Biblia Aramejska: Wprowadzenie

BIBLIA ARAMEJSKA

Targum Neofiti 1
Księga Rodzaju

Tom 1

Przekład i opracowanie: Mirosław Stanisław Wróbel
Wydawnictwo Gaudium Lublin 2014
ISBN 978-83-7548-182-2

Słowa wstępne

Słowo abp. Henryka Muszyńskiego, Prymasa Seniora

Z uznaniem i ogromną wdzięcznością przyjąłem zapowiedź Instytutu Nauk Biblijnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, który w łączności z innymi ośrodkami naukowymi Polski i zagranicy przystępuje do wydania polskiego tłumaczenia Biblii Aramejskiej. Jest to wydarzenie bez precedensu w dotychczasowych dziejach biblistyki w Polsce. Pewnie mało kto, poza specjalistami, słyszał o istnieniu Biblii Aramejskiej. Tymczasem ten właśnie przekład stanowi zapowiedź wydania pionierskiego i monumentalnego dzieła tłumaczenia z języka aramejskiego na język polski całej Biblii Hebrajskiej, które będzie liczyło wiele tomów.

Targumy, będące aramejskim przekładem tekstu hebrajskiego Starego Testamentu, tłumaczą go z reguły w sposób poszerzony, przypominający niekiedy bardziej parafrazę niż dosłowny przekład. Ponadto zawierały one związane z liturgią komentarze, wyjaśniające znaczenie tekstu biblijnego z jego praktycznym odniesieniem do konkretnej sytuacji życiowej słuchacza. Ten sposób był szeroko rozpowszechniony i stosowany za czasów Chrystusa i apostołów. Wystarczy przypomnieć pierwsze wystąpienie Pana Jezusa w synagodze w Nazarecie (por. Łk 4,16-20) czy nauczanie św. św. Pawła i Barnaby w Antiochii Pizydyjskiej (por. Dz 13,14-41). Jak zaświadcza św. Łukasz, „z dawien dawna bowiem w każdym mieście są ludzie, którzy co szabat czytają Mojżesza i wykładają go w synagogach” (Dz 15,21). Był to zatem zwyczaj wspólny, stosowany zarówno przez żydów, jak i chrześcijan w czasach apostolskich, z myślą o tych, którzy nie pamiętali już dostatecznie języka hebrajskiego, ale Biblia nadal pozostawała dla nich Księgą życia.

Targumy zatem znane były od wieków, ale niedoceniane przez chrześcijan, gdyż mają one z reguły charakter fragmentaryczny, a ponadto istnieją poważne rozbieżności w ich datacji. Oprócz tego zawierają one nieraz sporo elementów polemicznych w odniesieniu do chrześcijaństwa.

Nowe badania, przeprowadzone w minionym pięćdziesięcioleciu, w sposób zasadniczy zmieniły spojrzenie nie tylko na targumy, ale także na judaizm z okresu wczesnochrześcijańskiego i przełomu obydwu Testamentów. Pogłębione prace badawcze przeprowadzone na tekstach z Qumran oraz manuskryptach targumicznych pozwoliły przesunąć datę powstania tych drugich na znacznie wcześniejszą, a tym samym zbliżyły je do pism Nowego Testamentu. Do tych właśnie manuskryptów należy Targum Neofiti 1, z którego pochodzi polskie tłumaczenie pierwszych tomów Biblii Aramejskiej.

Począwszy od Soboru Watykańskiego II, dokonuje się także zasadnicza reorientacja w stosunku do Żydów jako naszych „starszych braci w wierze”. Ta reorientacja dotyczy także spojrzenia na Pismo Święte i jego interpretację. Zarówno Biblia Aramejska, jak i Nowy Testament wyrastają z tego samego źródła, którym jest wiara w objawienie Boga Abrahama, Izaaka i Jakuba. Ten Bóg dla nas, chrześcijan, jest i pozostanie na zawsze także Bogiem i Ojcem Pana naszego Jezusa Chrystusa. Ewangelie i pozostałe pisma Nowego Testamentu posługują się ponadto w dużym stopniu tą samą metodą interpretacji. Podobnie jak targumy wyjaśniają one teksty Starego Testamentu i odnoszą je do konkretnych sytuacji życiowych. Stąd nie tylko tekst, ale także komentarz targumiczny może stanowić cenną pomoc w chrześcijańskiej interpretacji Pisma Świętego.

