Zakony w Polsce: Wstęp

Józef Marecki OFMCap

Zakony w Polsce

Instytuty życia konsekrowanego
Instytuty i Zgromadzenia zakonne
Instytuty świeckie
Wspólnoty Życia Apostolskiego

Copyright © by Józef Marecki and Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 2000, wyd. I

Imprimatur: Kuria Metropolitalna w Krakowie,
+ Kazimierz Nycz, wikariusz generalny,
Ks. Jan Dyduch, kanclerz, L. 1869/97, dn. 2 VII 1997

Uwaga: redakcja Opoki wybrała z książki fragmenty prezentujące zakony męskie mniej znane lub już nieistniejące. Wersja papierowa zawiera informacje na temat wszystkich 92 instytutów męskich i 187 żeńskich wspomnianych we Wstępie

Wstęp

Jesteśmy przyzwyczajeni do osób w zakonnych habitach. Są nieodłącznym elementem wielu miejscowości. Spotkać je można nie tylko w kościołach, ale także na ulicy, w szkole, w domach opieki społecznej, wśród dzieci, młodzieży i dorosłych. Różnią się nazwą, kolorem i krojem zakonnego stroju, ale przede wszystkim sposobem życia, zadaniami wyznaczonymi przez Kościół, przez swoich założycieli i przez potrzeby swych czasów. Każdy klasztor ma swoje zwyczaje, własne obrzędy, tradycje.

Niektóre ze wspólnot zakonnych pojawiły się na naszych ziemiach już w zaraniu polskiego chrześcijaństwa, inne dopiero w ostatnich latach. Nad Wisłę wędrowali zakonnicy i siostry zakonne z Burgundii, Lotaryngii, Czech, później z Hiszpanii, Włoch i innych ziem. Wiele prezentowanych poniżej wspólnot zakonnych zrodziło się na polskiej ziemi. Po niektórych pozostały jedynie nazwy, inne rozrosły się i zadomowiły nie tylko w Polsce, ale i w innych krajach.

Podstawą codziennego życia zakonnego jest zbiór przepisów normujących życie zakonne zwanych Regułą — od łac. regula, co oznacza przepis, prawidło, normę. Za najstarszą uważa się Regułę Pachomiusza (+346). Normuje ona zasady życia cenobickiego i zwraca szczególną uwagę na dążenie mnichów do doskonałości poprzez indywidualną formację ascetyczną. Podkreśla obowiązek pracy, która ma być dla pustelnika źródłem utrzymania, oraz zaleca życie w czystości, ubóstwie i posłuszeństwie. Cechuje ją łagodność, umiar i humanitaryzm.

Nieco późniejszą, zredagowaną ok. 540 r., jest Reguła św. Benedykta. Cel i założenia Zakonu określa hasło ut in omnibus glorificetur Deus (aby we wszystkim był uwielbiony Bóg) oraz ora et labora (módl się i pracuj), a także pax (pokój). Dewizy te były realizowane przez wieki w działalności duszpasterskiej, misyjnej, poprzez rozwijanie kultury duchowej i materialnej, sztuki i liturgii kościelnej oraz w pracy fizycznej. Życie każdego mnicha ma wypełniać kontemplacja: modlitwa liturgiczna, lektura — zwłaszcza Pisma św. — i praca fizyczna. W ten sposób każdy z benedyktynów ma wielbić nieustannie Boga. Św. Benedykt kładł nacisk na posłuszeństwo, pokorę i ufność. W umartwieniach zalecał umiar i roztropność. W klasztorach obowiązuje zasada stabilitas loci — czyli pozostawania w jednym domu przez całe życie. Klasztor ma przypominać rodzinę, na czele której stoi opat — ojciec. Życiu wspólnemu sprzyja indywidualne traktowanie każdego mnicha oraz wyznaczony czas na modlitwę, pracę, odpoczynek i wspólną rekreację.

