"My już posiadamy pierwsze dary Ducha"

1 Wprowadzenie

Dobrze się stało, że w ostatnich latach wiele teologicznych i duszpasterskich środowisk, podjęło rzetelną refleksję, a także sporo naukowych badań na temat postaw współczesnych bierzmowanych, którzy przyjęli pełnię darów Ducha Świętego, a także kandydatów do bierzmowania, którymi w Polsce – w większości – to uczniowie trzyletnich Gimnazjów. Doświadczenia ostatnich lat, pokazują jak często postawa bierzmowanych jest daleka od tej, która jest zobowiązującą z faktu przyjęcia bierzmowania.

Ten kryzys postaw bierzmowanych na pewno można wpisać w szeroki wachlarz kryzysu wielu dziedzin życia współczesnego człowieka. Mówi się dzisiaj o kryzysie kultury i cywilizacji, o kryzysie autorytetu, o kryzysie prawdy, o kryzysie prawidłowego ustawienia hierarchii wartości, a w związku z tym także o kryzysie wartości religijno – moralnych².

Powszechnie znanym w świecie jest fakt, kiedy parę lat temu austriacki biskup diecezji Salzburg Georgie Eder, w parafii Gröding odmówił udzielenia sakramentu bierzmowania, a ta decyzja znalazła aprobatę kard. Christopha Schönborna, arcybiskupa Wiednia. Biskup Georgie Eder w jednym z prasowych wywiadów z dużym rozgoryczeniem powiedział: Stale działamy przeciwko prawu kościelnemu, które stawia o wiele bardziej surowe wymagania w kwestii dopuszczenia do sakramentów³. Natomiast Kard. Schönborn dostrzegając wyrazisty problem proponuje Austriakom zastanowić się: czy nie spłaszczyliśmy chrześcijaństwa do tego stopnia w naszym kraju, iż znalazło się ono w niebezpieczeństwie, że stanie się ono zwyczajem?⁴. Znają ten problem również w Polsce zaangażowani w pracę katechetyczną w szkołach. Nic też dziwnego, że wymownymi stają się postulaty wielu teologów, a także duszpasterzy, aby połączyć bierzmowanie z chrztem, albo przesunąć konfirmację na jeszcze późniejszy czas młodego, ale już dojrzałego także intelektualnie człowieka.

Na podstawie wielu duszpasterskich obserwacji można z dużym przekonaniem stwierdzić, że niestety dla wielu wyznawców Chrystusa, Duch Święty jest nieznaną Boską Osobą. Owszem w okresie przygotowań do wielkiego Jubileuszu Chrześcijaństwa roku 2000, jeden rok duszpasterski 1998, był poświęcony refleksji na temat roli i znaczeniu Ducha Świętego dla naszej chrześcijańskiej formacji, ale oczywiście to za mało. Sporadycznie w kaznodziejskim przekazie słyszymy o Duchu Świętym i niestety także na katechezie za mało się mówi o Duchu Świętym, który jest Duchem Parady, ale i Duchem Uświęcicielem i Pocieszycielem. Jakoś ciągle łatwiej nam mówić o Bogu Ojcu, Jezusie Chrystusie czy też nawet o Matce Bożej, a przecież Duch Święty jest Osobą Boską równą Ojcu i Synowi.

Biblię należy czytać, przekazywać wszystkie treści i interpretować globalnie, a więc całościowo i nie można z niej wydobywać tylko prawd dotyczących Boga Ojca i Syna Bożego. Prawda o Duchu Świętym jest bardzo konkretnie zapisana na kartach Ksiąg natchnionych, którą ciągle trzeba wydobywać, przekazywać i żyć na co dzień. W niniejszym przedłożeniu w wielkim skrócie i to wybiórczo będziemy chcieli wydobyć niektóre treści z biblioteki Natchnionych Ksiąg.

2 Zapowiadany Mesjasz pełen darów Ducha

Teksty biblijne zaświadczają, że prorocy są obdarzeniu Duchem Jahwe i w Księgach prorockich jest wiele przekazów, które mówią o wylaniu Ducha Bożego nie tylko na wybranych ludzi, ale także na odnowiony dom Izraela i w czasach mesjańskich i eschatologicznych⁵.

Prorocy również zapowiadają Mesjasza – idealnego Władcę, który w sposób wyjątkowy będzie obdarowany charyzmatycznymi darami Ducha. Na szczególną uwagę zasługuje proroctwo Izajasza:

Wyrośnie różdżka z pnia Jessego,

wypuści się odrośl z jego korzenia.

I spocznie na niej Duch Jahwe,

duch mądrości i rozumu,

duch rady i męstwa,

duch wiedzy i bojaźni Jahwe⁶.

Zapowiadany Mesjasz będzie obdarzony mądrością (h^okm^ah)⁷ i rozumem (bînah). Darem mądrości i to w stopniu najwyższym był obdarzony Salomon⁸ i  mógł rozróżniać dobro od zła wydając sprawiedliwe wyroki⁹ Józef napełniony Duchem Bożym¹⁰ posiadał także mądrości, dzięki której potrafił wyjaśniać sny, dobrze radzić i przekonywująco przemawiać¹¹. W przekonaniu Izraelitów mądrość posiadał ten, kto potrafił umiejętnie radzić sobie w życiu¹². Prawdziwym mędrcem niekoniecznie jest to człowiek wielkiej wiedzy, ale ten, kto potrafi dobierać najlepszych metod i środków dla zrealizowania określonego celu.

Dar rozumu (bînah), którym będzie obdarzony Mesjasz, najczęściej w Biblii jest łączony z darem mądrości ¹³. Dar ten skutecznie przyczynia się do obiektywnej oceny konkretnej sytuacji i pomaga w podjęciu trafnych decyzji związanych z przyszłością¹⁴. Człowiek będący uczestnikiem tego daru może trafnie odczytywać wolę Bożą oraz rozróżniać prawdę od kłamstwa.

Rada (‘esah) to następny dar przeznaczony Przedziwnemu Doradcy. Potrzebny on był przede wszystkim władzy sądowniczej, natomiast Książe Pokoju obdarzony tym darem będzie w sposób doskonały rozwiązywał każdą, a zwłaszcza trudną sytuację, w czym pomagać będzie trafne widzenie przyszłości.

