Drugi dar Nilu: Co dalej z ruchem monastycznym w Egipcie?

Ewa Wipszycka

Co dalej z ruchem monastycznym w Egipcie?

Drugi dar Nilu, czyli o mnichach i klasztorach w późnoantycznym Egipcie

Seria: Żródła monastyczne - monografie
Liczba stron: 502
Oprawa: miękka
Format: 14,5 x 20,5 cm
Wydanie: I, Kraków 2014
ISBN: 978-83-7354-518-2
Wydawnictwo Benedyktynów TYNIEC

W naszej czytelni:

• Egipt - ojczyzna mnichów
• Narodziny monastycyzmu
• Co dalej z ruchem monastycznym w Egipcie?

Dzieła opisujące życie egipskich mnichów (jak anonimowa Historia mnichów w Egipcie, Opowiadania dla Lausosa Palladiusza, Rozmowy i Reguły Jana Kasjana) powstały pod koniec IV i na początku V w. Ten stan źródeł powoduje, że łatwo poddajemy się sugestii, iż monastycyzm egipski, przeżywszy okres rozkwitu pokrywający się z dziesięcioleciami, dla których mamy świadectwa, uległ kryzysowi, schodząc do rzędu zjawisk marginesowych.

Jest to zarazem opinia prawdziwa i fałszywa. Prawdziwa, gdyż na pewno z pierwszym ćwierćwieczem V w. zakończył się okres twórczy w dziejach egipskich środowisk ascetycznych, gdy rodziły się nowe formy i nowy typ religijności, gdy zapisano doświadczenia i nadano im postać spójnej doktryny. Myśl mnichów egipskich tego okresu wzbogaciła religię chrześcijańską w wielu krajach.

Fałszywe jest jednak przekonanie, że ruch ascetyczny przestawał odgrywać nader ważną rolę w życiu Kościoła w Egipcie. Trwał on nadal, moglibyśmy powiedzieć, że uległ dalszemu utwierdzeniu. Tworzono nowe klasztory i formowały się nowe skupiska semianachoretyczne, rozwinął się znacznie ośrodek w pobliżu Aleksandrii. Jeśli czytać będziemy teksty mówiące o sytuacji Kościoła w Egipcie wieku VI i VII, nic w nich nie wskazuje na to, by monastycyzm przeżywał kryzys. Rzeczywiście pewne skupiska powoli zamierają. Rzeczywiście dokonuje się przesunięcie środka ciężkości ze skupisk semianachoretycznych do klasztorów. Jednak liczebnie ruch nie tylko nic nie traci, ale zyskuje. Utrwala się (i także rozszerza) społeczna funkcja mnichów. W coraz większym stopniu kadry Kościoła rekrutują się z mnichów (już w IV w. mogliśmy obserwować to zjawisko, w toku wieków następnych biskupi nie-mnisi stali się wyjątkami).

Egipt pod arabskim panowaniem

W 639 r. Arabowie zaatakowali Egipt. Podbój jego nie był dla nich łatwą sprawą, choć opór przeciwko nim był daleki od skuteczności i koherencji. Babilon, twierdza leżąca u czubka Delty, poddał się dopiero w kwietniu 641 r. Wojska arabskie weszły do Aleksandrii we wrześniu 642 r. Powtarzana często opinia, że monofizyci przeszli na arabską stronę, „zdradzili” cesarstwo, nie wygląda na uzasadnioną. O wyniku wojny zadecydowały powody militarne, a nie postawa ludności.

 Kościół monofizycki w pierwszych dziesięcioleciach panowania arabskiego przeżył swoje najlepsze lata. Jego potęga i rola w społeczeństwie zdecydowanie wzrosły. Korzystał z swej pozycji, aby zapewnić sobie niższe podatki i przywileje na szczeblu lokalnym. Wobec arabskich władz to on był przede wszystkim reprezentantem ludności miejscowej.

   Rosnący nacisk na zwiększenie fiskalnych dochodów, jakie Arabowie ciągnęli z Egiptu, doprowadził na początku VIII w. do zmiany systemu poboru podatków (będę o tym pisać w rozdziale XXX). Kościół utracił wpływ na te procedury, nie udało mu się uchronić przed rosnącymi podatkami. Były one szczególnie bolesne dla środowisk monastycznych, których większość, w przeciwieństwie do Kościoła, miała bardzo ograniczone środki materialne. Zdobycie pieniędzy na zapłacenie podatków stało się dla mnichów prawdziwym koszmarem. Wiele centrów monastycznych upadło, zmniejszyła się drastycznie liczba mnichów.

Ucisk podatkowy, brutalność namiestników zainteresowanych wyłącznie ograbieniem bogatego przysłowiowo kraju, prowokował Koptów do lokalnych buntów, z trudem i krwawo tłumionych. Miały one miejsce przede wszystkim w Delcie. Pierwsza rewolta wybuchła w 693 r., najpoważniejsza — w 832 r. (powstanie w bagnistym regionie al-Bashmur, Delta północna).

 Represje prowadziły do dechrystianizacji w regionach nimi dotkniętych. Widać to dobrze na mapie. Nawet dziś skupiska ludności koptyjskiej odpowiadają obszarom względnie stabilnym w VIII — IX w.