W 363 r. została zatwierdzona przez papieża Liberiusza tzw. Reguła św. Bazylego. Jest to zbiór zasad opracowany wcześniej na podstawie dzieł i wskazań św. Bazylego Wielkiego (+379) i św. Grzegorza z Nazjanzu (+390). Reguła ta stanowi podstawę życia mniszego w Kościele wschodnim. Jej istotą jest życie według Ewangelii ze szczególnym uwzględnieniem zasad ubóstwa i posłuszeństwa. Mnisi powinni żyć w małych grupach, w których łatwo ćwiczyć się w miłości bliźniego. Reguła zachęca do praktykowania działalności charytatywnej i apostolskiej. Asceza bazyliańska nie wymaga surowych umartwień, lecz zaleca ćwiczenia pokutne stosowne do wieku i zdrowia oraz pracę fizyczną dla zdobycia środków do życia.

Popularna w Kościele zachodnim jest Reguła Augustiańska, na wskazaniach której kształtują swe życie m.in. augustianie, bożogrobcy, bonifratrzy, dominikanie, duchacy, kongregacje kanoników regularnych i trynitarze oraz — spośród działających w Polsce zgromadzeń żeńskich — augustianki i wspólnoty dominikanek. Myślą przewodnią Reguły św. Augustyna jest wezwanie do miłości, braterskiej jedności i życia wspólnego na wzór pierwszych chrześcijan. Zaleca ubóstwo, pokorę, usłużność i trwanie w Bożej obecności. Regułę cechuje umiarkowany asce-tyzm oraz praktyczne nastawienie do życia i działań duszpasterskich. Innymi wskazaniami jest miłość Boga i bliźniego, praktykowanie pokory, indywidualna i wspólna modlitwa, wstrzemięźliwość w pokarmach i napojach, wspólnota dóbr i posłuszeństwo wobec przełożonego. Należy zaznaczyć, że przepisy te — pochodząc w swych założeniach od św. Augustyna — są zawarte w wielu pismach świętego. Podstawą jest Praeceptum zawierające wskazania dla codziennego życia mnichów.

Mało znany, a często występujący pod określeniem Reguła Studycka (lub „ustaw studyjski"), jest zbiór zasad życia przeznaczony dla mnichów z klasztoru akojmetów. Jego fundatorem, a także autorem „ustaw" był konsul Studius. Zbiór powstał ok. 463 r. Akojmeci (od gr. akoimetoj — czuwający, nie śpiący), podzieleni na trzy chóry, prowadzili nieustanną modlitwę chórową. Od imienia autora „ustaw" klasztor zaczęto nazywać Studion, a mnichów „studytami". Z czasem przepisy konsula Studiusa zostały wzbogacone dodatkami i poprawkami, szczególnie przez św. Teodora Studytę (759-826).

W 1128 r., na prośbę Hugona z Payens, członkowie synodu w Troyes zredagowali dla domu templariuszy w Jerozolimie zbiór zasad, które nazwano Regułą Templariuszy. Opierała się na założeniach Reguł św. Benedykta i św. Augustyna, dodając obowiązek obrony Ziemi Świętej, kościołów, ubogich, wdów i sierot oraz niesienia pomocy walczącym o słuszną sprawę. Reguła normowała życie religijne rycerzy i duchownych oraz ustrój i zwyczaje zakonne. Uzupełnieniem Reguły były późniejsze statuty, które precyzowały niektóre przepisy i wprowadzały nowe zasady odnoszące się do struktur wewnętrznych oraz kar i nagród. Na tej Regule opierali się m.in. krzyżacy i joannici.

