Skarb, który trzeba odkryć ponownie

Wielki Jubileusz Roku 2000 jest cenną sposobnością do ponownego odkrycia skarbu, o którym wielu współczesnych katolików nic nie wie. Odpust bowiem, jak czytamy w bulli ogłaszającej obchody jubileuszowe, jest «jednym z konstytutywnych elementów Jubileuszu»¹. Już papież Bonifacy VIII, obwieszczając Jubileusz roku 1300², wspomniał o licznych możliwościach oczyszczenia się z grzechów i otrzymania odpustów, które — zgodnie z wiarygodną tradycją starożytną — można uzyskać nawiedzając Bazylikę Księcia Apostołów. Pius XI, w bulli ogłaszającej Jubileusz roku 1925³, mówi, że spełniając uczynki pokutne w okresie Jubileuszu uzyskuje się wiele zasług i darów oraz dostępuje zniesienia wszystkich kar za grzechy. Z kolei Jan Paweł II wskazuje na odpust jako na jeden ze znaków, które «należą już do tradycji obchodów jubileuszowych»⁴. Zapoznając się ze zbiorem bulli dotyczących obchodów Roku Świętego w Kościele, możemy zauważyć, że pojęcia jubileuszu i odpustu są ze sobą ściśle związane. Co więcej, w najgłębszym sensie teologicznym jubileusz jest odpustem zupełnym, który wyróżnia się szczególnie uroczystym charakterem, związanym ze sprawowaniem w całej pełni Piotrowej «władzy kluczy», dzięki czemu owoce odpustu są jeszcze obfitsze.

Powody, dla których dzisiaj nie mówi się o odpustach, są zasadniczo dwa: 1) odrzucenie ich przez Kościoły protestanckie wskutek krytyki samych odpustów oraz praktyki ich udzielania w czasach Reformacji; 2) badania prowadzone przez niektórych współczesnych historyków nad średniowieczem, według których odpusty są jakoby «wypaczoną formą religijności», jaka pojawiła się w związku z «wynalezieniem» w średniowieczu czyśćca.

Luter w swych słynnych 95 tezach z 1517 r. utrzymywał⁵, że odpusty nie mają wartości przed Bogiem, ponieważ polegają tylko na darowaniu przez Kościół kary przewidzianej prawem kanonicznym. Zaprzeczał ponadto istnieniu skarbca łask Chrystusowych i zasług świętych, z którego Kościół mógłby czerpać. Ostatecznie jednak złagodził swój sprzeciw, krytykując raczej sposób propagowania odpustów. «Gdyby głoszono je należycie, według ducha i zamysłu papieża, trudności same by się ulotniły»⁶. Niemniej dodawał, że lepiej jest dobrowolnie cierpieć kary za grzechy aniżeli unikać ich przez odpusty.

Historyk Jacques Le Goff twierdzi⁷, że na przełomie XII i XIII w. dokonano pewnych zmian w «topografii» zaświatów. Nastąpiło przejście od modelu dualistycznego (piekło-niebo), do koncepcji trójdzielnej, z czyśćcem jako «trzecim miejscem pozaziemskim». Innymi słowy, w początkach XII w. niektórzy teologowie, kontynuując refleksję Ojców Kościoła na temat losów zmarłych, uznali za możliwe oczyszczenie duszy również w życiu pozagrobowym. Tak miała zrodzić się doktryna teologiczna podniesiona do rangi dogmatu na soborze w Lyonie w 1274 r., co stało się istotną przesłanką dla uznania odpustów za środek duchowej pomocy zmarłym.

Sobór Trydencki potwierdził nieprzerwane nauczanie Kościoła dotyczące odpustów i jednocześnie napiętnował błąd Lutra⁸. Zarazem jednak, właśnie ze względu na wierność autentycznej nauce o odpustach, Sobór potępił i usunął nadużycia w tej dziedzinie, tak że dzisiaj, po stopniowym wyjaśnieniu i pogłębieniu w ciągu ostatnich stuleci pojęcia odpustu, wydaje się pożądane i możliwe, aby również Kościoły zrodzone z Reformacji zrozumiały teologię odpustów. Natomiast w sferze badań historycznych zbyt mało uwagi poświęca się czasem świadectwom pierwszych wieków i pismom Ojców Kościoła o czyśćcu, cytowanym zresztą przez wielkiego mediewistę francuskiego⁹.