Dar męstwa (g^ebűrah)¹⁵ - który nawet przypomina imię Mesjasza - „Bóg Mocny” (‘el gibbor) – stanie się rzeczywistością przyszłego Potomka Dawida. Męstwo jest tym darem, który uzdalnia do odważnego i ufnego podjęcia nawet trudnych zadań życiowych¹⁶. Zapowiadany Mesjasz nie tylko będzie najroztropniejszy w swych radach, lecz również będzie posiadał siłę i moc do realizacji dobra w świecie.

Dar wiedzy (da‘at), nie uzdalnia do bycie w dzisiejszym tego słowa znaczeniu teologiem, ale prowadzi do odkrycia nieskończonej miłości Boga do człowieka¹⁷ oraz zobowiązuje do uległości i całkowitego oddania się Bogu. Przyszłego Władcę Mesjańskiego Duch Jahwe bardzo konkretnie wiąże z Bogiem i uzdalnia do pełnienia woli Bożej oraz stawania w obronie uciśnionych i ubogich¹⁸.

Bojaźń Boża (jir^e’at Jhwh), i jest ona „początkiem mądrości”¹⁹ oraz jest podstawą „wiedzy” ²⁰. Dar bojaźni Bożej posiadał Abraham, doświadczony wielką próbę wiary, a do którego Jahwe mówi: Teraz poznałem, że boisz się Boga, bo nie odmówiłeś Mi nawet twego jedynego syna²¹. Księgi mądrościowe stwierdzają, że bojaźń Boża kieruje człowieka w stronę prawego życia, wolnego od grzechu²². Nie można tego daru utożsamiać z  lękiem przed Bogiem, ale przede wszystkim wiązać go z wielkim szacunkiem Boga i synowską miłością Jahwe, z władzą rządzenia²³, a także władzą sądzenia, którą będzie wykonywał Mesjasz²⁴.

Choć Salomon zachwycał mądrością i rozumem, Dawid męstwem i roztropnością, wiedzą i bojaźnią bożą patriarchowie i prorocy, to wszystkie te dary i to w stopniu najwyższym będzie posiadał zapowiadany Mesjasz²⁵, który będzie sprawiedliwie sądził, upokorzy gwałtowników i bezbożnych, nagrodzi sprawiedliwych. Nie tylko obiecany Emmanuel²⁶,będzie posiadał pełnię darów Ducha Jahwe, ale również w czasach mesjańskich nastąpi wylanie Ducha Bożego na tych wszystkich, którzy przyjmą Mesjasza za przewodnika życia. Mesjasz przyniesie światu pokój i wewnętrznie przemieni człowieka, a ludzkość będzie wprowadzać ład i realizować czynną miłość oraz czynić dobro.

Duch Boży szczególnie obecny w życiu Mesjasza, pomoże przemienić wewnętrznie człowieka, a także nowy Lud Boży. Owocem tych darów będzie powszechny ład i pokój.

Tekst proroka Izajasza najwięcej nam mówi o darach Ducha Jahwe w zapowiadanym Mesjaszu. Żaden Autor starotestamentalny nie przedstawił tak dokładnie możliwości działania konkretnego człowieka mocą darów Ducha Jahwe. Stąd też każdy katecheta kandydatom po podstawie proroctwa Izajasza winien ukazywać siedmiokrotne dary Ducha Świętego, które mają otrzymać w sakramencie bierzmowania.

W Starym Testamencie nie ma zaprezentowanej nauki o Trzeciej Osobie Trójcy Świętej, ale znajdujemy wiele zapowiedzi o wylaniu Ducha Świętego. Czas przygotowania do sakramentu bierzmowania winien być nacechowany wielkim oczekiwaniem na przyjęcie darów Ducha Świętego.

3 W Nowym Testamencie

W Nowym Testamencie znajdujemy obszerny wykład nauki o Duchu Świętym. Na podstawie wielu nowotestamnetalnych tekstów wypracowujemy pneumatologię, która winna być stale obecna na katechezie przed bierzmowaniem i po bierzmowaniu. Chciejmy te prawdy wydobyć z wybranych tekstów .

3.1 Duch Święty w Tajemnicy Wcielenia

We wszystkich ważniejszych momentach historii zbawienia, należy dostrzec działanie Ducha Bożego. Natomiast szczególną rolę, zgodnie ze zbawczym zamysłem Bożym, Duch Święty spełnił w realizacji Tajemnicy Wcielenia.

Teksty biblijne dotyczące publicznej działalności Jezusa jasno podkreślają, że od samego początku kierował Nim Duch Święty. Zarówno Łukasz ²⁷, jak i Mateusz²⁸, pisząc o dziecięctwie Jezusa potwierdzają poczęcie Jezusa w łonie Maryi za sprawą Ducha Świętego. „Znamienne jest przy tym i to, że Ewangeliści zarówno Łk 1, 35 jak i Mt 1, 18. 20 mówiąc o Duchu Świętym używają formy πνευμα θεου, a więc bez rodzajnika, co wraz z paralelnym określeniem Łukaszowym δυναμις υψιστου dostrzegamy nawiązanie do stwórczej Bożej Mocy, o czym mówią teksty: Rdz 1, 2; Iz 32, 15”²⁹. Kiedy ewangelista Łukasz umieszcza słowa anioła skierowane do Maryi: Duch Święty zstąpi na Ciebie i moc Najwyższego osłoni Cię - δυναμις υψιστου επισκιασει σοι³⁰, trzeba tam również dostrzec wyraźne nawiązanie do obłoku, który okrywał Namiot Spotkania i Arkę Przymierza. Czynność osłonięcia Maryi należy właśnie zestawić z opisem Księgi Wyjścia: Wtedy to obłok okrył Namiot Spotkania, bo spoczywał na nim obłok i chwała Jahwe wypełniała przybytek³¹. Unoszący się obłok nad Namiotem Spotkania w czasie wędrówki do Ziemi Obiecanej był znakiem wzywającym do dalszej drogi. Dla Maryi ta moc, która ją okryła była imperatywem do przyjęcia Bożego wezwania. „Obłok jaśniejący, symbol obecności Boga w zwiastowaniu, personifikuje się i jest nazwany Duchem Świętym lub Mocą Najwyższego. Stwórcza wszechmoc Boga stwarza w łonie dziewiczym Maryi Świętą Istotę, której będzie przysługiwał tytuł Syna Bożego w sposób nieporównywalny z nikim dotąd”³².