Od swego twórcy, patriarchy jerozolimskiego św. Alberta Avogadro (+1214) wzięły nazwę normy przeznaczone dla eremitów przebywających na górze Karmel. Reguła Alberta jest połączeniem stylu życia eremitów (pustelników) i cenobitów (żyjących we wspólnotach). Patriarcha Albert podkreślał znaczenie nieustannej modlitwy i zjednoczenia z Bogiem. Istotą życia zakonnego jest posłuszeństwo przełożonemu i indywidualne ubóstwo, obowiązek pracy, milczenie, posty. W późniejszym okresie Reguła przeszła kilka modyfikacji. Na jej wskazaniach opierają się wspólnoty karmelitów i karmelitanek

Reguła św. Franciszka, zwana zatwierdzoną, została ostatecznie zatwierdzona w 1223 r. Składa się z 12 rozdziałów. Jej autorem jest św. Franciszek z Asyżu. Treść Reguły za cel stawia życie według Ewangelii oraz zachowanie rad ewangelicznych w duchu miłości i naśladowania Chrystusa ubogiego, cierpiącego i modlącego się. Reguła zaleca ubóstwo wspólnotowe i indywidualne, pracę własnymi rękami na utrzymanie, a w przypadku koniecznej potrzeby zezwala korzystać z jałmużny. Bracia mogą oddawać się apostolstwu, zwłaszcza przepowiadaniu Słowa Bożego, oraz „udawać się do Saracenów i innych niewiernych". Prace duszpasterskie franciszkanie podejmują za zgodą przełożonych i władz kościelnych. Innym rysem Reguły jest zasada braterstwa wobec wszelkiego stworzenia — jratemitas oraz postawa małości, niższości i zaufania do innych — minoritas. Reguła ta jest podstawą życia dla członków I Zakonu (bracia mniejsi, franciszkanie i kapucyni). Innym dokumentem, na wskazaniu którego opierają swoją duchowość liczne zgromadzenia franciszkańskie, jest Reguła Świeckiej Rodziny Franciszkańskiej, zwana często Regułą Tercjarską lub dawniej Regułą Trzeciego Zakonu św. Franciszka.

Zbliżona do franciszkańskiej jest Reguła, której autorką była św. Klara. Regułę Klarysek zatwierdził papież Urban IV w 1263 r. W 12 rozdziałach Reguła ta zaleca zachowanie zasad ewangelicznych, posłuszeństwo przełożonym Kościoła i życie według duchowości franciszkańskiej. Klaryski zobowiązane są do indywidualnego i wspólnotowego ubóstwa, pracy i modlitwy, wspólnego odmawiania brewiarza oraz klauzury. Pozostałe przepisy odnoszą się do wewnętrznego ustroju i funkcjonowania zakonu.

W ostatnej ćwierci XIV wieku zredagowano ostatecznie Regułę Zbawiciela — szczegółowe zasady życia zakonnego podyktowane przez św. Brygidę Szwedzką (+1373) — noszącą często nazwę Reguły św. Brygidy. Szczególny nacisk kładła na przeżywanie Męki Chrystusa oraz pamięć o rzeczach ostatecznych. Normą życia jest doskonalenie się w prostocie i pokorze oraz zachowanie ubóstwa, posłuszeństwa i czystości. W ujęciu św. Brygidy klasztory miały być wspólnotą 85 osób na pamiątkę 72 uczniów Chrystusa, 12 apostołów i św. Pawła. Wszyscy przebywali w podwójnych konwentach zamieszkałych przez wspólnotę 60 sióstr i 25 braci (4 diakonów, 13 kapłanów i 8 konwersów). Siostry zachowywały klauzurę (nie opuszczały swego konwentu). Nad całością czuwała ksieni.

Reguła św. Ignacego Loyoli (1491-1556) została opracowana dla Towarzystwa Jezusowego, zwanego jezuitami, i zatwierdzona przez papieża Pawła III w 1540 r. Założyciel podał w niej ogólne zasady życia zakonnego, dotyczące m.in. działalności duszpasterskiej i aktywności apostolskiej (zwłaszcza takich form, po których można spodziewać się obfitszych i trwalszych owoców), życia wewnętrznego — kontemplacji oraz bezwzględnego posłuszeństwa Stolicy Apostolskiej i przełożonym. W następnych latach, celem uwypuklenia duchowości oraz omówienia struktur wewnętrznych Zakonu, dołączono do Reguły Konstytucje.

