Temperament (1). Temperament i jego uwarunkowania - podstawowe pojęcia

Temperament (1). Temperament i jego uwarunkowania - podstawowe pojęcia

Bogdan Zawadzki

ciąg dalszy artykułów:

1. Temperament i jego uwarunkowania - podstawowe pojęcia
2. Temperament - pojęcie i kryteria definicyjne
3. Kryteria taksonomiczne temperamentu
4. Kryterium międzypopulacyjne temperamentu

ROZDZIAŁ 1

1.1. Wprowadzenie

Problem istnienia podstawowych cech osobowości i ich uwarunkowania sięga czasów starożytnych. We współczesnej psychologii różnic indywidualnych zebrano szereg danych (Strelau, 2001) wskazujących na istnienie różnic pomiędzy ludźmi w zakresie określonych, wykazujących silne uwarunkowanie biologiczne, wymiarów zachowania. Nadal jednak wielu badaczy kwestionuje prawdziwość tezy o istnieniu podstawowych - wspólnych wszystkim ludziom, ale i różnicujących ich - biologicznie uwarunkowanych, cech osobowości (Sperling, 1995). Współcześnie wątpliwości budzi nie tyle zasadność ujmowania osobowości w kategoriach nomotetycznych cech (por. Mischel, 1990), ale przede wszystkim pogląd o ich podłożu biologicznym (Sperling, 1995). Tradycyjnie ten nurt interpretacyjny wiąże korzenie osobowości z szeroko rozumianymi czynnikami środowiskowymi i bywa określany mianem environmentalizmu - w opozycji do poglądu natywistycznego, podkreślającego znaczenie czynników biologicznych. Te dwie tradycje interpretacyjne - datujące się od czasów starożytnych i poglądów Teofrasta oraz Hipokratesa-Galena - wywołały niekończący się spór badaczy co do roli czynników biologicznych i środowiskowych w kształtowaniu się osobowości i - szerzej - roli obu czynników w wyznaczaniu zachowania. Sporowi temu nadawano różne nazwy: „natura-wychowanie”, „dziedziczność-środowisko” czy „geny-kultura”. Jest on obecny zarówno w naukach biologicznych, jak i społecznych (zob. Berry, Poortinga, Segall i Dasen, 1992) i odżywa zawsze przy okazji różnych znaczących odkryć naukowych w tych dziedzinach. Ta dychotomia poglądów miała swoje dobre strony - doprowadziła do rozwoju nowych gałęzi badawczych (np. genetyki zachowania) i zgromadzenia szeregu danych, wspierających obie tezy. Miała jednak także konsekwencje negatywne i to zarówno teoretyczne, metodologiczne, jak i etyczne. Stanowisko natywistyczne „zaowocowało” badaniami rasowymi (Rushton, 1988; zob. krytykę tego podejścia w pracy Zuckermana i Brody'ego, 1988), stanowisko environmentalistyczne - badaniami nad charakterem narodowym (zob. krytykę tych badań w pracy Macha, 1989 oraz Olszewskiej-Dyoniziak, 1991). Przede wszystkim jednak w psychologii doprowadziło do zróżnicowania się metodologii badań i podziału na psychologię eksperymentalną oraz korelacyjną (Cronbach, 1957), a w konsekwencji na powstanie zupełnie odmiennych paradygmatów badawczych dla obu orientacji interpretacyjnych (Hoffman, 1991). Nawet więc jeśli współcześnie wielu badaczy spór ten uważa za bezpłodny (Chasiotis i Keller, 1994; Eliasz, 1981; Strelau, 2000, 2001), a jednostronną interpretację podkreślającą rolę czynników biologicznych albo środowiskowych w kształtowaniu się osobowości w ontogenezie za przysłowiową (z kręgu kultury chińskiej) „próbę klaskania jedną dłonią”, to jednak integracja obu podejść w jeden paradygmat badawczy jest przynajmniej na razie mocno utrudniona (Bronfenbrenner i Ceci, 1993; Wachs, 1993). W efekcie też tezy o wyłącznie biologicznym czy środowiskowym uwarunkowaniu osobowości człowieka nadal są mocno akcentowane (Bouchard, 1993; Mach, 1989). Na szczęście jednak stanowiska jednostronne wydają się powoli ewoluować, czemu towarzyszą podejmowane - pomimo trudności metodologicznych - próby łącznej analizy roli obu czynników w kształtowaniu się osobowości, czy to w postaci badań akulturacyjnych (McCrae, Tik, Trapnell, Bond i Paulhus, 1998), międzykulturowych badań nad dziećmi, dotyczących roli zarówno stylu wychowania, jak i wrodzonych predyspozycji temperamentalnych (De Vries, 1987; Kagan, Arcus i Snidman, 1993; Shand i Kosawa, 1985), czy wreszcie wprowadzania zmiennych środowiskowych do badań z zakresu genetyki zachowania (Bronfenbrenner i Ceci, 1993). Wyniki tych badań wskazują na istnienie zarówno biologicznych, jak i szeroko rozumianych środowiskowych podstaw osobowości i interpretowane są najczęściej w ramach modeli efektów addytywnych albo interakcji czy korelacji „genotypowo-środowiskowej” (Plomin, 1994). Powstają także ogólniejsze modele rozwoju osobowości, uwzględniające znaczenie czynników środowiskowych i genetycznych, jak ekokulturowy model Berry'ego (1986), wychodzące ze stanowiska ekologicznego modele „niszy rozwojowej” (Super i Harkness, 1986) czy bardziej skoncentrowany na mechanizmach zmian cech temperamentu - transakcyjny model Eliasza (1981). Te tendencje badawcze sugerują konieczność szerszego podejścia do problemu uwarunkowań osobowości i analizy możliwego wpływu zarówno czynników biologicznych i środowiskowych oraz ich współdziałania raczej niż wyłącznie akcentowania uwarunkowań jednozmiennowych.

