy, jej gatunku literackiego.

Interpretacja królewska

Wspomnieliśmy już o interpretacji Ps 1 jako pieśni królewskiej, zaproponowanej przez Brownleego, według którego Ps 1, wraz z Ps 2, miałby być tekstem liturgii koronacyjnej: nasz psalm miałby podawać, w formie błogosławieństwa, sedaqâ-table, jak określił to egzegeta, „tablicę sprawiedliwości”, stanowiącą podwalinę przyszłych rządów — i odrzuciliśmy ją. Idea takiej interpretacji naszego psalmu została zasugerowana wcześniej przez dwóch autorów skandynawskich, Szwedów: G. Widengrena i I. Engnella. W mezopotamskim obszarze kulturowym odnotowano liczne teksty, które symbolicznie łączą króla i drzewo życia zasadzone nad rajską rzeką (Rdz 2, 9). Targum również utożsamia drzewo z Ps 1 z drzewem życia rosnącym w ogrodzie Eden. Dlatego, zdaniem tych autorów, mamy przed sobą tekst królewski, umieszczony w kontekście mityczno-obrzędowym, na co wskazywałyby również oczywiste elementy mądrościowe, gdyż mądrość jest jedną z cech królewskich (1 Krl 5, 9 nn.; Prz 25, 1-2). Później pieśń królewska miała ulec „demokratyzacji”, króla zastąpił sprawiedliwy. Nawet uznając prawdopodobieństwo tezy o pochodzeniu symbolu „drzewa”, nie należy zapominać, że przeszedł on swobodną ewolucję w innych kierunkach, o czym świadczy cała literatura biblijna: absurdem byłoby odczytywanie według klucza królewskiego wszystkich fragmentów Biblii, w których centralne miejsce zajmuje symbolika roślinna. Symbolika ta zresztą nie stanowi głównego tematu naszego utworu, lecz tylko wsparcie dla wyobraźni.

Interpretacja mądrościowa

Odrzuciwszy więc hipotezę „królewską”, zatrzymajmy się przy wykładni bardziej oczywistej, a mianowicie mądrościowej: Ps 1 można bowiem z powodzeniem zaliczyć do podgatunku psalmów mądrościowych, zwanych „psalmami torah” (Ps 19B i 119), które powstały w „kręgach mędrców” (Kraus) jako pochwała objawienia Boga i Jego przesłania skierowanego do człowieka.

I tej perspektywy interpretacyjnej nie należy jednak radykalizować, gdyż nasza pieśń jest swobodniejsza i ogólniejsza. Nawet początkowe „błogosławieństwo” (beatitudine), które jak zobaczymy, jest podobne do „benedizione” [na język polski tłumaczone także jako błogosławieństwo], lecz nie identyczne z nim, nie należy wyłącznie do literatury mądrościowej, lecz jest specyficzne dla języka kultu, gdzie stanowi osobny gatunek literacki — makaryzm, niewątpliwie starszy niż „błogosławieństwo” (beatitudine) mądrościowe. Lista błogosławieństw obecnych w psalmografii publicznej i liturgicznej jest imponująca: 2, 12; 32, 1-2; 33, 12; 34, 9; 40, 5; 41, 2; 65, 5; 84, 5.6.13; 89, 16; 94, 12; 106, 3; 112, 1; 127, 5; 128, 1.2; 137, 8.9; 144, 15; 146, 5. Ich środowisko jest bardziej teologiczne niż w przypadku paralelnych „błogosławieństw” mądrościowych (Prz 3, 13; Hi 5, 17; Koh 10, 17; Ps 119, 1.2).

Interpretacja liturgiczna

Nasz psalm wykazuje różnorodność rejestrów, które obejmują również rejestr liturgiczny, jakkolwiek w bardzo niewyraźnej formie. Nie należy przechylać się w żadnym kierunku, jak to uczynił Weiser właśnie w związku z liturgicznym aspektem makaryzmu: dla niemieckiego egzegety Ps 1, przeniknięty ideologią przymierza, jest hymnem na święto odnowienia przymierza między Bogiem i Izraelem obchodzone (co rok?, co siedem lat? Pwt 31, 10 nn.) z okazji Święta Namiotów. N. Quesson napisał skrótowo: „Psalm stanowi część obrzędu przymierza i musiał być śpiewany na Święto Namiotów, podczas którego odbywało się odnowienie przymierza: jest to profetyczne ogłoszenie błogosławieństw związanych z wiernością i przekleństw rzucanych przeciwko tym, którzy nie są wierni przymierzu”. Niepewność co do samego istnienia tego święta osłabia jednak powyższą hipotezę.