Podczas XII Zwyczajnego Zgromadzenia Ogólnego Synodu Biskupów w 2008 r. (5–26 października), poświęconego „Słowu Bożemu w misji i posłudze Kościoła”, ojcowie synodalni domagali się, aby w posłudze słowu Bożemu wykorzystać szerzej nie tylko Stary Testament, ale także pisma żydowskie. Papież Benedykt XVI w adhortacji posynodalnej Verbum Domini przyjął postulat ojców synodalnych jako swój i przypomniał: „Nowy Testament wymaga, by był czytany w świetle Starego. Czyniła to nieustannie pierwotna katecheza chrześcijańska (por. 1 Kor 5,6-8; 10,1-11). Z tego względu ojcowie synodalni stwierdzili, że «żydowskie zrozumienie Biblii może pomóc w zrozumieniu i badaniu Pism przez chrześcijan»”¹.

Wspólne badania naukowe uczonych żydowskich i chrześcijańskich pozwoliły poznać, że istnieje bardzo dużo podobieństw i zbieżności pomiędzy targumami a interpretacją Ewangelii i pozostałych pism Nowego Testamentu. Nie tylko wyrastają one z tego samego korzenia wiary w jedynego Boga, ale także stosują podobne albo nawet te same metody interpretacji Tory czy Proroków. Badania te potwierdzają ponadto wcześniejszą datację wielu targumów i ukazują je jako bliskie lub nawet współczesne czasom Nowego Testamentu. Wiele z nich pochodzi z okresu Drugiej Świątyni Jerozolimskiej, z czasów Chrystusa. Oznacza to, że Chrystus, apostołowie, a także św. Paweł wychowany i wyrosły w żydowskiej tradycji Gamaliela Wielkiego, z dużym prawdopodobieństwem znali te pisma i z nich korzystali. Wspólna była im też tendencja do interpretacji mesjańskiej oraz wspólne takie tematy jak: stworzenie świata, człowiek, prawdziwy Izrael – mądrość Boża, słowo Boga jako uprzywilejowane narzędzie Bożego działania.

Badania dotyczące współzależności tekstów targumicznych i nowotestamentalnych są dzisiaj zaledwie u początków. Podobieństwo i współzależność nie budzą jednak żadnych wątpliwości nawet w człowieku niezbyt zaznajomionym z tą materią. Jako przykład można wskazać znaną przepowiednię proroka Balaama (Lb 24,17) czy zapowiedź u proroka Micheasza, że Betlejem będzie miejscem narodzenia Mesjasza (Mi 5,1). Zarówno w Ewangeliach (Mt 2,6), jak i w targumach otrzymują one podobną interpretację mesjańską. W Nowym Testamencie zostaje ona oczywiście odniesiona bezpośrednio do samego Jezusa. Bliskość czasowa tekstów targumicznych jawi się zatem jako pomost łączący tradycje Synagogi i Kościoła. Współzależność tekstów może być więc obopólna: Nowego Testamentu od tradycji rabinicznej, ale i odwrotnie. W tym względzie otwiera się dziś ogromne pole badawcze dla zainteresowanych wspólnymi korzeniami i bliskością wczesnochrześcijańskich pism, zwłaszcza wyrosłych z liturgii synagogalnej, z którą nierozłącznie związana jest liturgia Kościoła, od samego Chrystusa i czasów apostolskich.

Krytyczny przekład aramejski Księgi Rodzaju, przygotowany przez znakomitego znawcę problematyki biblijnej i targumicznej ks. prof. Mirosława S. Wróbla, został zaopatrzony w pełny aparat krytyczny i przypisy, łącznie z najnowszą bibliografią, i jest dedykowany tak bardzo zasłużonemu dla biblistyki polskiej ks. prof. Antoniemu Troninie. Pozycja ta wpisuje się doskonale we współczesne badania nad wspólną tradycją judaizmu i chrześcijaństwa. Projekt przekładu obejmujący całą Biblię wychodzi naprzeciw także oczekiwaniom Kościoła, sformułowanym na synodzie poświęconym słowu Bożemu i postulatom wyrażonym przez Benedykta XVI. Jest to znakomite źródło zarówno dla studiów porównawczych nad językiem Biblii Hebrajskiej, jak i dla badania wspólnych dziejów Synagogi i Kościoła, który z niej organicznie wyrasta.