Na tę tendencję badawczą nakłada się także pewien zwrot w poglądach dotyczących uniwersalności cech osobowości. Klasyczne stanowisko środowiskowe, akcentowało całkowitą odmienność cech osobowości u ludzi żyjących w różnych warunkach ekologicznych i kulturowych (Benedict, 1966/1934). Późniejsze prace (Kardiner, 1945; Kluckhohn i Murray, 1953) dopuszczały możliwość istnienia zarówno cech wspólnych wszystkim ludziom, jak i cech specyficznych dla określonych grup społecznych czy nawet jednostek. Te uniwersalne dla człowieka cechy nie miały jednak charakteru różnicowego - wynikały one z istnienia identycznych dla wszystkich jednostek determinant biologicznych i środowiskowych (Mach, 1989). Kolejnego wyłomu w antropologii kulturowej dokonali badacze koncentrujący się nie tyle na opisie cech identycznych dla ludzi, ale na tzw. cechach osobowości modalnej, a więc cechach różnicujących poszczególne jednostki (Linton, 2000/1945). Badacze ci co prawda akcentowali dominujące znaczenie czynników kulturowych, ale brali pod uwagę także możliwość biologicznego uwarunkowania cech osobowości (Kluckhohn i Murray, 1953), a dokładniej interakcji między czynnikami genetycznymi i środowiskowymi (chociaż uważali za nieuzasadnioną biologiczną interpretację różnic międzypopulacyjnych cech osobowości; Linton, 2000/1945, s. 158-175). Podobne stanowisko relatywizmu kulturowego w ujmowaniu osobowości dominowało przez wiele lat w psychologii międzykulturowej, która w odróżnieniu od socjologii czy antropologii kulturowej koncentrowała się od początku na analizie cech jednostkowych. Współcześnie podejście to traktuje się jednak jako zbyt wąskie (Berry i in., 1992), wskazując na konieczność rozróżnienia między cechami współnymi dla wszystkich ludzi, a cechami specyficznymi dla określonych populacji oraz sugerując możliwość istnienia odmiennych uwarunkowań tych cech. Wśród teoretyków osobowości stanowisko takie traktuje się jako w pełni uzasadnione, pod warunkiem wszakże dokonania rozróżnienia sfer osobowości na charakterologiczną i temperamentalną (Pervin, 1994). W ujęciu tym cechy charakterologiczne można traktować jako specyficzne kulturowo cechy osobowości i zakładać, że są one kształtowane pod dominującym wpływem czynników środowiskowych (por. Eaves, Eysenck i Martin, 1989). Z kolei cechy temperamentalne można traktować jako cechy wspólne, uniwersalne kulturowo, w zakresie których istnieją zarówno różnice wewnątrzpopulacyjne i międzypopulacyjne oraz które pozostają pod dominującym (choć nie wyłącznym) wpływem czynników biologicznych. Przy takim ujęciu klasyfikacyjnym cech osobowości podejście indywidualno-populacyjne, a dokładniej wewnątrzpopulacyjne i międzypopulacyjne wydaje się nie tyle opozycyjne, ale wręcz komplementarne w stosunku do podejścia biologiczno-środowiskowego. W istocie dopiero integracja obu paradygmatów badawczych może umożliwić udzielenie pełnej odpowiedzi na pytanie o naturę składników osobowości człowieka.

