Dziennikarze i historycy o reportażach Overbeeka i Gutowskiego: wątłe przesłanki, kruche dowody, ahistoryzm

Prowadzący konferencję publicysta Grzegorz Górny poinformował, że dziennikarze, historycy i autorzy książek na temat Jana Pawła II po ostatnich zarzutach o tuszowanie pedofilii przez kard. Karola Wojtyłę w czasach, gdy był metropolitą krakowskim, jakie pojawiły się w przestrzeni publicznej, zdecydowali się zabrać głos. Poszczególne wystąpienia nawiązywały zarówno do reportażu Marcina Gutowskiego "Franciszkańska 3" wyemitowanego w TVN24, jak i książki holenderskiego dziennikarza Ekke Overbeeka „Maxima culpa".

Grzegorz Górny zapytał prof. Pawła Skibińskiego - wykładowcę UW i autora książek o historii Kościoła, na ile jego zdaniem kierowane w obu produkcjach pod adresem kard. Adama Sapiehy zarzuty o molestowanie seksualne kleryków są uzasadnione w świetle dostępne dziś wiedzy historycznej.

„Przyjrzałem się temu, w jaki sposób autor książki „Maxima culpa" przedstawia tę kwestię. To przedstawienie jest z kilku powodów nieprofesjonalne. Nie zbliża nas do jakiegokolwiek rozpoznania rzeczywistości. Overbeek po pierwsze nie wykorzystał wszystkich materiałów. Są informacje, które powinien zweryfikować - pytanie, dlaczego tego nie zrobił. Ponadto nie odniósł się w ogóle do literatury przedmiotu, która istnieje, m.in. opisującej postać, która zeznaje na niekorzyść, czyli ks. [Anatola] Boczka. Nie zastanawia się, co mogło kierować tym człowiekiem, dlaczego zostawił takie zeznania, w jakich okolicznościach zostały one złożone... To wszystko jest w ogóle nieopisane w tej książce. A wszystkie wątpliwości związane z tym człowiekiem, takie jak to, że był alkoholikiem, co przyznaje Overbeek, w ogóle nie wpływają na ocenę charakteru tych zeznań. Nie zastanawia się też Overbeek nad dokładnością faktograficzną zarzutów. Ks. Boczek opisuje dwa rzekome spotkania z kard. Sapiehą, gdy miało dojść do jego molestowania seksualnego, oba z lipca 1950 r. Kard. Sapieha ma wtedy 83 lata, jest schorowany, a zostaje przedstawiony w zeznaniach jako niesłychanie agresywny, aktywny osobnik, bijący 30-letniego kapłana. Muszę powiedzieć, że taki obraz z czysto faktograficznego punktu widzenia jest wysoce niewiarygodny. Jeżeli Overbeek uznał, że z jakiegoś powodu jest to wiarygodne, to powinien o tym napisać. Niestety w ogóle się do tego nie odnosi, zostawiając nas samych z dość dziwacznym przekazem. Co więcej, wykorzystuje ten nieudowodniony przekaz do kolejnych wnioskowań, co jest już zupełnie nie do przyjęcia z poznawczego punktu widzenia. Jest to bardzo wątpliwe, a w przekazie medialnym jest przedstawiane jako rzecz udowodniona, pewna i absolutnie przesądzona. To bardzo daleko idące nadużycie" – mówił prof. Skibiński.

Historyk stwierdził, że w swojej analizie na temat kard. Sapiehy sformułował siedem zagadnień-pytań, które zadałby, mając w ręku akta ks. Boczka. - Ekke Overbeek odpowiada tylko na jedno z tych pytań. Pytanie, dlaczego? Albo jest człowiekiem, który nie wie, z czym ma do czynienia, nie rozumie tych akt, nie potrafi się zmierzyć z całą skomplikowaną treścią tego, co czyta. Albo, niestety, mamy do czynienia z rodzajem świadomego wprowadzania czytelnika w błąd. Nie mam zamiaru tego rozstrzygać, gdyż w każdej z tych sytuacji mamy do czynienia z przekazem co najmniej wątpliwym, jeśli nie wprost niewiarygodnym. Uczę studentów, jak przeprowadzać badania historyczne. Jeśli ktoś z nich przedstawiłby mi opracowanie oparte na jednym źródle o słabej wiarygodności i nie wyjaśniłby wątpliwości z tym źródłem związanych, uznałbym, że jego praca do niczego się nie nadaje. A tu traktujemy to jako element dyskursu publicznego, rzecz poważną, udowodnioną – powiedział prof. Paweł Skibiński.