Poetycka pieśń otwierająca Psałterz

Debata, która toczyła się wokół Ps 1, jest wskazówką, abyśmy zbliżali się do tego tekstu z pewną elastycznością, należną samej jego pozycji: nie jest to liryk przypisany określonemu Sitz-im-
-Leben, lecz poemat otwierający kalejdoskop utworów tworzących Psałterz. Z pewnością dominuje w nim ton mądrościowy, lecz ogólny charakter tekstu jest bardziej uniwersalny i zróżnicowany. Jego rysunek w bieli (dobro) i czerni (zło), o mocno zaznaczonych granicach, elementy tonu dydaktycznego oraz wstęp są owocem schematycznego uproszczenia, typowego dla syntezy programowej. Wezwanie jest proste i przekracza kanony mądrości proroctwa czy wezwania kultowego: jest to wezwanie do decyzji na rzecz Boga i Jego torah albo przeciwko Niemu, ponieważ „podstawowym warunkiem szczęścia (beatitudine) jest przejrzystość, jasność, decyzja i pewność”. „Wydaje się, że życie jest zakorzenione tam, gdzie życiodajny pierwiastek daje nieustannie życiodajny pokarm. Żadne stworzenie, żadne drzewo, żaden człowiek nie nosi w sobie życia: zależymy od miejsca, w którym nasze życie zapuściło korzenie. Dlatego psalmista stwierdza, że szczęście i deprawacja człowieka rozstrzygają się tam, gdzie człowiek się zatrzyma, aby wsysać w siebie życie tak, jak to czyni drzewo swymi korzeniami”.

Struktura literacka

Właśnie ze względu na to elementarne oddzielenie dobra od zła, błogosławieństwa od przekleństwa, podobne do tego, które występuje w Łk 6, 20-26, lecz nie tak dokładne i symetryczne, sądzimy, że struktura Ps 1, również na płaszczyźnie literackiej, jest dwoista. Oczywiście, uprzywilejowane miejsce zajmuje wizerunek sprawiedliwego, odmalowany żywszymi barwami, podczas gdy złemu poświęcono tylko kilka pociągnięć pędzla; układ psalmu pozostaje jednak zasadniczo antytetyczny.

Wbrew niektórym bardziej wyszukanym rekonstrukcjom, będziemy się trzymać wrażenia wywieranego na czytelnikach psalmu, którzy zauważają, że jest on przedzielony linią demarkacyjną między w. 3 i w. 4. Wrażenie to wywołuje między innymi klasyczna symbolika „dwóch dróg”, którą zbadamy poniżej. Dwie drogi, dwa fundamentalne wybory, dwa przeznaczenia przeciwstawiają się sobie: wolności człowieka pozostawiono decydujący wybór. Lecz, jak już wskazywaliśmy, akcent pada na pierwszą drogę, na pierwszy, pozytywny obraz.

I. Pierwszy wizerunek: sprawiedliwy i jego „droga” (ww. 1-3).

Szkic sprawiedliwego składa się z trzech linii:

zaprzeczenie (w. 1),

stwierdzenie (w. 2),

symbolika (w. 3).

II. Drugi wizerunek: bezbożny i jego „droga” (ww. 4-6).

Szkic, mniej dokładny, zawiera:

symbolikę (w. 4),

zaprzeczenie (w. 5),

końcową antytezę (w. 6).

Symbolika „dwóch dróg”

Równowaga między dwiema częściami utworu nie jest doskonała, lecz powstały dyptyk jest dosyć harmonijny. Utrzymuje ją bogaty zbiór symboli, wśród których dominuje przede wszystkim przestrzenny symbol dwóch dróg, który, chociaż został sformalizowany tylko w ww. 1 i 6, stanowi tło psalmu i jest źródłem innych paradygmatów symbolicznych, które zbadamy niżej. Motyw „dwóch dróg” jest klasyczny również w Biblii, gdzie żywił się symboliką związaną z Wyjściem i pokrewnym tematem pokusy. „Droga” jest zresztą synonimem „życia”, „postawy”, „energii życiowej”, „mocy” „panowania”. Dwie drogi otwierają się przed człowiekiem i może on swobodnie wybrać, czy skierować swoje kroki na jedną czy na drugą. „Oto stawiam przed wami drogę życia i drogę śmierci” (Jr 21, 8). Doktryna ta jest również typowa dla teologii mądrościowej (Prz 1, 10.15), gdzie ilustruje ją jakościowa symbolika czasowa „światła—ciemności”: „Ścieżka prawych jest światłem porannym, wschodzi i wzrasta aż do południa. Droga bezbożnych jak gęsty mrok” (Prz 4, 18-
-19). Jest także typowa dla teologii deuteronomistycznej: „Patrz! Kładę dziś przed tobą życie i szczęście, śmierć i nieszczęście. (...) Wybierajcie więc...” (Pwt 30, 15.19). A podstawowa decyzja na rzecz życia polega na tym, by: „Miłować Pana, Boga twego, i chodzić Jego drogami, zachowywać jego polecenia, prawa i nakazy (Pwt 30, 16), właśnie tak jak sugeruje nasz psalm, który stawia prawo w centrum drogi dobra (w. 2).