Katolicka doktryna o odpustach opiera się na ściśle określonych założeniach teologicznych i na dobrze udokumentowanej tradycji. Konstytucja apostolska Indulgentiarum doctrina z 1967 r. wymienia w części doktrynalnej następujące przesłanki teologiczne nauki o odpustach: 1) grzech ze swej natury pociąga karę, którą trzeba odbyć; 2) istnieje zasada solidarności pomiędzy ludźmi w Adamie i w Chrystusie, której konkretnym przejawem jest świętych obcowanie; 3) istnieje skarbiec Kościoła, na który składają się zasługi Chrystusa, Najświętszej Maryi Panny i świętych, a z którego wierni mogą korzystać za pośrednictwem Kościoła. Celem odpustu nie jest jedynie «udzielenie pomocy wiernym w odpokutowaniu kar za grzechy, ale również zachęcenie ich do pełnienia pobożnych uczynków i dzieł pokuty i miłosierdzia, zwłaszcza takich, które służą pogłębieniu wiary i dobru wspólnemu»¹⁰. Dążenie do tych właśnie celów skłania Kościół do głoszenia nauki o odpustach i do obchodzenia jubileuszów.

Fakt, że do XI w. nie używano słowa «odpust» (indulgentia), nie wyklucza istnienia «od najdawniejszych czasów»¹¹ podobnej praktyki pokutnej. Można tu wymienić np. listy pokoju (libelli pacis), kierowane w III w. do męczenników, aby wyprosić uczestnictwo w ich zasługach; dobrowolną publiczną pokutę, jako zadośćuczynienie za popełnione zło i świadectwo prawdziwego nawrócenia; modlitwy i dobre uczynki ofiarowane w intencji zmarłych: wszystkie te elementy złożą się później na pojęcie odpustu. Nie należy też lekceważyć — chociaż do tej pory nie pojawiło się jeszcze wyczerpujące studium na ten temat — wpływu ksiąg penitencjarnych z X i XI w., wraz z ich systemem taryfikacji pokut i wymiennego ich stosowania, na ukształtowanie się praktyki odpustów¹². Trzeba w każdym razie podkreślić, że nie da się zrozumieć i docenić doktryny i praktyki odpustów jedynie z punktu widzenia socjologicznego czy historycznego, ale należy na nie spojrzeć w perspektywie objawienia Chrystusa, który zlecił swemu Kościołowi pełnienie dzieła Bożego miłosierdzia. Równocześnie trzeba stwierdzić, posługując się obrazem zapożyczonym od kard. Journeta, że nauka o odpustach jest delikatnym, ale prawdziwym kwiatem wiecznie żywego drzewa wiary chrześcijańskiej. Nauka ta została pogłębiona przez wieki refleksji i sprawdzona w praktyce, wyraźnie ukazując służebną rolę Kościoła Chrystusowego¹³.

W ostatnich latach została przez niektórych podniesiona kwestia pozornie dotycząca terminologii, a mianowicie, że powinno się mówić raczej o odpuście aniżeli o odpustach, oznaczając tym słowem, w liczbie pojedynczej, wszechogarniające miłosierdzie Boże. Oczywiście, żaden chrześcijanin nie wątpi w miłosierdzie Boże i każdy mu się powierza uznając się za grzesznika. Mówimy tu jednak o szczególnej władzy Kościoła, pozwalającej mu korzystać ze skarbca miłosierdzia Bożego, aby złagodzić lub usunąć ciężar grzechów. W każdym razie słowo «odpusty» w liczbie mnogiej znajduje się Kodeksie Prawa Kanonicznego¹⁴, w Katechizmie Kościoła Katolickiego¹⁵, w bulli ogłaszającej Wielki Jubileusz¹⁶, a także w samym tytule konstytucji apostolskiej Pawła VI Indulgentiarum doctrina z 1967 r. Niech to wystarczy tym, którzy próbują przypisać owe wcale niebłahe poprawki «leksykalne» temu papieżowi. A zresztą próby ukrycia czy nawet rozwiązania problemów teologicznych przy pomocy zabiegów gramatycznych wydają się, nawet przy najbardziej przychylnej interpretacji, dosyć naiwne.

Normy kościelne dotyczące dyscypliny odpustów — ich rodzajów i liczby, warunków koniecznych do ich uzyskania, możliwości ich ofiarowania za dusze zmarłych, a także przywilejów związanych z określonymi miejscami lub przedmiotami kultu — ulegały w ciągu wieków stosownym przeobrażeniom, w zależności od zmieniających się warunków społecznych i kulturowych. Zgodnie z duchem Ewangelii i odnowy posoborowej w ostatnim czasie zwrócono baczniejszą uwagę na te działania i zajęcia, które stanowią osnowę życia codziennego, ażeby przepajać je duchem chrześcijańskim i dążeniem do miłości doskonałej. Już Enchiridion indulgentiarum Pawła VI wymienia trzy szczególnie wymowne przypadki przyznania odpustów w formie ogólnej. Otóż udziela się odpustu cząstkowego wiernemu, który: 1) wypełniając swe codzienne obowiązki i znosząc przeciwności życia, z pokorną ufnością wznosi duszę ku Bogu, dołączając przy tym, choćby tylko w myśli, jakieś pobożne wezwanie; 2) w duchu wiary i miłosierdzia usługuje sam lub służy swoimi dobrami braciom w potrzebie; 3) w duchu pokuty i poświęcenia dobrowolnie rezygnuje z jakiejś rzeczy «godziwej»¹⁷. W nowym wydaniu dodano czwarty przypadek odpustu w formie ogólnej. Może go uzyskać wierny, który publicznie świadczy o swej wierze w określonych okolicznościach życia codziennego. Należą do nich: częste przystępowanie do sakramentów świętych, uczestniczenie we wspólnotowych formach przeżywania wiary i apostołowania, głoszenie — słowem i czynem — chrześcijańskiego orędzia ludziom stojącym z dala od Kościoła.