Słowa uznania i wdzięczności należą się również za to, że obok Biblii Aramejskiej z samym tylko tłumaczeniem i wprowadzeniem przygotowano także wydanie ściśle naukowe. Obydwie pozycje będą niewątpliwie potrzebne, gdyż teksty targumiczne odbiegają nieraz od brzmienia tekstów biblijnych, do których zdołaliśmy się przyzwyczaić.

Mnie osobiście Biblia Aramejska przywołuje moich dawnych nauczycieli z Instytutu Biblijnego w Rzymie, takich jak: Stanislas Lyonnet, Roger Le Déaut czy Bellarmino Bagatti oraz Emmanuele Testa ze Szkoły Franciszkańskiej w Jerozolimie, którzy trudzili się nad odtworzeniem korzeni judeochrześcijańskich naszej wiary, podobnie jak powszechnie znani profesorowie z École Biblique: Roland De Vaux lub Marie-Émile Boismard, którzy wprowadzali mnie w arkana wiedzy biblijnej.

Dzisiaj, dzięki Bogu, doczekaliśmy się godnych naśladowców, także w naszej Ojczyźnie, którzy razem z żydowskimi i chrześcijańskimi specjalistami z zakresu nauk biblijnych z Jerozolimy wprowadzają nas w urzekający świat wiedzy biblijnej. Pozostaje jedynie życzyć wytrwałości i łaski Pana, by śmiałe, obliczone na wiele lat dzieło doczekało się szczęśliwego zakończenia.

Naukowcom na podejmowany trud badawczy i jego błogosławione owoce, a także wszystkim Czytelnikom, którzy będą zgłębiać tekst Biblii Aramejskiej, napisanej niegdyś w języku Pana naszego Jezusa Chrystusa, a teraz wydawanej w tłumaczeniu polskim – z serca błogosławię.

+ Henryk J. Muszyński
Arcybiskup Gnieźnieński Senior

Słowo bp. Mieczysława Cisły, Przewodniczącego Komitetu Konferencji Episkopatu Polski ds. Dialogu z Judaizmem

W środowisku polskiej biblistyki została podjęta bezcenna inicjatywa udostępnienia rodzimemu Czytelnikowi polskiego przekładu Biblii Aramejskiej, będącej tłumaczeniem Starego Testamentu z języka hebrajskiego na język aramejski, używany w życiu codziennym w Palestynie w czasach Chrystusa. Teksty zwane targumami, tłumaczone w ciągu kilku wieków, począwszy od I w. przed Chrystusem, zawierają fragmenty tekstu biblijnego, jego parafrazy, wyjaśnienia i komentarze, używane w synagogach, w domach i szkole; z targumów czerpał w swoim nauczaniu zarówno Jezus, jak i autorzy tekstów nowotestamentalnych. Tłumaczenia te także dzisiaj pomagają lepiej poznawać tradycję judaizmu biblijnego z czasu historiozbawczego przełomu, pozwalają też głębiej wnikać w treść Słowa Objawionego.

Rozpoczęcie publikacji tego monumentalnego dzieła zbiega się z pięćdziesiątą rocznicą Vaticanum Secundum oraz z rocznicą soborowej deklaracji Nostra aetate, określającej w 4 pkt. stosunek Kościoła do Żydów. Kościół pragnie coraz bardziej pogłębiać świadomość o „duchowej więzi ludu Nowego Testamentu z plemieniem Abrahama”. Uznaje też, „iż początki jego wiary i wybrania znajdują się według Bożej tajemnicy zbawienia już u Patriarchów, Mojżesza i Proroków”. Nie może więc Kościół zapomnieć o tym, że „za pośrednictwem owego ludu […] otrzymał objawienie Starego Testamentu i karmi się korzeniem dobrej oliwki, w którą wszczepione zostały gałązki dziczki oliwnej narodów” (por. Rz 11,17-24). „Skoro więc tak wielkie jest dziedzictwo duchowe wspólne chrześcijanom i żydom, święty Sobór obecny pragnie ożywić i zalecić obustronne poznanie się i poszanowanie, które osiągnąć można zwłaszcza przez studia biblijne i teologiczne oraz przez braterskie rozmowy”.