Na pytanie Grzegorza Górnego, czy fakt niewykorzystania zeznań ks. Boczka przez UB każe uznać je za niewiarygodne, historyk powiedział: „Trudno powiedzieć, co kierowało UB, ale można powiedzieć jedno: sam Overbeek prowadzi narrację w ten sposób, że UB i potem SB weryfikowało wiarygodność zeznań w tych sprawach. Ja mam wątpliwości czy tak było, natomiast przyjmijmy na moment, że ma rację. Jeżeli tak jest, to nie powinien wykorzystać teczki Boczka, ponieważ ona została przez samych ubeków postawiona w wątpliwość. Jeśli tak jest, to w przypadku Overbeeka mamy do czynienia z przekazem wewnętrznie sprzecznym. Trudno to potraktować jako coś udowodnionego, to nawet nie jest słaba hipoteza".

Historyk dr Marek Lasota, wieloletni pracownik IPN i autor m.in. książki „Donos na Wojtyłę. Karol Wojtyła w teczkach bezpieki" stwierdził, że Ekke Overbeek w swojej książce w ogóle nie podejmuje próby zmierzenia się ze źródłami, jakimi są akta bezpieki. - Odnotowuje co najwyżej tylko te fragmenty tych dokumentów, które sprzyjają jego dowodzeniu pewnych tez. To jest, najdelikatniej mówiąc, daleko idąca wada warsztatowa, a nie chodzi tylko o warsztat badawczy, ale i dziennikarski. Weryfikacja źródła to podstawowy obowiązek każdego, kto z takimi źródłami się styka. Jestem nawet skłonny zgodzić się z Overbeekiem, że dostęp do archiwów kościelnych jest utrudniony czy niemożliwy, bo tak jest. Natomiast inną rzeczą jest czy on podjął taką próbę. Z tego, co mi wiadomo, a zasięgałem informacji u źródła, przynajmniej w archiwum Kurii Metropolitalnej Krakowskiej nie pojawił się żaden wniosek o dostęp do materiałów, choćby dotyczący tych czterech duchownych, o których tak szeroko rozpisuje się Ekke Overbeek – powiedział dr Lasota.

- Podobnie jest w przypadku reportażu Marcina Gutowskiego. Obydwaj podkreślają, że weryfikacją faktów są wypowiedzi uczestników [wydarzeń] i świadków. Wypowiedzi, wspomnienia, pamiętniki takich świadków czy uczestników wydarzeń oczywiście także są źródłem, zwłaszcza do weryfikacji innych źródeł, natomiast z natury rzeczy są źródłem często bardzo miarodajnym. Jako przykład takiego bardzo powierzchownego podejścia do treści dokumentów bezpieki przytoczyłbym rozdział „Ucieczka" z książki Overbeeka, poświęcony w całości ks. Bolesławowi Sadusiowi. Abstrahując od tego, że dokumentach IPN znajduje się dość obszerny materiał bezspornie wskazujący, że ks. Saduś był przez wiele lat dość cenionym przez bezpiekę tajnym współpracownikiem. Ta współpraca stała się efektywna na początku lat 60. z punktu widzenia SB. Z tych dokumentów w żaden sposób nie wynika nic, co usprawiedliwiałoby tezę Overbeeka o tym, że mamy do czynienia z seksualnym drapieżcą. Bo nawet jeśli odwołuje się do historii o jednym z obozów młodzieżowych na Sądecczyźnie, w którym uczestniczył Saduś, to ani w sporządzonej notatce milicyjnej, ani późniejszych opiniach bezpieki na ten temat, wcale nie wynika, że Saduś był pedofilem w dzisiejszym tego słowa rozumieniu. Być może był homoseksualistą, ale to zupełnie zmienia postać rzeczy. Tak samo zagadkowa jest historia krakowskich skandali towarzyszących Sadusiowi. Dla Overbeeka, te fragmenty akt bezpieki, które on zamieszcza, zawierają sformułowania: „Mówi się, że...", „Podobno...", „Krąży opinia w kurii, że...". Nawet jeśli z dziennikarskiego obowiązku Overbeek takie zapiski przytacza, to pozostawia je bez jakichkolwiek wniosków lub pytań. Co to znaczy? To był seksualnym drapieżca czy nie był?

Odnosząc się do zarzutów kierowanych pod adresem kard. Karola Wojtyły, że m.in. miał nie ostrzec hierarchów austriackich przed skłonnościami ks. Sadusia, gdy ten wyjeżdżał do tego kraju, a także jeśli chodzi o innych duchownych, historyk stwierdził, że nie rozumie, dlaczego na całą sprawę nie patrzy się z innej perspektywy. - Przecież równie dobrze mogło być tak, że Saduś do wszystkiego się przyznał, Wojtyle wyznał swoje "słabości" i że jest tajnym współpracownikiem bezpieki. Moim zdaniem, to mogłoby znacznie bardziej wiarygodnie tłumaczyć to, że został niemal z dnia na dzień pozbawiony stanowiska w Kurii Metropolitalnej i przeniesiony na probostwo do kościoła św. Katarzyny niż jakieś domniemane skandale obyczajowe, które miały wstrząsać Krakowem. Overbeek nie stawia sobie takich pytań, nie próbuje głębiej dociec, jakie to były skandale. Konstatuje jednym zdaniem: Kraków milczał i milczy na ten temat, w domyśle oczywiście Kraków o wszystkim doskonale wie – dodał dr Marek Lasota.

