Jarząbek i włóczka

Jarząb to drzewo o drobnych listkach lub owalnych liściach i małych pomarańczowych owocach tworzących grona w kształcie parasola. Istnieje kilka gatunków jarzębu — jednym z nich jest jarzębina. Należący do tej samej rodziny wyrazowej jarząbek jest nazwą ptaka — nieco większego od kuropatwy, pstrego w brązowe i czarne plamy, z niedużym czubkiem na głowie. I w tej cesze kolorystycznej należy upatrywać etymologicznego źródła przywołanych rzeczowników: jest nim praindoeuropejski rdzeń -ereb(h)-, -orob(h)-, wykorzystywany do oznaczenia zwierząt lub drzew o ciemnej lub czerwonej barwie, w świecie słowiańskim — szczególnie o barwie niejednostajnej, pstrej (w staropolszczyźnie i wielu gwarach funkcjonowały formy jarzębiaty — „o pstrym upierzeniu”, jarzębić — „pstrzyć”).

Przywołane tu słowa stały się bazą derywacyjną bardzo wielu dzisiejszych nazwisk, takich jak Jarząbek, Jarzębski, Jarząbik, Jarząbkiewicz, Jarzębek, Jarzębiak, Jarzębowicz. Oczywiście, każde z nich występuje u nas także w wariancie pisownianym z dwuznakiem -om-, -em-, odpowiadającym wymowie samogłosek nosowych przed spółgłoskami zwartymi i zwarto-szczelinowymi: Jarzombek, Jarzembski, Jarzombik, Jarzombkiewicz, Jarzembek, Jarzembiak, Jarzembowicz. Na tej samej zasadzie obok Zarębów, Dęboniów, Dąbków, Zębików, Stępniów czy Węglarzów mamy w Polsce Zarembów, Demboniów, Dombków, Zembików, Stempniów i Wenglarzów.

Ponieważ zapisy nazwiskowe nie podlegają współczesnym restrykcjom ortograficznym, nie mogę Czytelnikowi noszącemu nazwisko Jarząbek jednoznacznie odpowiedzieć, czy lepsza jest postać z „-ą-”, czy z „-om-” (tą drugą posługiwał się brat jego dziadka). Co najwyżej wolno mi orzec, że zapis z „-ą-” odpowiada etymologicznemu pierwowzorowi i obowiązującej pisowni wyrazu pospolitego jarząbek, drugi natomiast — powtórzę — zgodny jest z tradycyjną wymową form o takim składzie głoskowym (zdarzają się i wypadki odwrotne: oto np. postać z prymarnym -om- nazwy pospolitej bomba w nazwie własnej Bomba na zasadzie przesadnej poprawności ktoś zapisał jako „-ą-” i to ostatnie zachowało się u niektórych nosicieli takiego nazwiska — choćby u mego poznańskiego przyjaciela językoznawcy prof. Stanisława Bąby!).

Wróćmy jednak jeszcze do Jarząbka. Na jednym z podmiejskich krzyży w moich Tarnowskich Górach widnieje napis z lat międzywojennych: Ufundowała rodzina Jarcombek. Ukazuje on wręcz poglądowo substytucyjne relacje polsko-niemieckie. Przodkowie fundatorów krzyża byli na pewno Jarząbkami. Nosowe o (ą) przed zwartą „b” wymawiane jest, oczywiście, jak „om”: Jarzombek. Ta postać graficzna przez stronę niemiecką została odczytana z połączeniem głoskowym -rc-, czyli Jarcombek (jest to typowy przykład wpływu fonetyki niemieckiej, a ściślej — odczytania na sposób niemiecki litery „z” jak „c” — por. niemieckie formy ziehen, Ziel, Zug czytane cijen, cil, cug). Ta niemiecka wymowa utrwaliła się w pisowni tak silnie, że kiedy nasze nazwisko „wróciło” do polszczyzny, „c” już w nim pozostało.

Rezultatem identycznego procesu jest nazwa własna Murcki — nawiązująca do pierwotnego murzka „górnika”. Ów murzek zaś pochodził z całą pewnością od czasownika murzyć, murzać, wymawianego mur-zyć, mur-zać, a znaczącego tyle co „brudzić się, czernić, plamić się” (jeszcze w Mickiewiczowskim Panu Tadeuszu Telimena robi wymówki Zosi, że ta „z umurzaną dziatwą chłopską już do woli się napieściła”). I w tym wypadku odczytanie litery „z” na sposób niemiecki jako „c” doprowadziło do przekształcenia się postaci mur-zek w murcek — podstawy nazwy miejscowej Murcki.

Inny Czytelnik „Gościa Niedzielnego” pisze w swoim liście o panieńskim nazwisku swojej prababki. Kiedy w roku 1922 jej rodzina przeniosła się na polską stronę Śląska, przybrało ono postać Włóczka. Wcześniej rodzice i rodzeństwo prababki zapisywali się z niemiecka Wlotzka. Ale — jak pisze Korespondent — zdarzały się formy Wlotcka i Wloczka. To jeszcze jeden poglądowy wręcz przykład relacji fonetyczno-graficznych polsko-niemieckich. A wszystkie te warianty są, naturalnie związane z podstawą wlec, włóczyć (Włok, Włoczek, Włoka, Włóka, Włóczka, Wleklik, Wlekliński).

opr. mg/mg