Oprócz omówionych wyżej znane są ponadto: Reguła dla Dziewic i Reguła dla Mnichów — obie autorstwa św. Cezarego z Arles (470-543), Reguła Donata z Besangon (+660), Reguła św. Izydora z Sewilli (554-636), Reguła św. Fruktuoza z Bragi (+665), Reguła św. Kolumbana (540-615), Reguła Leandra (+600), Reguła Mistrza z VI wieku, Reguła opatów Pawła i Stefana z V/VI wieku.

Dla wyjaśnienia należy podać znaczenie trzech terminów, które najczęściej występują na łamach niniejszej publikacji: zakon, zgromadzenie i instytut świecki. Według dawniejszego rozróżnienia, zawartego w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 r., zakon to stowarzyszenie wiernych zatwierdzone przez władze kościelne, którego członkowie składają śluby tzw. uroczyste, zobowiązując się nimi najczęściej do zachowywania posłuszeństwa, ubóstwa i czystości. Uroczyste śluby zakonne — termin ten został wprowadzony w XII wieku — pociągały za sobą określone skutki prawne, np. nieważność zawartego w czasie ich obowiązywania związku małżeńskiego, utratę praw własności oraz zdolności nabywania majątku. Zaś zgromadzenia zakonne to wspólnoty, których członkowie składali tzw. śluby proste, które nie pociągały za sobą wyżej wymienionych skutków prawnych. Rozróżnienie to zniósł Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r., nazywając zakony i zgromadzenia zakonne instytutami zakonnymi. Dawne rozróżnienie ma znaczenie wyłącznie historyczne i pozostało praktycznie tylko w nazwach.

Instytuty świeckie — są to wspólnoty, których członkowie (osoby świeckie jak i duchowni) zasadniczo nie mieszkają wspólnie, oddają się pracy zawodowej i biorą czynny udział w życiu społeczności świeckiej. Składają śluby na wzór zakonnych, przysięgę lub przyrzeczenie. Apostołują w swych środowiskach i miejscach pracy.

Stowarzyszenia życia apostolskiego to instytuty zarówno męskie jak i żeńskie, których członkowie nie składają ślubów zakonnych (ubóstwa, posłuszeństwa i czystości), lecz prowadzą życie wspólne i poświęcają się określonym pracom duszpasterskim lub charytatywnym. W miejsce ślubów składają np. zobowiązania lub przyrzeczenia.

Główny cel życia zakonnego to działalność religijna na płaszczyźnie duchowej. Zakonne wspólnoty są przede wszystkim miejscem uświęcania swych członków, dążących do doskonałości. Są ponadto terenem działalności duszpasterskiej, apostolskiej i misyjnej. Każda wspólnota zakonna ma oddawać Bogu cześć, służyć Kościołowi i prowadzić swych członków do doskonałości. Można więc mówić o celu ogólnym. Każda wspólnota (i tym się one różnią) ma także swój cel szczegółowy, zwany niekiedy charyzmatem, który to cel wpływa na jej organizację wewnętrzną, sposób pracy, dobór środków i metod działalności.

Monastyczne wspólnoty odegrały znaczącą rolę w wielu dziedzinach życia — zwłaszcza na polu kultury, szkolnictwa, sztuki oraz — w przeszłości — rolnictwa. W naszym kraju wspólnoty zakonne znalazły ponadto swoje miejsce w działalności społecznej, narodowej i patriotycznej. Znamy z historii wielu wybitnych, a z kręgów zakonnych pochodzących działaczy patriotycznych i niepodległościowych, charytatywnych oraz społeczników.