Symbol drogi zajmuje cały paragraf Reguły wspólnoty w Qumran, gdzie aspekt prawny łączy się z eschatologicznym (1 QS III, 13 — IV, 26). Wcześniej przyjął się w kulturze egipskiej. Oto inskrypcja 62 z grobowca Petozyrysa (IV w. przed Chr.): „Poprowadzę cię ścieżką życia, dobrą drogą tych, co są posłuszni Bogu. Błogosławiony, czyje serce go na nią kieruje. Kto chodzi ze stanowczym sercem po drodze życia, mocno osadzony jest na ziemi. Kto bardzo boi się Boga, jest bardzo szczęśliwy na ziemi”.

Sam Chrystus posługuje się tą metaforą w Kazaniu na Górze: „Wchodźcie przez ciasną bramę. Bo szeroka jest brama i przestronna ta droga, która prowadzi do zguby, a wielu jest takich, którzy przez nią wchodzą” (Mt 7, 13; por. J 14, 6). W Dziejach Apostolskich „drogą” par excellence jest droga Ewangelii, do kroczenia którą zaproszeni są wszyscy ludzie (Dz 9, 2; 10, 2.22; 13, 16.26; 16, 17; 18, 25-26; 19, 9; 22, 4; 24, 22), a kontrast między „dwiema drogami” zajmuje całą pierwszą część Didaché i pojawia się ponownie w Liście Barnaby (18, 1-2). Pouczającym tekstem jest wreszcie Fatiḥ̣a, czyli „Sura otwierająca”: „W imię Boga Miłosiernego, Litościwego (...). Prowadź nas drogą prostą, drogą tych, których obdarzyłeś dobrodziejstwami; nie zaś tych, na których jesteś zagniewany, i nie tych, którzy błądzą” (Sura I, 1.6-7).

Symbolika roślinna

Obok symboliki „dróg” należy umieścić, ze względu na jego doniosłość, roślinny symbol bujnego „drzewa” drogi literaturze mądrościowej, również pozabiblijnej, jak powiedziano wyżej, lecz ważny przede wszystkim w perykopie Jeremiasza, uznawanej za archetyp naszego tekstu: „Błogosławiony mąż, który pokłada ufność w Jahwe i Jahwe jest jego nadzieją. Jest on podobny do drzewa zasadzonego nad wodą, co swe korzenie puszcza ku strumieniowi; nie obawia się, gdy nadejdzie upał, bo zachowa zielone liście; także w roku posuchy nie doznaje niepokoju i nie przestaje wydawać owoców” (Jr 17, 7-8; por. Ez 47, 12). Naturalnie, dyscyplina i doskonałość tekstu Jeremiaszowego w stosunku do obrazu przedstawionego w naszym, bardziej szkolnym psalmie wskazuje nie tylko na prymat artystyczny, lecz także chronologiczny tego pierwszego: Ps 1 byłby zatem utworem powstałym po Wyjściu. Inne wskazówki pozwalają datować psalm na okres hellenistyczny (III w. przed Chr.); za czym opowiadają się prawie wszyscy komentatorzy (Briggs, Oesterley, Duesberg, Auvray, Wolff i in.).