Maryja jest tą pierwszą ze wszystkich stworzeń, w której Duch Święty dokonał jedynego i niepowtarzalnego dzieła, dzięki któremu dokonało się nowe stworzenie, Dziewica poślubiona mężowi stała się Matką Zbawiciela i od tego momentu rozpoczął się dla ludzkości nowy czas, czas łaski i zbawienia. Po wyrażających radość słowach Maryi: δου η δουλη κυριου γενοιτο μοι κατα το ρημα σου - Duch Święty sprawił, że Maryja stała się Matką Boga - Człowieka Boga. W tym momencie posłany Syn Najwyższego przyjął naturę ludzką.

Maryja przez swoje fiat dzięki interwencji Ducha Świętego dała ludzką naturę Słowu Wcielonemu, przez które otrzymaliśmy łaskę i prawdę³³. Poczęcie Jezusa za sprawą Ducha Świętego należy do najważniejszych prawd nowotestamentalnej pneumatologii, gdyż ukazuje w najwyższym stopniu boskie działania Ducha. W tym wydarzeniu należy dostrzec pewną nić łącząca czasy Starego i Nowego Przymierza. Prorocy zapowiadali Mesjasza pełnego Ducha Świętego³⁴ i kiedy następuje urzeczywistnienie tych zapowiedzi dowiadujemy się, że od samego początku przyjęcia natury ludzkiej jest pełen Ducha Świętego³⁵. W Jezusie przez Ducha Świętego urzeczywistniły się wszystkie zapowiedzi i obietnice dane Izraelowi. Jezus, Król³⁶ – Mesjasz, Zbawiciel świata początkuje nowy etap historii i jest nowym Adamem – głową Nowej ludzkości, nad którą ma pełnię władzy. Chrystus został namaszczony przez Ducha Świętego będąc prawdziwym Synem Bożym³⁷, równym Ojcu, zrodzonym z Maryi Dziewicy: Duch Święty zstąpi na Ciebie i moc Najwyższego Cię osłoni. Dlatego też Święte, które się narodzi będzie nazwane Synem Bożym³⁸. Tajemnica wcielenia nie stanowi przekazania Jezusowi władzy królewskiej, prorockiej i kapłańskiej, gdyż Chrystus będąc Bogiem posiadał te władze w najwyższym stopniu, ale i działanie Ducha Świętego w tajemnicy wcielenia czyni Go Zbawicielem świata.

To Maryja również – jak uczy wschodnia teologia – jest „Nosicielką Ducha”³⁹, pośredniczy w przekazaniu Go Mesjaszowi i dzieli się Nim z innymi⁴⁰. Tak więc Maryi wiele zawdzięczamy w poznawaniu mocy i natury Ducha Świętego.

Natomiast Jan Chrzciciel już wyraźniej przedstawia Jezusa spełniającego misję mocą Ducha Świętego.

3.2 Objawienie Ducha Świętego podczas chrztu w Jordanie

Fakt chrztu Jezusa w Jordanie jest powszechnie przyjmowany i nie stanowi historycznego problemu. Został odnotowany przez wszystkich Ewangelistów⁴¹, którzy stwierdzają, że Jezus widział Ducha Świętego καταβαινον εις αυτον - zstępującego na Niego i to jak gołębica. Ewangeliści prezentując scenę chrztu w Jordanie piszą o rozdarciu się niebios, co należy interpretować jako nawiązanie do  pism prorockich i literatury apokaliptycznej. Prorok Izajasz kieruje do Boga modlitwę o rozdarcie niebios i zstąpienie⁴² i wyraża zachwyt o zstąpieniu Zbawiciela na ziemię⁴³. Natomiast Ewangelista pragnie zaznaczyć, że podczas chrztu w Jordanie nastąpiło obfite wylanie darów Ducha Świętego na Mesjasza i że nastąpią nowe czasy. Z kolei Ezechiel pisząc o początku swojego powołania zaznacza, że gdy doświadczył widzenia, otworzyły się niebiosa⁴⁴. Niebo w ówczesnym świecie wyrażało to wszystko, co znajdowało się ponad ziemią, a więc przestrzeń powietrza i chmury, dlatego też np. błyskawice mogły oznaczać „otwarcie niebios”. Natomiast częściej niebo było miejscem przebywania Boga i stamtąd często ludzkość doświadczała teofanii. Kiedy połączymy formułę Ezechiela: Otworzyły się niebiosa i doświadczyłem widzenia Bożego⁴⁵, która początkuje Jego prorocką działalność, z relacją ewangelisty Marka, który: ujrzał rozwierające się niebo⁴⁶, która również oznacza początek publicznej działalności Jezusa, to dostrzegamy, iż zawsze od Boga, posyłającego Ducha Świętego pochodzą moce uzdalniające do wypełnienia określonej misji.

Interesującą jest informacja ewangelistów, że Duch Święty zstępuje jak (ως) gołębica⁴⁷, a Łukasz dokładniej jeszcze wyjaśnia, że zstąpił w postaci cielesnej niby gołębica⁴⁸. Mamy tutaj jedyny taki przypadek w Nowym Testamencie, że Ducha Świętego symbolizuje gołębica. Zapewne ewangeliści przez tę symbolikę chcieli nawiązać do gołębicy Noego z gałązką oliwną⁴⁹, która z kolei stała się zwiastunem ustąpienia wód, i nastania czasu pokoju oraz zawarcia przymierza Boga z Noem. Przymierze noachickie poprzedzone dwukrotnym „badaniem” terenu przez gołębicę należy interpretować jako zapowiedź zawarcia nowego i wiecznego przymierza za sprawą Ducha Świętego. W tym porównaniu występuje jakieś połączenie nieba z ziemią⁵⁰, które dokonało się przez Jezusa za sprawą Ducha Świętego. Gołębica podczas chrztu Jezusa w Jordanie zwiastowała koniec czasu oczekiwania i początek nowego stworzenia początek nowej ery zbawienia. Po zstąpieniu Ducha Świętego na Jezusa daje się słyszeć głos z nieba: Tyś jest mój Syn umiłowany, w Tobie mam upodobanie⁵¹, który był potwierdzeniem chrztu i teofanii. Znów mamy tutaj nawiązanie do proroków. Ezechiel , gdy usłyszał głos mówiącego⁵² przyjął misję prorocką, a Deutro – Izajasz łączył „głos” z wyzwoleniem z niewoli babilońskiej. Natomiast w pierwszej pieśni Sługi Jahwe mamy prawie identyczne słowa jak w Ewangelii Marka: Oto mój Sługa, którego podtrzymuję. Wybrany mój, w którym mam upodobanie⁵³. Stąd należy wnioskować, że w chwili chrztu w Jordanie Jezus oficjalnie przyjmuje misję zapowiedzianego cierpiącego Mesjasza. Jezus od momentu chrztu w Jordanie otrzymuje od Ojca pierwsze swoistego rodzaju upoważnienie do spełniania publicznej misji zbawczej. Mesjasz - Sługa zostaje wyposażony w dary Ducha, zapowiedziane przez proroków⁵⁴. W literaturze apokryficznej Mesjasz występuje łącznie z Duchem i obmyciem wodą⁵⁵, dlatego taki ewangeliczny zapis był dobrze przyjęty przez ówczesnych Żydów. Wydarzenie chrztu Jezusa w Jordanie jest ważnym dla ukazania nauki o Duchu Świętym, który staje się udziałem przyjmujących chrzest i tym samym sprawia wejście człowieka w przymierze z Bogiem.