Często spotykamy się z terminami, których do końca nie rozumiemy. Przy wielu nazwiskach pojawia się określenie: benedyktyn, franciszkanin, jezuita, marianin albo też cysterka, norbertanka, sercanka. Podobnie funkcjonują nazwy: ulica Karmelicka, Reformacka, Felicjanek, Kapucyńska, plac Bernardyński albo też dom urszulanek, szkoła prezentek, kościół wizytek, przedszkole serafitek, klasztor redemptorystów. Terminy te są zrozumiałe dla wtajemniczonych. Niniejsza publikacja ma przybliżyć nazewnictwo wspólnot zakonnych, podać w wielkim skrócie charakterystyczne rysy ich działalności, czas powstania i pojawienia się na ziemiach polskich. Ma też zapoznać nas z ich założycielami oraz — gdzie było to możliwe — z aktualnym stanem liczebnym. Samo omówienie genezy i powstawania rodzin zakonnych wymaga jeszcze wielu badań i oddzielnego studium. Tutaj ograniczono się jedynie do encyklopedycznego podania najbardziej istotnych wiadomości. Niniejsza książka nie rości sobie prawa do miana publikacji naukowej i nie takie były zamiary autora. Jest to opracowanie popularne, mające na celu przybliżenie szerokiemu ogółowi problematyki życia zakonnego i konsekrowanego (poświęconego Bogu).

Autor korzystał z ogólnie dostępnych opracowań, z których najważniejsze zostały podane niżej w Bibliografii. Ponadto oparł się, zwłaszcza w ustalaniu nazw i stanu personalnego, na kwestionariuszu, który rozesłano (1992/93) do wszystkich instytutów zakonnych podczas opracowywania Leksykonu godeł zakonnych. Przygotowane biogramy zostały przesłane do przełożonych generalnych lub prowincjalnych z prośbą o przejrzenie tekstu oraz merytoryczne poprawki i adiustację. W tym miejscu autor wyraża podziękowanie tym wszystkim, którzy tejże korekty dokonali oraz wnieśli nowe dane statystyczne.

W części końcowej każdego hasła podano, jeśli poszczególne wspólnoty udostępniają i publikują te dane, stan liczbowy oraz ilości domów i prowincji na ziemiach polskich. Zrezygnowano natomiast z podawania szczegółowych adresów. Zainteresowani mogą je znaleźć w Informatorze katolickim.

Leksykon obejmuje 92 instytuty męskie i 187 instytutów żeńskich działających w ponad tysiącletniej historii chrześcijaństwa na ziemiach polskich. Pominięto te wspólnoty zakonne, których członkowie przez krótki okres przebywali w naszym kraju, i te, które są w stadium organizacji. Wiele z omawianych wspólnot już nie istnieje, lecz ich nazwy pojawiają się w literaturze i historii, stąd znalazły równe miejsce ze współczesnymi. Wszystkie wspólnoty ułożono w dwóch grupach (męskie i żeńskie) w porządku alfabetycznym według nazw popularnych. Należy tutaj dodać, że obecnie — za Annuario Pontificio 1996 (Citta del Vaticano 1996, s. 1395,1481) — wspólnoty zakonne nazywane „Instytutami życia konsekrowanego i wspólnotami apostolskimi" dzieli się według schematu:

Instytuty męskie:

1. Instytuty życia konsekrowanego
   1. Instytuty zakonne
      1. Zakony
         1. Kanonicy regularni (np. augustianie, kanonicy laterańscy, krzyżacy, norbertanie)
         2. Mnisi (np. bazylianie, benedyktyni, cystersi, paulini)
         3. Zakony żebracze (np. augustianie, bonifratrzy, bracia mniejsi, dominikanie)
         4. Klerycy regularni (np. barnabici, jezuici, kamilianie, pijarzy, teatyni)

Instytuty żeńskie:

1. Instytuty życia konsekrowanego
   1. Instytuty zakonne
      1. Zakony i zgromadzenia z domami autonomicznymi (np. benedyktynki, kapucynki, karmelitanki bose, klaryski, norbertanki)
      2. Zgromadzenia o strukturze scentralizowanej (np. augustianki, duchaczki, felicjanki, honoratki, kla-werianki, prezentki, tereski, terezjanki, urszulanki czarne)
2. Instytuty świeckie (np. apostolskie pomocnice, Instytut Niepokalanej Matki Kościoła, Instytut Przemienienia)
3. Inne instytuty życia konsekrowanego

opr. mg/mg