Wróćmy jednak do symbolu drzewa, głęboko związanego z „kosmicznym” symbolem wody. Pojawia się on w słynnej Instrukcji Amen-em-ope, egipskim tekście częściowo włączonym do Biblii (Prz 22, 17-24, 22), który dotarł do nas w redakcji z VI w. przed Chr., lecz który z pewnością powstał wcześniej. W tym mądrościowym tekście człowiek namiętny porównywany jest do drzewa, które rośnie na otwartym i pustym polu i zostaje ścięte na opał („płomień jest jego całunem”), natomiast „człowiek naprawdę milczący”, czyli refleksyjny i mądry, jest „jak drzewo, które rośnie w ogrodzie, kwitnie, wydaje owoc w dwójnasób i rozwija się w obecności swego pana” (VI, 1-12). Sprawiedliwy, również w Biblii, jest jak żywotne drzewo, które niemal uczestniczy w samym życiu Boga. Woda żywa rzeczywiście jest symbolem Boga i cytowany już tekst Ez 47, 12 mówi o wodzie, która wypływa z samego przybytku, a Ps 92 przedstawia sprawiedliwego jako palmę i cedr, „zasadzone w domu Pańskim” (92, 13-14). Drzewo bowiem, pisze w swoim wydaniu psalmów A. Chouraqui (s. 285), jest „symbolem sprawiedliwego, lecz także torah. Jest to drzewo życia, którego symbolika oznacza wieczność życia (...). Triumf sprawiedliwego jest zwycięstwem Absolutu, z którym ten pierwszy się utożsamia”. Ponadto Syr 24, ustaliwszy identyczność mądrości i torah, opisuje je jako cudowny, bujny ogród, pełen egzotycznych i śródziemnomorskich drzew, nawadniany przez gęstą sieć kanałów (Syr 24, 12-17.28-29). Torah staje się w ten sposób pokarmem odżywiającym i pozwalającym zielenić się drzewom, którymi są sprawiedliwi, a oni, zanurzeni w tym strumieniu życia, „wydadzą owoc nawet i w starości, pełni soków i zawsze żywotni” (Ps 92, 15).

Symbolika drzewa jest obecna w całej Biblii i przybiera charakter „protologiczny” (Rdz 2, 5-14), etyczny, religijny i obrzędowy (Ps 52, 8.10; 92, 13-15; 128, 3; Na 24, 6; Hi 8, 11-19; 20, 19; por. Hi 14, 7; 15, 30-35; 18, 16-19; Prz 11, 28; 12, 12; Syr 1, 20; 6, 3; 10, 15; 23, 25; 27, 6; 40, 15; 50, 5.10; Jr 8, 13; 17, 8; por. Jr 11, 19; Ez 17, 3-24; 19, 10-11; 31, 4-9; Dn 11, 7; 1
Mch 1, 10).

Pojawia się także we wspaniałym Hymnie VIII z Qumran: „Zasadziłeś plantację cyprysów, wiązów i bukszpanu dla Twojej chwały: drzewa życia nad tajemniczym źródłem, ukryte między wszystkimi drzewami, rosnącymi nad wodą, po to, aby puściła pąki latorośl dla wiecznej plantacji, aby zapuściła korzenie, zanim puści pąki; jej korzenie urosną ku strumieniowi; pień będzie miał dostęp do wód żywych i zaczerpnie z wiecznego źródła” (1 QH VIII, 5-8). Jest to symbol znany również w Koranie: „Czy nie widziałeś, jak Bóg przytacza jako przypowieść dobre słowo? — ono jest jak dobre drzewo, którego korzeń jest mocno utwierdzony, a jego gałęzie w niebiosach. Ono przynosi swoje owoce każdego czasu (Sura XIV, 24-25). Chrystus porównał królestwo niebieskie do drzewa gorczycy (Mt 13, 31-32), sprawiedliwego i niesprawiedliwego — do dwóch drzew z ich dobrymi i złymi owocami (Mt 7, 15-20), komunię ze sobą — do winorośli i winnego krzewu (J 15, 1-8); a Paweł opisywał Izrael i Kościół jako oliwkę i szczep (Rz 11, 16-24), wzywając chrześcijan, aby byli „zakorzenieni” w Chrystusie (Kol 2, 7; Ef 3, 17) i aby przynosili „owoce Ducha” (Ga 5, 22).

Symbolika rolnicza

Do symboli roślinnych możemy dołączyć rolniczy, negatywny symbol „plewy” (w. 4), metaforę, do której powrócimy również dlatego, że oznacza niestabilność. Solidności drzewa przeciwstawiają się puste plewy, suche, lekkie i niespójne. Długa tradycja biblijna przyrównuje bezbożność do tego bezużytecznego i nieuchwytnego bytu: Ps 18, 43; 35, 5; 83, 14; Am 9, 9; Oz 13, 3; Iz 17, 13; 29, 5. Atakuje ją Hiob, polemizując z teorią naszego psalmu, i zaprzecza temu, że złoczyńcy „są podobni do słomy na wietrze lub do plew pędzonych przez wicher” (Hi 21, 18). Obraz, przedstawiany również w niezapomnianym fragmencie pieśni V Iliady, jest u synoptyków zapowiedzią sądu Chrystusa, wygłoszoną przez Jana Chrzciciela: „Ma On wiejadło w ręku dla oczyszczenia swego omłotu: pszenicę zbierze do spichlerza, a plewy spali w ogniu nieugaszonym” (Łk 3, 17; Mt 3, 12).