Grzegorz Górny odniósł się do reportażu „Franciszkańska 3" w TVN24, w którym dwukrotnie jako wiarygodne źródło wymieniony został zmarły w ub. roku abp Rembert Weakland, mnich benedyktyński, swego czasu przełożony tego zakony oraz arcybiskup Milwaukee. - Autor reportażu nie podaje, kim jest Weakland. Za życia był przeciwnikiem Jana Pawła II w kwestiach teologicznych. Został zmuszony do odejścia z urzędu arcybiskupiego jeszcze przed odejściem na emeryturę, ponieważ okazało się, że zdefraudował 450 tys. dol. z budżetu kurii, aby opłacić milczenie swojego kochanka, byłego seminarzysty, który obiecał, że nie będzie publicznie wyciągał sprawy ich romansu. Później okazało się, że własnoręcznie niszczył dowody molestowania seksualnego podległych sobie księży w diecezji Milwaukee. Osobiście wkładał do niszczarki dokumenty, to są jego wspomnienia. Jak sam przyznawał, nic nie robił z wiedzą na temat faktów molestowania. W 2009 r. napisał autobiografię, w której przyznał, że przez dziesiątki lat prowadził podwójne życie, z jednej strony będąc duchownym, z drugiej utrzymując liczne kontakty homoseksualne. W 2019 r. władze archidiecezji Milwaukee zdecydowały, aby usunąć jego imię z wszystkich instytucji kościelnych, ponieważ uznano, że tak skompromitowany kapłan nie może być patronem żadnej kościelnej instytucji. I oczywiście można powiedzieć, że nawet tak skompromitowana osoba może mówić prawdę, ale zauważmy, co mówi Weakland w reportażu. Mówi, że w Krakowie był hierarcha-pedofil, który siedział w nazistowskim obozie razem z młodymi chłopcami. Prawdę mówiąc, takiego znanego nam przypadku hierarchy nie ma. Przeciętny uczeń liceum w jeden dzień jest w stanie wskazać, że to jest nieprawda. Pytanie, dlaczego, jak się mówi po wielomiesięcznym, dokładnym, wszechstronnym śledztwie doświadczony reporter nie jest w stanie dojść do tego, co może ustalić przeciętny uczeń. To jest zagadka. Być może jest to jeden z elementów zagęszczenia atmosfery wokół kard. Sapiehy, ponieważ w reportażu padają niedwuznaczne insynuacje, że młody Karol Wojtyła swoją karierę dwuznacznym relacjom z kard. Sapiehą, przedstawionym jako pedofil – mówił red. Górny.

Red. Tomasz Krzyżak - dziennikarz „Rzeczpospolitej", autor tekstów o Karolu Wojtyle, powiedział, że podstawowy zarzut, jaki może postawić autorom obydwu materiałów jest taki, że „oni bardzo umiejętnie podprowadzają swojego czytelnika i widza, i prowadzą cały czas narrację, posługując się pewnego rodzaju niepotwierdzonymi plotkami". Dziennikarz odwołał się do historii ks. Eugeniusza Surgenta. - Od samego początku narracji jest jasno powiedziane, że wszystkie jego przeniesienia z parafii do parafii, a było ich sporo, bo zmieniał te parafie co pół roku, maksymalnie co dwa lata, były wynikiem tego, że ktoś wiedział o przestępstwach, wykorzystywaniu seksualnym osób małoletnich. Natomiast w świetle tych dokumentów czytamy, że ks. Surgent miał bardzo konfliktową osobowość. W każdej z tych parafii bardzo szybko konfliktował się z proboszczem i częścią wiernych. (...) Trzeba też wziąć pod uwagę, że ks. Surgent był pod obserwacją bezpieki od czasów seminaryjnych, od tych czasów utrzymywał bowiem kontakt z ks. Wincenciakiem, który wyjechał do Stanów Zjednoczonych, był w związku z tym pod jakąś kontrolą, poddawano kontroli jego korespondencję jeszcze jako seminarzysty, potem w kolejnych parafiach. W związku z tym sądzę, że uwadze funkcjonariuszy bezpieki nie umknęłoby to, że miał jakieś dziwne kontakty i dopuszcza się czynów przestępczych. A my tego nie mamy. Nawet pod koniec lat 60., gdy dochodzi do jego werbunku na TW, podczas pierwszej rozmowy pozyskaniowej oni wcale nie mają na niego żadnych kompromitujących materiałów. Traktują go jako człowieka rozżalonego, którego nie jest w stanie zrozumieć kuria, na wszystkich parafiach miał problemy. To jest umiejętne podprowadzanie czytelnika i widza pod to, że tam na pewno wszyscy wiedzieli, na pewno wiedział Wojtyła, wcześniej Baziak, a jednak wszyscy zamiatali wszystko pod dywan, co jest generalnie wierutną bzdurą - powiedział red. Krzyżak.