Chrzest w Jordanie to przyjęcie Ducha Świętego przez Jezusa i podjęcie realizacji publicznej misji zbawczej.

3. 3 Duch Święty w czasie publicznej działalności Jezusa

Cała publiczna działalność Jezusa naznaczona jest Duchem Świętym. Nie będzie jak się wydaje przesadnym stwierdzenie, że już na samym początku, kiedy został przez Ducha zaprowadzony na pustynię, przeszedł swoistego rodzaju test, swojej mesjańskiej mocy. To zapewne mocą Ducha Świętego Jezus przetrwał tak trudny czterdziestodniowy pobyt na pustyni i odniósł trzykrotne zwycięstwo nad szatanem⁵⁶ Następnie w mocy Ducha powrócił do Galilei, gdzie znajduje powszechny rozgłos przez czynione cuda i głoszoną Dobrą Nowinę⁵⁷. Niemożliwym jest przepowiadanie Bożego Słowa bez pomocy Ducha Świętego i nic też dziwnego, że Łukasz chcąc potwierdzić spełnienie się prorockich zapowiedzi, i głoszenie Bożego Słowa powołuje się na tekst proroka Izajasza: Duch Pański spoczywa na Mnie, ponieważ Mnie namaścił i posłał Mnie, abym ubogim niósł dobrą nowinę⁵⁸. Po chrzcie w Jordanie i po pobycie na pustyni Jezus rozpoczyna ewangelizację ubogich. Łukasz połączył ewangelizację z namaszczeniem Duchem Świętym. Słowo Mesjasza posiada moc zbawczą. Źródłem mocy ewangelizacji Jezusa był Duch Święty, którego już po wniebowstąpieniu przekazał apostołom dla skuteczności prowadzonej misji przepowiadania⁵⁹ apostołowie dopiero po Pięćdziesiątnicy poszli w świat głosić Dobrą Nowinę. Jezus mocą swego słowa wyrzucał złe duchy⁶⁰, uzdrawiał chorych⁶¹, modlił się w Duchu i wysławiał Ojca⁶². Jezus w całym swoim życiu realizuje wszystkie prorockie zapowiedzi o Mesjaszu napełnionym Duchem Pańskim, wielbiąc Ojca, głosząc zbawcze czyny i przybliżając tajemnice Bożego Królestwa. „Duch niejako popycha Jezusa do rozpoczęcia posłannictwa Tego, który ma wprowadzić ekonomię zbawienia, a ściślej - program Cierpiącego Sługi”⁶³.

Duch Święty ma duży wpływ na Jezusa zwłaszcza w jego początkowym okresie publicznej działalności, ale nie można jej przemilczeć także w późniejszym okresie, a zwłaszcza podczas misterium zbawczego, które dokonywało się na krzyżu i w czasie zmartwychwstania.

3. 4 Obietnice Ducha i jego udzielanie

Jezus tuż przed swoim wniebowstąpieniem po wielu doświadczeniach Ducha Świętego w czasie ziemskiego posłannictwa zobowiązuje apostołów do dawania świadectwa. Z tym zobowiązaniem łączy się obietnica daru Ducha: Oto ja ześle na was obietnicę mojego Ojca⁶⁴. Wprawdzie w tym wersecie nie ma wymienionego Ducha Świętego, ale taka interpretacja nasuwa się w kontekście zapisów Dziejów Apostolskich, mówiących o oczekiwaniu obietnicy Ojca⁶⁵ i o zstąpieniu Ducha Świętego⁶⁶. W Łukaszowych zapisach⁶⁷dostrzegamy wspólną terminologię, frazologię, ten sam język oraz teologię Łukasza⁶⁸. W obydwu fragmentach Duch Święty nazwany jest obietnicą Ojca i mocą - δυναμις. Ta moc będzie zobowiązaniem do bycia świadkami - μαρτυρες. Te obietnice znajdują realizację w dniu Pięćdziesiątnicy⁶⁹ i od tego czasu Duch Święty jest mocą świadectwa i siłą napędową nowego Ludu Bożego. Po wydarzeniu Pięćdziesiątnicy Piotr uzbrojony mocą z wysoka daje właściwą interpretacje wydarzeń zbawczych, łącznie z potwierdzeniem posłania Kościołowi Ducha Świętego przez uwielbionego Jezusa⁷⁰.

Natomiast Jan Ewangelista przedstawia Jezusa, który podczas ostatniej wieczerzy, wygłaszając mowę pożegnalną, w wieczerniku zapowiada Ducha Prawdy⁷¹, Ducha Parakleta⁷², a  po Zmartwychwstaniu zwraca się do uczniów słowami: Przyjmijcie Ducha Świętego⁷³.

3. 5 Znaczenie Zesłania Ducha Świętego

Realizacja zapowiedzi starotestamentalnych o wylaniu Ducha, znajduje urzeczywistnienie w dzień Pięćdziesiątnicy⁷⁴. Zgromadzeni w wieczerniku uczniowie doświadczyli oczekiwanego w ostatnich dniach wylania Ducha⁷⁵.