Powyższe formy udzielania odpustów pozwalają nam lepiej zrozumieć znaczenie trafnych sformułowań, których Jan Paweł II użył w bulli ogłaszającej Jubileusz. Papież mówi w niej o «akcie egzystencjalnym», który powinien się łączyć z «aktem sakramentalnym» spowiedzi, oraz o «procesie egzystencjalnym»¹⁸, polegającym na rzeczywistej przemianie życia, która staje się świadectwem i nadaje sens oczyszczeniu z winy i usunięciu zła z serca. Kościół nie ogranicza się w swej posłudze do darowania kary doczesnej, ale zachęcając do czynienia pokuty w celu uzyskania odpustu, staje się rzecznikiem i pośrednikiem nieskończonego miłosierdzia Boga, który nie tylko obdarza przebaczeniem, ale pragnie nam również przywrócić utraconą godność.

W tym kontekście warto przywołać ewangeliczną przypowieść o synu marnotrawnym: ojciec nie ogranicza się do przebaczenia odzyskanemu synowi, ale odziewa go w bogate szaty, wkłada mu pierścień na palec i sandały na stopy. Wydając ucztę na jego cześć sprawia też, że gest miłości ojcowskiej przyjmuje wymiar wspólnotowy. Już w samej Ewangelii tkwią zatem ideowe podstawy odpustu.

Kiedy z kolei otworzymy listy św. Pawła mówiące o Mistycznym Ciele Chrystusa, zrozumiemy, w jaki sposób jeden członek ciała może wpływać na dobro całego organizmu, zwłaszcza tak znamienita część ciała, jaką jest głowa. Możemy powiedzieć, że teksty te zawierają nauczanie o solidarności nadprzyrodzonej: słabsze stworzenia, grzesznicy, otrzymują pomoc w przezwyciężaniu słabości od tych, którzy wysłużyli łaskę. Odzyskanie utraconej godności, ponowne rozdzielenie dóbr duchowych — są to pojęcia, które dobrze harmonizują, zwłaszcza dzisiaj, z chrześcijańską mentalnością.

Wydaje się zatem zrozumiałe, że z okazji przygotowań do Roku Jubileuszowego ukazuje się kolejne, czwarte już wydanie Enchiridion indulgentiarum. Wprowadza ono trzy istotne innowacje: a) przedstawienie niezmiennych zasad regulujących dyscyplinę odpustów i norm szczegółowych w świetle niedawno ogłoszonych dokumentów Stolicy Apostolskiej; b) uporządkowanie odpustów według kryterium systematycznego, co umożliwia szybszą orientację; c) sposób wykładu, który ma jasno ukazywać, że udzielanie odpustów służy ożywieniu «pobożnych uczuć miłości nadprzyrodzonej zarówno wśród poszczególnych wiernych, jak i we wspólnocie Kościoła»¹⁹. Przypomnijmy również, że nowe formy ogólne odpustów mają na celu wzmocnienie chrześcijańskich fundamentów rodziny, wiążą się z udziałem w dniach i tygodniach modlitw organizowanych w pewnych specjalnych intencjach i z kultem Eucharystii. Ponadto odpust zupełny rozszerzono na wspólne odmawianie różańca lub hymnu Akatyst, nawet jeśli grupa osób nie jest formalnie ukonstytuowana według przepisów prawa kanonicznego. Szczególne miejsce zajmują uwagi o kompetencjach różnych gremiów biskupich — zarówno w Kościołach Wschodnich, jak i w obrządku łacińskim — dotyczących ustalania wykazów modlitw najczęściej odmawianych na podlegających im terytoriach.

Chociaż czwarte wydanie Enchiridion indulgentiarum nawiązuje do bardzo dawnej doktryny i praktyki Kościoła, to jednak prezentując naukę o odpustach odwołuje się do motywacji i posługuje się systemem pojęć odpowiadających dzisiejszej mentalności.

Ks. prał. Dario Rezza

opr. mg/mg