Dziennikarz skrytykował też Ekke Overbeeka za widoczne w jego książce niezrozumienie zasad kościelnych procedur, w tym decyzji wynikających ze stosowania prawa kanonicznego. Z drugiej strony za błąd uznał też "przykładanie do historii, które działy się w latach 70. tej wiedzy, którą my posiadamy dzisiaj". - Bo gdybyśmy dziś wzięli pod uwagę postępowanie kard. Wojtyły w którejś z tych spraw, to biorąc np. dokument papieża Franciszka „Vos estis lux mundi" [list apostolski ustanawiający przepisy dotyczące zawiadamiania o możliwości popełnienia przestępstwa seksualnego wobec małoletnich przez duchownych - KAI] i w tym kontekście rozpatrywać, że Wojtyła dopuścił się zaniedbań. Natomiast to jest nasza wiedza z roku 2023, a nie wiedza, jaką dysponowano w latach 70. – podkreślił dziennikarz "Rzeczpospolitej", mówiąc o ahistoryzmie i wybiórczym traktowaniu historii.

Dr Milena Kindziuk - wykładowca UKSW, autorka książek o Janie Pawle II i jego rodzinie skrytykowała materiał Marcina Gutowskiego za próbę emocjonalnego odniesienia się do tematu, zamiast oparcia na źródłach historycznych. Jak stwierdziła, autor w wizualnej warstwie zmontował swój reportaż tak, że przypomina produkcję o charakterze sensacyjnym. - Jest szumna zapowiedź filmu, a później atmosfera jak w kryminale: sugestywna muzyka, mnóstwo emocji, z jakiegoś tła wyłaniają się czarne postacie, księża w sutannach pokazywani tyłem. Dopiero później przedstawieni są rozmówcy, którzy z błędami wykazują założenia filmu. Do tego kilkakrotnie jest powtarzane: "Wojtyła wiedział". To buduje obraz Wojtyły, który miał tuszować pedofilię. Widać wyraźny brak metodologii historycznej, gdzie potrzebne jest badanie kontekstu społecznego i historycznego - tego zabrakło. Z medialnego punktu widzenia mamy do czynienia z czymś, co w języku medioznawczym nazywa się manipulacją polegającą na ukrywaniu materiałów niewygodnych. Rodzi się pytanie, dlaczego zabrakło w materiale Marcina Gutowskiego pytania, czy kard. Wojtyła, pisząc list do kard. Koeniga z prośbą o przyjęcie ks. Surgenta w Wiedniu, wcześniej nie rozmawiał z nim osobiście na ten temat? Przecież, gdyby został wzięty pod uwagę ów kontekst historyczno-społeczny, wiadomo by było, że korespondencja była inwigilowana przez SB i o takich sprawach w listach się nie pisało. Rodzi się też pytanie czy w Austrii znalazły się jakieś świadectwa o tym, że ów ksiądz kontynuował tam swoją działalność – mówiła dr Kindziuk.

Grzegorz Górny stwierdził, że język reportażu Gutowskiego przypomina pokazywanie czynów seryjnych morderców. Jest de facto oskarżeniem kard. Karola Wojtyły o współudział w przestępstwach, oznaczającym "uśmiercenie moralne, delegitymizację i utratę dobrego imienia". Jest to jednak oskarżenie formułowane na bardzo wątłych przesłankach merytorycznych, na bardzo kruchym materiale dowodowym, na nierzetelności, manipulacjach i insynuacjach, braku weryfikacji źródeł i ahistoryczności.

„Oczywiście pedofilia wśród duchownych jest czynem wołającym o pomstę do nieba. Domaga się wyplenienia, dochodzenia do prawdy i ukarania wszystkich sprawców. To jest niewątpliwe. Ale widzimy, że prawdziwą tragedię, rzeczywiste cierpienie wykorzystuje się do tego, aby uderzyć w Jana Pawła II. Temu się zdecydowanie przeciwstawiamy" – powiedział na zakończenie Grzegorz Górny.

lk / Warszawa