Otrzymanie Ducha Świętego przez apostołów w Dzień Piećdziesiątnicy, zwanym także Świętem Tygodni, ma ważne znaczenie teologiczne. Dzień Pięćdziesiątnicy był pięćdziesiątym dniem po ofiarowaniu pierwszego snopa ze zbiorów. Było to u Żydów święto pierwszych zbiorów⁷⁶, a przypadało ono w siedem tygodni po święcie Paschy, czyli w pięćdziesiątym dniu. Paschą rozpoczynały się żniwa, a na Pięćdziesiątnicę przynoszono do świątyni dwa chleby kwaszone z nowego zboża na podziękowanie Bogu za pomyślne zbiory. Pięćdziesiątnica z czasem stała się uroczystością odnowienia przymierza synajskiego⁷⁷. Łukasz nawiązał do tego wydarzenia pisząc o gwałtownym wietrze i szumie, co było przypomnieniem synajskiej teofanii. Łukasz pisząc, że w dzień Pięćdziesiątnicy znajdowali się wszyscy ομου razem na tym samym miejscu ⁷⁸ i wszyscy trwali jednomyślnie (ομοθυμαδον) na modlitwie razem z niewiastami, Maryją, Matką Jezusa, i braćmi Jego⁷⁹ chciał zapewne nawiązać do jednomyślnej odpowiedzi ludu po zawarciu synajskiego przymierza: wtedy cały lud jednogłośnie powiedział: Uczynimy wszystko. Co Jahwe nakazał⁸⁰. W wydarzeniu Pięćdziesiątnicy mamy także nawiązanie do znaków znad Jordanu objawiających Ducha Świętego. W wieczerniku dał się słyszeć szum: jakby uderzenie gwałtownego wiatru - πνοης⁸¹. Użyty tu termin πνοη ma z nazwą πνευμα wspólny źródłosłów πνειν - tchnąć, dąć, wiać. Łatwo więc kojarzy się z tchnieniem wiatru, który powoli dawał kres potopowi⁸², a więc był zwiastunem nowego życia. Potem przed Izraelitami uchodzącymi śpiesznie z Egiptu przez Morze Czerwone Jahwe cofnął wody gwałtownym wiatrem wschodnim... i wody rozstąpiły się ⁸³. Ezechiel w symbolicznej wizji ożywienia wysłych kości otrzymuje rozkaz prorokowania do tchnienia po to, by zmarli ożyli⁸⁴. Izraelici potrafili dość dobrze odczytywać znaki przyrody, ze szczególnym dostrzeganiem życiodajnej mocy wiatru.

W opisie Dnia Pięćdziesiątnicy czytamy również o pojawieniu się języków jakby z ognia. W  języku biblijnym, termin „język” wyraża kształt zjawiska świetlnego oraz skutek płomiennego przepowiadania apostołów. Łukasz pisząc o językach chce zapewne nawiązać do opisu wieży Babel⁸⁵ w greckim tłumaczeniu LXX. Porównując po jednym wersecie z Księgi Rodzaju⁸⁶i Księgi Dziejów Apostolskich⁸⁷, dostrzegamy aż siedem wspólnych terminów⁸⁸. Mamy tutaj tzw. paralelizm antytetyczny. Pięćdziesiątnica zapoczątkowała czas jednoczenia narodów, które poróżniły się pod wieżą Babel. Tak jak dostrzegalnym zjawiskiem były języki jakby z ognia, tak zauważalną będzie jedność wspólnoty Kościoła, którą już można było dostrzec podczas modlitwy w wieczerniku. Działanie Ducha Świętego jawnie się ukazuje w głoszeniu nauki przez Apostołów⁸⁹.

Wszyscy zostali napełnieni Duchem Świętym⁹⁰jest bezpośrednim skutkiem tego, że na każdym z nich spoczął⁹¹ [jeden]. Widzimy uwypuklone równoległe działanie Ducha na całość i na poszczególnych ludzi. „Słowo „spoczął” (εκαθσεν) - na podstawie analogii do podobnych określeń⁹² - implikuje trwałe wzięcie na własność każdego z Apostołów przez zesłanego Ducha Świętego”⁹³.

Spełnienie obietnic starotestamentalnych o wylaniu Ducha zostało potwierdzone zaraz po wydarzeniu Pięćdziesiątnicy przez Apostoła Piotra, w jego pierwszym przemówieniu, w którym zaznacza, że spełnia się proroctwo Joela, które cytuje⁹⁴.

Realna obecność Ducha Świętego w życiu Apostołów została już wcześniej poświadczona przez Jana, który przekazuje w dniu zmartwychwstania zgromadzonym w wieczerniku zobowiązujące słowa: tchnął na nich i powiedział: Weźmijcie Ducha Świętego⁹⁵.

Wszelkie zjawiska i doświadczenia wieczernika, każą uznać w cudzie Pięćdziesiątnicy twórcze, ożywiające wkroczenie Ducha jako Mocy Bożej w dzieje dopiero co ukształtowanego Kościoła.

W dniu Zesłania Ducha Świętego zrodziła się nowa wspólnota, Nowy Izrael, który w Nowym Przymierzu będzie się rządził zapowiedzianym przez proroków nowym sercem, nowym Duchem, gdyż Prawo będzie miał już zapisane w głębi jestestwa ⁹⁶.

Wydarzenie wieczernika kończy długi okres oczekiwania na Ducha Świętego i początkuje czas aktywnego życia i działania Kościoła.

Bierzmowanie winno być dla chrześcijan szczególnym doświadczeniem wieczernika Pięćdziesiątnicy, z przyjęciem darów Ducha Świętego. Zanim to nastąpi, kandydaci winni szczególnie przeżywać i odkrywać moc Ducha Świętego, którego przyjęli, a także przyjmują przystępując do sakramentów świętych.

4 Przyjmując sakramenty otrzymujemy Ducha Świętego

4.1 Chrzest święty

Jezus był mocno przekonany, że Jego chrzest jest rozstrzygającym wydarzeniem w historii, był świadomy, że musi go przyjąć i niecierpliwie go oczekiwał⁹⁷. Przyszedłem rzucić ogień na ziemię i jakże bardzo pragnę, żeby on już zapłonął. Chrzest mam przyjąć i jakiej doznaję udręki, aż się to stanie⁹⁸.

Chrzest Jezusa jest zapowiedzią Jego własnej śmierci i zmartwychwstania – uśmiercenia starego życia i powstanie do nowego życia – do życia w pełni Ducha. W ten sposób chrzest Jezusa zapowiada nasz chrzest. Czyż nie wiadomo wam, że my wszyscy, którzyśmy otrzymali chrzest zanurzający w Chrystusa Jezusa, zostaliśmy zanurzeni w Jego śmierć? Zatem przez chrzest zanurzający nas w śmierć zostaliśmy razem z Nim pogrzebani po to, abyśmy i my wkroczyli w nowe życie – jak Chrystus powstał z martwych dzięki chwale Ojca⁹⁹.

