W naszych rozważaniach skupimy się na odpowiedzi na pytanie: Dlaczego w tym samym Kościele, w tym samym czasie, niektóre Instytuty zakonne przeżywają rozkwit, a inne zamierają? Gdzie należy szukać podstaw rozwoju, a gdzie przyczyn schyłku i śmierci — zarówno tej, która oznacza formalny koniec danego Instytutu, jak i mniej widocznej, ukrywającej się za kurtyną „dobrych notowań i uspokajających statystyk”. Ten drugi rodzaj śmierci nie wydaje się rzadki. Wkrada się do Instytutów na pozór dobrze prosperujących. Do przeanalizowania tego zjawiska wezwał Jan Paweł II we wprowadzeniu do adhortacji Vita consecrata. Przedstawiając cele dokumentu, jako jeden z pierwszych wymienił konieczność zapoznania się z przyczynami i skutkami posoborowego kryzysu Instytutów, któremu towarzyszyły napięcia i trudności ⁹⁰. Kryzys i wymieranie Instytutów, choć z różnym stopniem nasilenia i odmiennymi skutkami, wydaje się zjawiskiem dość powszechnym. Co jest jego źródłem? Jedna z częściej powtarzanych interpretacji mówi, że Instytut umiera, gdy dzieło, które realizował, traci swoją aktualność i znaczenie. Instytut ginie, bo giną związane z nim apostolskie oczekiwania i zapotrzebowania. Taka interpretacja wydaje się jednak niepełna, a nawet powierzchowna. Zakłada jakoby żywotność Instytutu zależała głównie od dzieł apostolskich, które podejmuje, albo od zapotrzebowań, na które miał odpowiedzieć. Obok tej interpretacji istnieje inna. Zwraca ona uwagę na to, co dzieje się „wewnątrz” Instytutu, w poszczególnych członkach, w ich dojrzałym lub niedojrzałym określaniu własnej tożsamości, w ich zdolności lub zaniechaniu kroczenia drogami Ducha, w ich wierności lub niewierności wizji charyzmatycznej. Zalążek nowego życia albo początek śmierci może się pojawiać właśnie na tym obszarze.

Istnieją interesujące badania na temat rozwoju i zamierania organizacji religijnych, w tym Instytutów zakonnych, przeprowadzone głównie z perspektywy psychospołecznej ⁹¹. Cykliczność procesu życiowego Instytutów jest analogiczna do tej, jaką przechodzi każde ludzkie życie. Spojrzenie na Instytuty zakonne z tej perspektywy może się okazać twórczą inspiracją dla naszego rozeznawania, niezależnie bowiem od ich istotnego wymiaru teologicznego i duchowego, są one także organizacjami naznaczonymi ludzką kondycją życia. Historię ich istnienia można opisać za pomocą „paraboli życia” z jej zasadniczymi fazami punktów górnych i dolnych. Instytuty rodzą się, przeżywają swoje dzieciństwo i młodość, dojrzewają, ale także starzeją się i umierają ⁹². Otóż, jak pokazuje jedna z analiz tego zjawiska, owo posuwanie się w latach, fazy dojrzewania i wiek, w jakim znajdują się Instytuty, wskazują cztery zasadnicze kryteria: wizja, wspólnota, program i administracja. To one odsłaniają poszczególne fazy procesu życia i kształtują dynamikę Instytutu. Wpływają na proces jego rozwoju, aż do osiągnięcia punktu kulminacyjnego paraboli życia, jakim jest dojrzałość. Wymienione kryteria stają się także „biometrem” wskazującym fazy kryzysu, stagnacji, starzenia się i umierania. Zamieranie Instytutu rozpoczyna się, kiedy osłabia się i zatraca to, co czyniło go młodym: najpierw wizja, a w konsekwencji wspólnota, program i administracja.