Inne paradygmaty symboliczne

W tym samym kierunku rozwija się w w. 5 symbolika sądownicza, różnie interpretowana na płaszczyźnie teologicznej, związane z prawnym terminem technicznym qûm, który często spotykamy w Psałterzu (3, 8; 7, 7; 9, 20...). Czasownik „wertykalny” („wstać”), który oznacza, że powstajemy, aby zabrać głos we własnej obronie, jest czasownikiem wyrażającym wystąpienie publiczne w zgromadzeniu Izraela (Rdz 30, 10.18; Pwt 25, 7; Prz 22, 22; 31, 23; Am 5, 12; Ps 69, 13; 127, 5). Przynależność qûm do obszaru prawnego znajduje liczne potwierdzenia w języku akadyjskim, a dokładnie: w kontekście obrony, która prowadzi do uniewinnienia: bezbożni nie będą uniewinnieni podczas „zgromadzenia”. Zgromadzenie („rada” w LXX i Wlg) jest „późniejszym, demokratycznym rozwinięciem idei świętej góry, gdzie sprawiedliwy mieszka bezpiecznie (Ps 15, 5)”.

Ps 1 proponuje także interesującą serię paradygmatów symbolicznych o dużym zasięgu. Oto przede wszystkim symbolika kosmiczna: powietrze, ziemia, woda, ziarno i wiatr. Ziemia jest światem człowieka, znakiem stabilności, a w powiązaniu z wodą — obrazem płodności, a więc sprawiedliwości. Bezbożność jest ulotna, nieuchwytna, niestała jak plewa, sucha i jałowa.

Oto także symbolika czasowa: istnieje czas liniowy, którym jest czas dojrzewania owoców (w. 3), postępujący i skierowany ku celowi; istnieje też w naszym psalmie czas cykliczny, ciągły i zamknięty w sobie samym: jest to doskonały jak koło czas medytacji prawa „dniem i nocą” (w. 2). Istnieje czas cykliczny i liniowy zarazem: jest to czas pór roku i zbiorów, który corocznie się odnawia, lecz ma swój cel (w. 3). Sprawiedliwy jest umieszczony w „cyklu” rozważania torah, który liniowo zmierza ku dojrzewaniu. Bezbożny natomiast jest zdany na obracanie się w próżni, na rozmyślania, które dramatycznie, liniowo dojrzewają do przesiania i rozproszenia (w. 4).

Psalm oferuje również oczywistą symbolikę ilościową: sprawiedliwy jest sam — to nonkonformista odsunięty na margines, podczas gdy bezbożnych są masy — „zgromadzenie”, „towarzystwo” (w. 1). Lecz na końcu występni zostaną pogrążeni w najgorszej samotności, odrzuceni przez sąd „zgromadzenia” sprawiedliwych (w. 5). W tym świetle zrozumiałe jest również znaczenie symboliki dynamicznej, która wskazuje na ruchy i postawy. Bardzo znany jest postępujący szereg trzech czasowników w w. 1: „iść za”, „wchodzić”, „siadać”, który idealnie oznacza trzy fazy dynamicznego procesu: drogę, marsz, przybycie. Niepewny i absurdalny ruch wiatru jest miarą dynamiki bezbożnych, którzy są „rozmiatani” (w. 4), „nie ostoją się” (w. 5), „zaginą” (w. 6).

„Psalm 1 jest rozmyślaniem nad podstawowymi wyborami egzystencjalnymi. Widzimy więc, jak zarysowuje się, przywołana w niewielu słowach, sceneria ludzkiej egzystencji: ziemia, woda, wiatr (żeby wskazać przestrzeń); dzień, noc, pory roku (aby wskazać na czas); sad, owoc, liście, plewy (żeby ukazać przejawy życia). Następnie uwaga przenosi się na wędrówkę, symbol wyboru i podążania do przodu. Widziane na tle kosmosu szczęście sprawiedliwego jawi się jako jego spełnienie i harmonia”.

opr. aw/aw