Na chrzcie wierni umierają grzechowi i zmartwychwstają z Chrystusem, zostają obmyci z grzechów i następuje radykalna przemiana ochrzczonych¹⁰⁰. Pierwsze dary Ducha mają wyraźną dynamikę docelową – zmierzają do pełni następstw Odkupienia. Ta pełnia ujawni się w całej wyrazistości w czasie ostatecznej paruzji, w dniu powszechnego zmartwychwstania.

Przemiana, zapowiedziana w chrzcie Jezusa i dokonana w Jego śmierci i zmartwychwstaniu, staje się prawdziwie naszym udziałem w sakramencie chrztu. W nim umiera nasza stara natura, ukrzyżowana razem z Chrystusem; umiera na krzyżu. Jego grób staje się naszym grobem. Powstajemy do nowego życia i stajemy się uczestnikami zmartwychwstania Jezusa. W Chrystusie stajemy się nowym stworzeniem i otrzymujemy pełnię życia w Duchu Świętym.

Dzięki łasce i wierze w chwili chrztu zostajemy napełnieni mocą Ducha Świętego. Ci, którzy próbują żyć według Ducha, odkrywają w sobie zdolność odwracania się od grzechów, które dręczyły ich nieraz wiele lat. Zaczynają kochać ludzi, których przedtem nie znosili. Przestają im ciążyć dawne grzechy i poczucie winy, a w ich sercach zaczyna panować pokój płynący ze świadomości przebaczenia, które Jezus wyjednał im na krzyżu. Bóg pragnie, wierzący każdego dnia zwracali się do Ducha Świętego i otwierali się na Jego przyjęcie. To Duch Święty umacnia i oświeca i rozeznawaniu tego, co zostało zasiane w sercach w czasie chrztu świętego.

Przyjmując chrzest, człowiek się narodził na nowo z wody i z Ducha Świętego¹⁰¹. Duch jest Tym, który nas ożywia, podobnie jak ożywia Kościół, będąc Jego duszą. Nowe życie w Duchu Świętym – niosące ze sobą zwycięstwo nad grzechem – wzrasta w nas stopniowo, jednocząc nas z Bogiem, który jest w niebie. Duch Święty jest niewyczerpanym „źródłem wody wytryskającej ku życiu wiecznemu¹⁰². Mimo, że Duch rozdziela różne dary wśród ludu Bożego, wszystkie one są przeznaczone dla przysposobienia świętych do wykonywania posługi, celem budowania Ciała Chrystusowego¹⁰³. Wszyscy stają się członkami Ciała Chrystusa, a dary, które otrzymują wyznawcy Chrystusa indywidualnie służą dobru całego Kościoła.

W chrzcie umiera człowiek i powstaje martwych razem z Chrystusem. Dzięki sakramentowi chrztu nie musi chrześcijanin dłużej żyć pod prawem dziedzictwa grzechu Adama. Może żyć nowym życiem, otrzymanym w dziedzictwie od zmartwychwstałego Jezusa. Chrzest wszczepia człowieka w społeczność Kościoła¹⁰⁴; zanurza go w śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa¹⁰⁵; otwiera drogę do Eucharystii¹⁰⁶; udziela Ducha Świętego¹⁰⁷; i daje udział w życiu wiecznym¹⁰⁸. Duch Święty uświęca człowieka, dając mu nowe życie i czyniąc go swoim mieszkaniem¹⁰⁹. Na zewnątrz wszystko pozostaje tak samo, ale wewnątrz zaczyna się nowe istnienie w Duchu Świętym¹¹⁰. Kolejne rocznice chrztu świętego są doskonałą okazją do uświadamiania sobie przyjętych darów i zobowiązań wynikających z przyjęcia tego sakramentu.

4. 2 Eucharystię

Wyjątkowym miejscem przyjęcia i doświadczenia Ducha Świętego jest Eucharystia, w czasie której dokonuje się uobecnienie bezkrwawej ofiary Chrystusa za zbawienie świata.

W Liście do Hebrajczyków, czytamy, że Jezus : Przez Ducha wiecznego, złożył Bogu samego siebie jako ofiarę nieskalaną¹¹¹, a zatem posiadając pełnię Ducha Świętego, składa doskonałą ofiarę przez Niego i przekazuje Go innym. Widzimy zatem, że dynamizm Ducha wiecznego okazał się na dwa sposoby ściśle połączony. Duch Święty dał moc Jezusowi ku doskonałemu przylgnięciu do woli Ojca¹¹² i do solidarności całkowitej z ludźmi¹¹³; jedno i  drugie było aż do śmierci. W tej podwójnej perspektywie łatwo rozpoznać jest dwa wymiary miłości ewangelicznej: miłość Boga, miłość ludzi. Także możemy wywnioskować, że Jezus był kapłanem skutecznym, odpowiednim, ponieważ był wypełniony mocą Bożej miłości, bez najmniejszego cienia egoizmu. Ogień Boży, który przemienił ofiarę Jezusa w ofiarę miłą Bogu był ogniem miłości, ogniem Ducha. Mówi o tym jeszcze wyraźniej Paweł w Liście do Efezjan: Chrystus was umiłował i samego siebie wydał za nas w ofierze i dani na wdzięczną wonność Bogu ¹¹⁴. Ta interpretacja pomaga nam zrozumieć relację pomiędzy Duchem wiecznym i Nowym Przymierzem. Inspirując przylgnięcie do Boga i jedność z ludźmi Duch Święty wznieca ofiarę, która ustanawia więź, kontakt.