Badania historyczne i psychospołeczne pozwoliły określić w sposób bardziej konkretny zasadnicze fazy w paraboli życia Instytutów: okres narodzin (zakładania); okres dziecięctwa, (pierwotnego ferworu) połączony z powstawaniem pierwszych wspólnot i fundacji; okres dorastania (szybkiego wzrostu) połączony z zakładaniem prowincji i regionów; okres dojrzałości, kiedy dochodzi do największego rozkwitu. Od tego momentu pojawia się niezauważalnie okres schyłkowy: najpierw stabilizacji, a wraz z nią pierwszej stagnacji (!); w konsekwencji tzw. arystokratyzacji oraz biurokratyzacji życia i misji, które mogą doprowadzić Instytut do śmierci lub mogą wywołać w odpowiednim momencie, jako reakcję, proces właściwej odnowy. Jak podkreśla się w odpowiednich opracowaniach na ten temat, wymienione fazy obejmują mniej więcej pierwsze 200-250 lat życia Instytutu. Historia zakonów o długiej tradycji potwierdza, że okresy te mogą się powtarzać cyklicznie, według niezmiennej logiki rozwoju i zamierania, jaki obserwuje się w procesie życia. Nasz opis zjawiska jest oczywiście uproszczony i daje możliwość jedynie ogólnego zaobserwowania procesu. Parabola życia w przypadku większości Instytutów nie przedstawia się w sposób tak prosty i jednomyślny, jak przedstawione wyżej streszczenie rozwoju i zamierania. Jest bardziej złożona. W ramach Instytutów pojawiają się obok siebie i wzajemnie nakładają różne prądy mające wpływ na proces ich życia. Jedne są pozytywne, drugie negatywne. Istotny jest moment, w którym jeden z kierunków staje się przeważający, przenikając powoli znaczną część komórek organizmu. Nierzadko komórki starzejące się obumierają, podczas gdy na ich miejsce pojawiają się nowe, w postaci ruchów odnowy, nowych inicjatyw. Instytut, podobnie jak organizm, potrafi się regenerować, stawać na nowo twórczy i płodny, osiągając nawet większą żywotność niż wcześnie ⁹³j. Instytuty wewnętrznie stare mogą się stać ponownie młode. Chrześcijanin wierzy, że możliwe jest wręcz wskrzeszenie do życia martwego organizmu ⁹⁴. Spróbujmy opisać pokrótce poszczególne fazy tego procesu, pamiętając, że ma on służyć jedynie za punkt wyjścia do dalszej krytycznej i pogłębionej refleksji, a nie jako gotowa matryca zawierająca schemat rozeznawania ten sam dla wszystkich Instytutów ⁹⁵. Szczególną uwagę zwróćmy na przyporządkowane im cztery wartości (wizja, wspólnota, program, administracja). To właśnie kondycja tych czterech wartości wpływa albo na dynamikę rozwoju, albo na dynamikę zamierania. Opis „paraboli życia” przedstawia tablica 1 ⁹⁶.

⁹⁰ Por. VC 13.

⁹¹ Oprócz wspomnianej już pracy R. Hostie, warto wymienić inne opracowania: tenże, Genesi degli Istituti religiosi, w: Dizionario degli Istituti di Perfezione, Roma 1977, t. IV, kol. 1050-1053. Tenże, Sviluppo ed evoluzione degli Ordini religiosi, w: Dizionario..., Roma 1997, t. IX, kol. 750-754. Tenże, Estinzione degli Istituti Religiosi, w: Dizionario..., Roma 1976, t. III, kol. 1324-1328. P.M. Zulehner, Grundkurs gemeindlichen Glaubens, Düsseldorf 1988. Tenże, Teologia Pastorale, Brescia 1992, t. II, s. 180; A. Cencicni, Będziesz miłował Pana Boga swego. Psychologia spotkania z Bogiem, Kraków 1995, s. 75-78. S. Abbruzzese, La vita religiosa. Una sociologia della vita consacrata, La Pieve 1995; M.F. Saarinen, Life Cycle of a Congregation, New York 1986.

⁹² Zob. M.F. Saarinen, Life...

⁹³ Por. P. Zulehner, Teologia..., s. 181.

⁹⁴ Por. tamże.

⁹⁵ W opisie spróbujemy połączyć pokrewne intuicje R. Hostie, M. Saarinena i P. Zu-lehnera.

⁹⁶ Por. P.M. Zulehner, Grundkurs gemeindlichen Glaubens, Düsseldorf, s. 36-39.

opr. aw/aw

« ‹ 1 › »

oceń artykuł