Decydującą cezurą w dziejach islamizacji Egiptu stanowi druga połowa IX w. W toku panowania Abbasydów (905-969) społeczność chrześcijańska zmniejszyła się drastycznie, ale do rzędu mniejszości spadła w XI w. Miała ona wprawdzie z prawnego punktu widzenia zapewnioną ochronę, zwłaszcza przed przymusową konwersją, ale praktyka bywała różna. W XIV w. miały miejsce masowe konwersje na islam, zarówno przymusowe, jak pozornie dobrowolne. Sytuacja Koptów stała się zależna od układu stosunków lokalnych i od ludzi rządzących Egiptem, a także od wojen między Arabami. Patriarcha, biskupi byli przedmiotem rozmaitych weksacji, najczęściej mających na celu zmuszenie ich do zapłacenia znacznych kwot.

Jednak relacje między muzułmanami a chrześcijanami w codziennym życiu Egiptu długo nie były bynajmniej złe (przynajmniej nie zawsze były złe).

Kiedy Arabowie przejęli władzę w Egipcie, funkcjonowanie maszynerii państwowej (zwłaszcza fiskusa) pozostawili Koptom. Nie zmieniły tego okresowe prześladowania, w grupie rządzącej Egiptem znajdowali się bogaci i wpływowi dostojnicy koptyjscy, szybko ulegający arabizacji. To oni negocjowali warunki kompromisów między Arabami a patriarchami, wspomagali kościoły i klasztory. Mieli też wiele do powiedzenia w sprawach wewnątrzkościelnych (aż po wiek XIX!). Ich rola w systemie podatkowym owocowała powszechną nienawiścią. Od czasów panowania Mameluków w Egipcie (1250 —1390) atak na koptyjskich notabli stanowił często początek antykoptyjskich zamieszek.

Mimo okresowych lokalnych prześladowań, nacisku fiskalnego, na szczęście krótkotrwałych rozporządzeń antykoptyjskich (zakaz budowania, a nawet odnawiania kościołów, ostentacyjnego kultu, ograniczenia w dostępie do niektórych zawodów) dla Koptów wieki panowania Fatymidów (969 — 1171) i Ayyubidów (1171 — 1250) były okresami względnego dostatku i stabilizacji. Odzwierciadlało to dostatek i stabilizację egipskiego państwa. Zaciekłe prześladowania mniejszości religijnych prowadzone z inicjatywy fatymidzkiego kalifa al-Hakima (996 — 1021), człowieka gwałtownego i niezrównoważonego (niebezpiecznego także dla członków swego muzułmańskiego otoczenia), były całkowicie wyjątkowe. Sytuacja uległa zmianie w połowie XIII w. Rozpoczęła się trwająca długo, bo do drugiej połowy XIX w., era nietolerancji i ucisku wszystkich mniejszości religijnych.

Ewa Wipszycka, Drugi dar Nilu, czyli o mnichach i klasztorach w późnoantycznym Egipcie, Wydawnictwo Benedyktynów TYNIEC

Bibliografia

Wielką pomocą w badaniach nad chrześcijańskim Egiptem służy obszerna The Coptic Encyclopedia, ed. A. S. Atiya, t. 1-8, New York 1991 (skrót — CE). Niemal we wszystkich przypisach tej książki mogłyby się znaleźć powołania na to wydawnictwo.

Opracowania

R.S. Bagnall, Egypt in Late Antiquity, Princeton 1993. Książka ta nie tylko jest najlepszą syntezą dziejów Egiptu do połowy V w.; znajduje się w niej krótki, ale godny polecenia opis kraju.

Tenże, Everyday Writing in the Graeco-Roman East, Berkeley 2011. Najnowsza praca zawierająca bardzo dobrą prezentację stanu badań na temat powstania i posługiwania się pismem koptyjskim.

D. J. Chitty, A pustynia stała się miastem... Wprowadzenie do dziejów monastycyzmu w Egipcie i Palestynie pod panowaniem chrześcijańskim, przekł. T. Lubowiecka, ŹrMon 45, Kraków 2008.

V. Desprez, Początki monastycyzmu, t. 1-2, przekł. J. Dembska, ŹrMon 21-22, Kraków 1999.

Egypt in the Byzantine World 300 — 700, ed. R.S. Bagnall, Cambridge 2007, zwłaszcza część III: Christianity: the Church and Monasticism.

J.E. Goehring, Ascetics, Society and the Desert. Studies in Early Egyptian Monasticism, Harrisburg 1999. Jest to zbiór artykułów o bardzo szerokiej tematyce.

W. Harmless, Chrześcijanie pustyni. Wprowadzenie do literatury wczesnego monastycyzmu, przekł. M, Höffner, Kraków 2009.

H.G. Evelyn White, The Monasteries of the Wadi'n Natrûn, t. 1, New York 1932. Tom ważny dla charakterystyki geograficznej kompleksów monastycznych Zachodniej Delty oraz ich historii; choć od chwili jej publikacji minęło wiele lat, to ogromne, wprost monumentalne dzieło, jest ciągle bardzo przydatne.

P. Van Cauwenbergh, Étude sur les moines d'Egypte dépuis le Concile de Chalcédoine (451) jusqu'à l'invasion arabe (640), Paris-Louvain 1914. Nic nie zastąpiło tej cieniutkiej a świetnej książki, gdyż historycy egipskiego monastycyzmu zazwyczaj nie wykraczają poza połowę V w.

E. Wipszycka, Moines et communautés monastiques en Égypte (IV^e-VIII^esiècles), XI Supplement of the „Journal of Juristic Papyrology”, Varsovie 2009.

E. Wipszycka, Problemy chrystianizacji Egiptu w IV—VII w. Aspekty społeczne i narodowościowe, [w:] Świat antyczny. Studia ofiarowane I. Bieżuńskiej-Małowist, red. B. Bravo, J. Kolendo, W. Lengauer, Warszawa 1988, s. 288—325.

opr. mg/mg