Czytając opis śmierci Jezusa w Ewangelii Jana, znajdujemy zapis: και κλινας την κεαλην παρεδωκεν το πνευμα -I skłonił głowę i oddał ducha¹¹⁵, należy wnioskować, że w chwili konania, zawierając Nowe Przymierze Jezus przekazuje Ducha, gdyż παρεδωκεν nie oznacza w języku greckim biblijnym i pozabiblijnym śmierci, umierania, lecz znaczy „przekazywać, podarować, obdarzyć”¹¹⁶ Świadectwem wzywania i skutecznej mocy Ducha Świętego jest modlitwa epiklezy: „uświęć zatem te dary laską Ducha Twojego, aby stały się Ciałem i Krwią naszego pana Jezusa Chrystusa”. Celebrans prosi o uświęcenie darów i Duch Święty sprawia, że w Eucharystii słowa Zbawiciela stają się skuteczne; że nie są tylko opisem wydarzenia Ostatniej Wieczerzy, lecz rzeczywiście dokonuje się przez nie uobecnienie ofiary Chrystusa złożonej przez Ducha wiecznego. Ewangelia Jana ogłasza, że spożywania Ciała Chrystusa daje życie i jest nieodzownym warunkiem tego daru¹¹⁷, a jednocześnie nie mówi, że to Duch daje życie¹¹⁸. Duch czynny jest w spożywaniu chleba życia, czyli Ciała Chrystusowego, ponieważ Chrystus uwielbiony, którego spożywa się w Eucharystii do Chrystus wypełniony Duchem, dającym życie również w swym uwielbionym człowieczeństwie. Dlatego też w Eucharystii jednoczy nas nie tylko ze swoją osobą, ale także z Duchem, którego posiada w całej pełni, daje nam jednocześnie samego siebie i Ducha, któremu zawdzięczamy dar życia. Związek Eucharystii z Duchem Świętym ujawnia się w pełni tylko wśród ludzi żyjących żywą wiarą i miłością Boga i bliźniego. Dzięki Duchowi Świętemu Pan dosięga ludzi i w Chrystusie łamie ze swoimi chleb nowego życia. Chleb i wino Eucharystii są duchowymi darami, udzielającymi rzeczywiście Ducha Świętego¹¹⁹. Duch, który w Eucharystii aktualizuje obecność uwielbionego Chrystusa stającego się darem dla człowieka, udziela szczególnej zdolności do miłowania bliźniego.

Dla każdego kandydata do bierzmowania nieocenioną szansą dla doświadczenia łaski Ducha Świętego jest udział w Eucharystii, zwłaszcza niedzielnej z bogatą liturgią. Dzięki uobecniającej ofierze dochodzi do zacieśnienia więzi (przymierza) między chrześcijaninem a Chrystusem. Duch Święty jednoczy wiernych z Chrystusem działaniu w Komunii¹²⁰.

4.3 Sakrament Pojednania

Bierzmowani otrzymują szczególne zadanie przejęcia apostolskiej odpowiedzialności za Kościół zarówno powszechny jak i wspólnoty parafialnej, a także do służby innym w ramach misyjnego planu Boga. W przygotowaniu do przyjęcia sakramentu bierzmowania młodzi winni szczególnie doceniać wartość sakramentu pojednania. Uwielbiony Jezus po swoim zmartwychwstaniu udziela swego Ducha dla dzieła odnowy i przekazuje Go Apostołom dla dobrego wypełnienia ważnych apostolskich zadań. To „przekazanie Ducha poprzez tchnienie przypomina ożywienie człowieka Boskim tchnieniem Rdz 2,7. Wielkanocne udzielenie Ducha stanowi nowe stworzenie. Przemieni w nowych ludzi przez Ducha będą zdolni głosić orędzie Jezusa i przekazywać nowe życie światu, nie z własnej mocy, ale mocą ożywiającego Ducha”¹²¹. Do tego zadania Apostołowie otrzymują także moc odpuszczania grzechów: Weźmijcie Ducha Świętego. Komu odpuścicie grzechy, będą im odpuszczone, a komu zatrzymacie, będą zatrzymane¹²².

W posłuszeństwie i uległości wobec łaski Ducha Świętego leży tajemnica uświęcenia i szybkiego postępu w świętości. W formule rozgrzeszenia spowiednik ogłasza, że Bóg zesłał Ducha Świętego na odpuszczenie grzechów, a więc odpuszczanie grzechów dokonuje się za sprawą Ducha Świętego. Apostołowie i ich następcy – biskupi, a także kapłani udzielają rozgrzeszenia dzięki Duchowi Świętemu, a raczej Duch Święty powoduje pojednanie penitenta z Bogiem i drugim człowiekiem. Kandydat do bierzmowania nie może otrzymać pełni darów Ducha Świętego bez częstego przystępowania do sakramentu pokuty, który sprawia wewnętrzną odnowę i dysponuje do przyjmowania kolejnych darów nieba.

Zaraz po poleceniu przyjęcia Ducha Świętego na odpuszczenie grzechów Zmartwychwstały Pan spotyka się pobożność „Niewiernym Tomaszem”, który symbolizuje wszystkie wątpliwości uczniów. Wielu kandydatów do bierzmowania może utożsamiać się z „Niewiernym Tomaszem”. Niejednokrotnie nawet i słuszne wątpliwości ustępują po spotkaniu ze Zmartwychwstałym. Jeśli mamy doprowadzić kandydata do pełni wiary, winniśmy ciągle mobilizować go spotkań z Chrystusem, zwłaszcza przez przystępowanie do sakramentu pokuty i doświadczenie mocy Ducha Świętego.

Chrystus Pan, każdego dnia puka do serc ludzi wierzących, by opowiadać o prawdzie, która wyzwala – o tym, że wszyscy Go potrzebujemy, że On wszystkich miłuje i przynosi w darze swe miłosierdzie. Ludziom wierzącym czasem trudno się pogodzić z własną grzesznością, ale Biblia zapewnia nas, że Jezus – który znał wszystkie grzechy – nie wstydził się nazywać nas swymi braćmi i siostrami¹²³.

Przemieniająca moc nawrócenia nie bierze się z samego uznania prawdy o swoim grzechu i o Bożym przebaczeniu, ale z działania Ducha Świętego, który umieszcza te prawdy w naszym wnętrzu. Poznawszy, czym jest wolność będąca owocem nawrócenia.

Duch Święty nie przychodzi, aby człowieka potępić czy oskarżyć, ale by skłonić do skruchy i pokuty. Przynosi pociechę ukazując ludzką głęboką tęsknotę za miłością, która może zaspokoić tylko Jezus. Przychodzi, aby dodać otuchę, szczególnie wtedy, kiedy w sercach młodych ludzi panują ciemności. Jak Natan przyszedł, aby upomnieć Dawida, ale jednocześnie zapewnić go o Bożym miłosierdziu¹²⁴, tak Duch Święty przychodzi, aby przekonać nas o grzechu i jednocześnie wierzących od niego uwolnić pobożność obdarzyć pokojem. Postawa dyspozycyjności na tchnie Ducha Świętego sprawia odkrycie siebie w prawdzie i prowadzi do uznanie winy przed Bogiem w sakramencie pojednania, a także podążanie w przyszłość za natchnieniem Ducha Świętego.