W powyższe zalecenia soborowe oraz przesłania ostatnich papieży doskonale wpisuje się podjęte dzieło tłumaczenia Biblii Aramejskiej na język polski, realizowane przez biblistów lubelskich przy współpracy z biblistami z innych ośrodków polskich oraz uczonymi żydowskimi. Ta współpraca ma szczególne znaczenie eklezjalne, gdyż jest owocem dialogu katolicko-żydowskiego rozwijanego przez Stolicę Apostolską, a także dialogu prowadzonego na polskiej ziemi dzięki coraz większej otwartości środowiska żydowskiego, na czele z rabinem Michaelem Schudrichem, oraz coraz większego zaangażowania przedstawicieli strony katolickiej. Do owoców prowadzonego dialogu w Polsce należą także: inicjatywa obchodów Dnia Judaizmu, które stały się już tradycją, spotkania dyskusyjne z rabinami organizowane we współpracy z Polską Radą Chrześcijan i Żydów, prace Komitetu KEP ds. Dialogu z Judaizmem, wspólne obchody świąt żydowskich, modlitwy katolików i żydów w synagogach, np. za Jana Pawła II, wspólne modlitwy za ofiary Shoah, rozwiązywanie trudnych problemów będących dziedzictwem przeszłości. To tylko niektóre momenty trwającego procesu budowania braterskich relacji katolicko-żydowskich w Polsce. Cieszy więc włączenie się uczonych żydowskich w to ważne wydarzenie translacji targumów.

Inicjatorem, redaktorem i duszą polskiego wydania Biblii Aramejskiej jest ks. prof. Mirosław S. Wróbel, lubelski kapłan, wybitny biblista na skalę międzynarodową, znany z pionierskiej publikacji o Jezusie i chrześcijaństwie w Talmudzie, wszechstronnie przygotowany do pracy naukowej w głównych światowych ośrodkach nauk biblijnych. Gratuluję mu inicjatywy i życzę, aby Pan dziejów zbawienia pozwolił mu rozpoczęte dzieło doprowadzić do końca. Znając osobowość ks. Profesora, jego sprawność intelektualną i organizacyjną oraz zdolność zjednywania ludzi dla realizacji ważnych przedsięwzięć, ufam, że społeczne oczekiwania wierzących się spełnią, dzięki czemu będzie można obficie czerpać z bogactwa tradycji judaizmu biblijnego.

Wyrażam radość, że publikacja tak znakomitego dzieła wpisuje się w historię lubelskiego wydawnictwa GAUDIUM.

+ Mieczysław CisłoBiskup Pomocniczy Lubelski

Słowo Michaela Schudricha, naczelnego rabina Polski

Od wieków Targum Onkelosa i Targum Jonatana są istotnymi źródłami żydowskiej interpretacji i komentarza Tanachu (Starego Testamentu). Targum Onkelosa jest często cytowany – jako podstawa interpretacji – przez innych klasycznych dla judaizmu komentatorów biblijnych, takich jak: Rashi (Rabbi Shlomo Yitzchaki z XI w. z Francji), Abraham Ibn Ezra (z XII w. z Hiszpanii) i Majmonides (z XII w. z Hiszpanii i Egiptu). Oba Targumy są tłumaczeniami Biblii, a każde tłumaczenie stanowi także interpretację. Jest to szczególnie widoczne w odniesieniu do Targumu Jonatana, który często tłumaczy i poszerza tekst biblijny. Od czasu Talmudu Żyd jest zobowiązany do czytania co szabat odpowiedniej części Tory – dwukrotnie w oryginalnym języku hebrajskim i raz w ujęciu Targumu Onkelosa.

Niniejsze, przełomowe tłumaczenie Targumów na język polski wreszcie da polskiemu Czytelnikowi możliwość ubogacenia się treścią i mądrością tekstów targumicznych. Tradycja żydowska uczy nas, że każde słowo Biblii może być rozumiane na siedemdziesiąt sposobów (shivim panim la Torah – Tora ma siedemdziesiąt twarzy). Dlatego każdy nowy komentarz Pisma Świętego odkrywa nam jeszcze jeden sposób rozumienia Biblii, Słowa Boga.

Michael Schudrich Naczelny Rabin Polski

opr. mg/mg