Stan współczesnej wiedzy umożliwia podjęcie próby zebrania danych ilustrujących tezę, że określone cechy osobowości - należące do sfery temperamentalnej - są wspólne dla wszystkich jednostek i populacji (a więc są niejako niezależne od genetycznych i środowiskowych różnic dzielących zarówno te jednostki, jak i populacje). W tym sensie są produktem wspólnego wszystkim jednostkom mechanizmu fizjologicznego, uwarunkowanego przez zbliżone czynniki genetyczne i czynniki środowiskowe. Z drugiej strony koniecznym uzupełnieniem dowodowym tej tezy wydaje się przeprowadzenie analizy uwarunkowania różnic cech temperamentu, tak na poziomie indywidualnym (wewnątrzpopulacyjnym), jak i międzypopulacyjnym, a więc zebranie danych wskazujących na możliwe przyczyny (genetyczne, środowiskowe) tych różnic. Warunkiem takiej analizy jest jednak zintegrowanie danych zebranych w ramach różnych podejść badawczych, a zatem: podejścia wewnątrzpopulacyjnego i międzypopulacyjnego oraz podejścia genetycznego i środowiskowego.

Te założenia ogólne przyjęto w obecnej pracy. Wychodząc od tezy o temperamencie jako uniwersalnym składniku ludzkiej osobowości, zmierzano do wykazania, że istnieją zarówno znaczące podstawy genetyczne tych cech, jak i znaczące uwarunkowania środowiskowe. Wspólnym mianownikiem wszystkich analiz były przy tym porównania międzypopulacyjne. Na podstawie analiz osobniczych, oczekiwano, że dane cechy mogą być zidentyfikowane we wszystkich badanych populacjach (a więc niezależnie od wszystkich różnic genetycznych i środowiskowych, tzn. kulturowych, ekologicznych i społeczno-ekonomicznych dzielących te populacje). Na podstawie badań z zakresu genetyki zachowania sformułowano hipotezę, że w porównywanych populacjach cechy te są w dominującym (a możliwe nawet, że także zbliżonym stopniu) uwarunkowane czynnikami genetycznymi, przy znaczącym wkładzie czynników środowiskowych (międzypopulacyjna analiza porównawcza danych zebranych w obrębie podejścia wewnątrzpopulacyjnego). Oczekiwano również, że porównywane populacje różnią się temperamentem i że różnice te mogą być przypisane w głównej mierze uwarunkowaniom społeczno-ekonomicznym i kulturowym (analiza różnic międzypopulacyjnych). Wreszcie, dokonując integracji danych dotyczących roli czynników środowiskowych w kształtowaniu cech temperamentu zebranych w dotychczasowych badaniach wewnątrzpopulacyjnych oraz obecnych badaniach międzypopulacyjnych, sformułowano tezę o znaczącym wpływie uniwersalnych czynników o charakterze środowiskowym na cechy temperamentu. Na tej podstawie sugerowano konieczność wypracowania nowego wszechstronnego paradygmatu badań nad temperamentem, tj. uwzględniającego zarówno porównania wewnątrzpopulacyjne i międzypopulacyjne, jak i analizy genetyczno-fizjologiczno-środowiskowe. Wskazano przy tym także na szereg ważnych implikacji teoretycznych zebranych danych dla analizy temperamentu, m.in. konieczności uwzględniania zmian własności mechanizmu fizjologicznego cech i względnej zmienności czasowej temperamentu. W istocie zatem praca ta dotyczy psychologii temperamentu, ale rozpatrywanego z szerszej niż jest to czynione zazwyczaj, bo zarówno z wewnątrzpopulacyjnej, jak i międzypopulacyjnej perspektywy.

Fragment książki Bogdana Zawadzkiego „Temperament. Geny i środowisko. Porównania wewnątrz- i miedzypopulacyjne.”

opr. MK/PO