Kandydaci do bierzmowana winni ciągle mobilizować się do przyjmowania sakramentów świętych, aby mogli otrzymać pełnię darów Ducha Świętego w sakramencie posłania.

4.4 Bierzmowanie

Faust z Riez pisze: Po tajemnicy chrztu do czego może mi jeszcze służyć tajemnica tego, co mnie bierzmuje?... Jak się wydaje, w chrzcie nie otrzymaliśmy wszystkiego, skoro potrzebujemy nowego daru. Lecz tak nie jest moi drodzy, wysłuchajcie mnie. Regulamin wojskowy mówi, że kiedy dowódca otrzymuje nowego rekruta, nie wystarcza przyłożenie przez niego żołnierzowi pieczęci. Konieczną rzeczą jest wyposażenie go w odpowiednią broń, żeby mógł walczyć. Tak samo, w przypadku ochrzczonego, bierzmowanie jest jak gdyby przekazaniem mu broni… W chrzcie stajemy się odrodzeni do nowego życia, po chrzcie zostajemy wzmocnieni¹²⁵.

Bierzmowanie jest otrzymaniem w darze Ducha Świętego, ale w sposób specjalny, szczególny, dopełniający i wieńczący dzieło Boże zawarte w chrzcie. Jest to „łaska Pięćdziesiątnicy”, a więc jakieś bardzo oficjalne i uroczyste: „zesłanie Ducha Świętego”, który doprowadza do dojrzałości to, czego dokonał już raz na zawsze nikogo chrzcielnym źródle¹²⁶ W Dziejach Apostolskich czytamy: Na nikogo z nich bowiem jeszcze nie zstąpił (Duch Święty), ale ochrzczeni byli tylko w imię Pana Jezusa. Wtedy wkładali na nich ręce i otrzymywali Ducha Świętego¹²⁷. Za sprawą modlitwy i wkładania rąk ochrzczeni otrzymywali Ducha Świętego. Tekst jednoznacznie mówi o odrębnym od chrztu rycie, który powoduje określone skutki specjalnej łaski, oznaczonej nazwą Ducha Świętego, w sakramencie bierzmowania¹²⁸. „To wkładanie rąk w tradycji katolickiej słusznie uznaje się za początek sakramentu bierzmowania, który w pewien sposób przedłuża w Kościele łaskę Pięćdziesiątnicy”¹²⁹. Dzieje Apostolskie, a także List do Hebrajczyków, do których odwołuje się Katechizm Kościoła Katolickiego, wyraźnie odróżniają między chrztem z wody a nałożeniem rąk, a także wymienia skutki sakramentu bierzmowania, którą jest „pełne wylanie Ducha Świętego, jakie niegdyś stało się udziałem Apostołów w Dniu Pięćdziesiątnicy”¹³⁰. Dalej Katechizm wyjaśnia, że „Bierzmowanie przynosi wzrost pogłębienia łaski chrzcielnej: zakorzenia nas głębiej w Bożym synostwie, tak że możemy mówić <Abba, Ojcze>¹³¹; ściślej jednoczy nas z Chrystusem; pomnaża w nas dary Ducha Świętego; udoskonala naszą więź z Kościołem; udziela nam, jako prawdziwym świadkom Chrystusa, specjalnej mocy Ducha Świętego do szerzenia i obrony wiary słowem i czynem, do mężnego wyznawania imienia Chrystusa oraz do tego, by nigdy nie wstydzić się Krzyża”. Sakrament ten sprawia, że „bierzmowany otrzymuje moc publicznego wyznawania wiary w Chrystusa, jakby na zasadzie obowiązku”¹³².

Duch Święty przyjmującym chrzest zasadniczo udziela się dla naszego własnego zbawienia, natomiast podczas bierzmowania uzdalnia do świadectwa pobożność do służby innym pobożność ramach misyjnego planu Boga.

Kto może przyjąć sakrament bierzmowania Katechizm odpowiada: „każdy ochrzczony, jeszcze nie bierzmowany, może i powinien otrzymać sakrament bierzmowania…, w odpowiednim czasie”¹³³ i dodaje w „wieku rozeznania”¹³⁴.

Odpowiedni czas i wiek rozeznania winien być poprzedzony sporym wysiłkiem duchowym zarówno katechetów jak i samych kandydatów do bierzmowania. Ochrzczeni, przystępujący do sakramentu pokuty, a także uczestniczący w Eucharystii zawszę mogą powtarzać za świętym Pawłem: My już posiadamy pierwsze dary Ducha¹³⁵ i ze zrozumieniem przyjmować napomnienie Pawła: nie zasmucajcie Bożego Ducha Świętego¹³⁶, a także w postawie modlitwy oczekiwać na umocnienie siedmiorakimi Darami.

5. Czas przygotowania do bierzmowania wielką szansą i wielkim zadaniem

Wysiłki formacyjne w doprowadzenie kandydata do bierzmowania winny zmierzać do autentycznego i głębszego zjednoczenia z Chrystusem, do większej zażyłości z Duchem Świętym, Jego działaniem, darami z natchnieniami. Stanie się to możliwym dzięki solidnemu poznawaniu prawdy o Duchu Świętym, a także przez otwieranie serc kandydatów na dary Ducha Świętego przez przyjmowanie sakramentów świętych. Świadomość My już posiadamy pierwsze dary Ducha, winna być obecna przez cały czas formacyjnych spotkań modlitewnych i katechetycznych, aby młodzi odpowiednio dysponowani przyjęli pełnię siedmiorakich darów Ducha Świętego. Umocnieni darami Ducha Świętego bierzmowani będą mogli bardziej świadomie podjąć apostolską misję życia chrześcijańskiego i stania się bardziej odpowiedzialnymi za Kościół powszechny, ale także i przede wszystkim za Kościół parafialny. Permanentna i zaangażowana obustronna praca formacyjna sprawi, że katecheci nie będą przeżywać rozgoryczenia: nieceśmy nie ułowili, a chrześcijaństwo bierzmowanych będzie radosnym i odpowiedzialnym

opr. mg/mg